Ər psixologiya elminin sürə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixi inkişafda geridə qalma
|
M ə kt ə b t ə hsilinin keyfiyy ə tc ə yaxşılaşdırılmasına tə l əbkarlığın artdığı müasir dövrdə şagirdlə rin inkişaf qüsurlarının öyrə nilm ə si v ə onlara diferaensial yanaşmanın zə ruliliyi t ə l ə bi getdikc ə artır. Psixi inkişaf qüsurlarının müə yy ə n edilm əsi üçün ilk növbə d ə psixi inkişafın yaş normasının müə yy ə n edilm əsi, onun yalnız kə miyy ə tc ə deyil, h ə m d ə keyfiyy ət göstə ricil əri baxımından müvafiq yaş dövrünün sə rh ə dl ə rin ə uyğunluğunun aşkar edilməsi mühüm ə h ə miyy ə t ə malikdir. İnkişaf anomaliyaları olan uşaqların xüsusiyyə tl ə rinin v ə potensial i mkanlarının müə yy ə nl əş dirilm əsi, inkişaf qüsurlarının aradan qaldırılması mə qs ə dil ə inkişafetdirici korreksiya proqramlarının işlənilib hazırlanması və h ə yata keçirilməsi praktik psixoloqun qarşısında duran aktual problemlə rd ə n biridir. Psixoloji t ədqiqatlar ümumtə hsil m ə kt ə bl ə rind ə t ə limd ə gerid ə qalan 192 şagirdlərin kütləvi müayinə si vasit ə sil ə müə yy ən etmişdir ki, belə şagirdlə rin t ə xmin ən yarısı psixi inkişafda geridə qalan şagirdlə rin hesabınadır. Psixi inkişafda geridə qalma inkişaf anomaliyası olub, hər şeydə n ə vv əl özünü mə kt ə b t ə liminin ilkin m ə rh ə l ə l ə rind ə şagirdlə rin bilik, bacarıq və v ərdişlə ri m ə nims ə m ə sind ə , t ə lim t ə l ə bl ə rin ə uyğunlaşmasın - dakı çə tinlikl ə rd ə özünü biruzə verir. Bu çə tinlikl ə rin s ə b ə bl ə rinin elmi- psixoloji t əhlili psixi inkişafda geridəqalan uşaqlar qrupunun kliniki-fizioloji v ə pedaqoji-psixoloji xüsusiyyə tl ər baxımdan normal inkişafda olan və ə qli c ə h ə td ə n gerid əqalan uşaqlardan fərqli xüsusiyyə tl ə rini müə yy ə nl əşdi rm ə y ə g ətirib çıxarmışdır. Psixi inkişafda geridəqalmanın əsas forması psixofiziki infantilizm adlanır. Uşaqların psixi inkişafında qeyri - yetkinliyin bu forması ə sas ə n keçici, müvə ə ti olub, t ə lim prosesi vasit ə sil ə kompensasiya olunur. Psixi inkişafda geridəqalmanın ən geniş formalarından biri serebral - üzvü m ənşəlidir. Bu cür psixi pozğunluq beyin fə aliyy ə tinin minimal funksional çatışmazlığı ilə şə rtl ənmiş olduğundan davamlı xarakter daşıyır. Psixi inkişafda ger id əqalma hallarının klinik təhlili göstərmişdir ki, psixofiziki infantilizmin yaranmasının aparıcı amili uşağın emosional -iradi sferasındakı intellektual qeyri -yetkinliyi il ə şə rtl ə n ə n b əzi qüsurlardır. İnkişafda pozğunluq bir sıra sə b ə bl ə rl ə bağlı olaraq meydana çıxa bilə r: sensor orqanların, hə r ə k ət aparatının və ya m ə rk əzi sinir sisteminin üzvi z ə d ə l ə nm ə l ə ri (m ə s ə l ən, eşitmə qavrayışının çatışmazlığı, karlıq). Bu amill ər aşağıdakı ilkin pozğunluqların yaranmasına sə b ə b olur: t ə dric ə n dig ər pozğunluqların meydana gə lm əsi, şifahi nitqin inkişafdan qalması, ə qli qabiliyy ə tl ə rin v ə m ə ntiqi t ə f əkkürün formalaşma prosesində n qalması və n ə tic ə d ə şə xsiyy ətin inkişafında qüsurların yaranması; 193 beynin analitik-sintetik f ə aliyy ə tind əki pozğunluqların mə cmuyu kimi müxtə lif s ə viyy ə li əqli gerilik: yüngül forma (debillik), ağır forma (imbetsillik v ə idiotiya); uşağın şəxsi inkişafda geridə qalmasına sə b əb olan müxtə lif amill ə r: toksikoz v ə ya qidalanmanın pozulması, hamiləlik dövründə ananın keçird iyi yolxucu x ə st ə likl ər, dölün inkişafdan qalması, yüngül doğuş travmaları, dispensiya (mə d ə nin f ə aliyy ətinin pozulması), dizenteriya, h əyatın ilk mə rh ə l ə l ə rind ə uşağın keçirdiyi xə st ə likl ər, uşağın yaşlılarla ünsiyyətinin çatışmazlığı, uşaq yaşlarında p sixotravmalar, tez- tez baş ver ə n xroniki x ə st ə likl ə r v ə z ə iflik. Tibbi v ə patopsixoloji ə d əbiyyatlarda intellektual pozğunluq nə tic ə sind ə yaranan oliqofren iyanın debillik imbetsillik və idotiya olmaqla üç əsas forması f ə rql ə ndirilir. Debillik- anadang ə lm ə oliqofreniyanın yüngül və daha geniş formasıdır. Onun d ərin, mülayim, ifadə li v ə yüngül formaları mövcuddur. Debilliyin erkə n uşaq yaşı dövründə bir sıra kliniki ə lam ə tl əri özünü göstə rir. Bel ə uşaqlarda b ə d ən quruluşunun uyğunsuzluğu, hə r ə ki koordinasiya nın zə ifliyi v ə sif ə tin m ənasız görkə mi diqq ə ti c əlb edir. Debil uşaqlar gec, tə xmin ə n 3- 5 yaşlarında yerim ə y ə v ə danışmağa başlayır, onların nitqi müvafiq yaş normasından geri qalmış olur. Belə uşaqlar çox vaxt küt və f ə rsiz olur, ə n sad ə uşaq oyunlarını n m ənasını anlamırlar. Onlarda psixi inkişaf tempi aşağı olur. Çox az hallarda t ə k-t ə k debill ər onlar üçün müvafiq olan yardımçı internat m ə kt ə bl ə ri formal olaraq bitirm ə y ə nail olsalar da, ə slind ə onların böyük ə ks ə riyy ə ti 2-4- cü siniflə rl ə r ə d ə k t ə hsil ala bilirl ə r. Debill ər müstə qil f ə aliyy ətin tam subyekti kimi mütəşə kkil f ə aliyy ə t qabiliyy ə tin ə malik olmur, daim qulluğa ehtiyac duyurlar. Debilliyin daha yüngül forması nisbə t ən gec aşkar edilir. Belə x ə st ə l ə r b ə z ən ümumtə hsil m ə kt ə bl ə rin ə daxil ola bili r, lakin tez bir vaxtda onların h ə tta ən yüngül dərs materialını qavramağa qabil olmadıqları aşkar edilir. 194 Onların dərs proqramını mə nims ə m əsi üçün görülə n pedaqoji t ə dbirl ə r, müə lliml ə rin s əyi müsbə t n ə tic ə vermir. Bir qayda olaraq bel ə x ə st ə l ə r 2-3- cü sinifd ə n sonra k əmağıllar üçün olan yardımçı mə kt ə b ə v ə ya bu tipli internat m ə kt ə bl ə rin ə keçirilirlə r. Bu tipli m ə kt ə bl ə rd ə xüsusi təhsil mütodlarının tə tbiq edilm ə si say ə sind ə x ə st ə uşaqlar zə if d ə r ə c ə d ə olsa da, yazmaq, oxumaq, hesablamaq v ərdişinə , h ə tta b əzi cüzi biliklə r ə yiy ə l ə nm ə y ə nail olurlar. Bel ə uşaqlar əşyalar və hadis ə l ər arasındakı fərqi yalnız xarici ə lam ə tl ə rin ə görə müə yy ə n ed ə bilirl ə r. Onlar atalar sözlə rinin, z ə rb m ə s ə l ə l ə rin m ə cazi m ənasını anlamırlar. F ə al, m ə qs ədyönlü diqqə tin z əifliyi meydana çıxır, xə ts ə l ə rin diqq ə ti tez yayınır, müə yy ən bir şey, hətta maraqlı olan söhbə tl ə r, əhvalat üzə rind ə t ə sbit edilmir. Onların nitqi söz kasadlığı ilə xarakteriz ə olunur. Yardımçı mə kt ə bl ə rd ə x ə st ə l ə r b ə z ə n adi istehsalat v ərdişlə rin ə , stereotip v ə mexaniki ə m ə y ə yiy ə l ə n ə bilirl ə r. Bel ə olan halda onlar primitiv ə m ə k qabiliyy ə tin ə malik olmaqla müvafiq müə ssis ə d ə işlə y ə bilirl ə r. Debill ər yardımçı mə kt ə bi bitirm ə y ə nail olsalar da, onlar bilik ehtiyyatlarının kasadlığı, görüş sə hn ə sinin m əhdudluğu, müstə qilliyin v ə t əşəbbüskarlığın olmaması, psixi proseslə rin l ə ngliyi v ə inertliyi il ə f ə rql ə nirl ə r. Onlar üçün yeni şə rait ə , v ərdiş etmə dikl ə ri rejim ə düşmə k h ə ll edilm ə z problem yaradır. Ağıl zəifliyinin daha yüngül ifadə si x ə st ə l ə rd ə çox gec v ə ad ə t ə n onlar üçün vərdiş etdiklə ri h ə yat stereotipinin d əyişilmə si il ə ə laq ədar aşkar edilir. Onların bir hissəsi Texniki peşə m ə kt ə bini bitirm ə y ə müvə ff ə q olur. Bel ə x ə st ə l ə rd ə debillik ə lam ə tl ə ri t ə hsili davam etdirm ə k ist ə dikd ə, ordu sıralarına çağırıldıqda və s. s ə b ə bl ə bağlı tibbi komissiyadan keçdikdə aşkar edilir. Debil x ə st ə l ərin xarakteroloji xüsusiyyə tl əri müxtə lif d ə r ə c ə d ə ifad ə li iki əsas variant arasında sə ciyy ə l ə nir; bir t ə r ə fd ə n -son d ə r ə c ə oyanıqlıq, qıcıqlanma, qarayaxalıq, konflikt lik v ə hiperseksuall ıq, digə r t ə r ə fd ə n is ə tormozlanma, süstlük, apatiya və ətrafa qarşı etinasızlıq. Çox vaxt qeyd 195 edil ə n t əzahürlər mülayim tə rzd ə ifad ə edilirl ə r, b ə zi hallarda is ə debil şə xsl ərin xarakteroloji xüsusiyyə tl ə ri psixopatiyalara xas olan p atologiyanın müxtəlif variantlarını xatırladırlar. Debill ərin sağlam adamlardan fərqi ondadır ki, bu xə st ə l ə r ətrafı də rk etm ək ehtiyacına malik olmurlar, onlarda hər şeyə maraq yaransa da, h ə r şeyi öyrə nm ə k, bilm ə k h ə v ə si olmur. İradi sferanın ümumi xüsu siyy ə ti onlarda s ə viyy ə siz maraq v ə m ə qs ə din impulsiv davranışla, təlqinliyin yüksə lm ə si v ə öcəşkə nlikl ə ə laq ə l ə n- m ə sind ə n ibar ə t olur. B una baxmayaraq yüngül debillik d ə r ə c ə sind ə olan şə xsl ər öz h ə r ə k ə tl ə rini korreksiya etm ə k v ə onların nə tic ə l ə ri ni qabaqcadan görmə k imkanına malik olurlar. Müşahidə l ər göstərir ki, eyni psixi qüsur sə viyy ə sin ə malik olan debil x ə st ə l ə rin b ə zil ə ri ətrafdakılara qarşı xeyirxah münasibə ti, sadiqliyi, qulluq göstə rm ə t əşəbbüsü, işdə v ə m əişə td ə çalışqanlığı və s. pozitiv ə m ə ll ə ri il ə f ə rql ə nirl ə r. Onlar h ə tta evl ə nib ail ə qurur, qayğıkeş ə r, valideyn olurlar. Qohumlarının, yaxın adamlarının xeyir - şər işlə rind ə f əal iştirak edirlə r. Bununla yanaşı, onu da göstə rm ək lazımdır ki, debil xə st ə l ərin çox hiss əsi şə xsi qiym ə ti ni şişirtmə y ə , qabiliyy ətini böyütmə y ə çox meylli olurlar. Onların ə ksin ə olaraq dig ə r qrup x ə st ə l ər öz qüsurlarını başa düşə r ə k utanırlar, eyblə rini gizl ə tm ə y ə , onu n ə il ə is ə kompensasiya etm ə y ə çalışırlar. Dig ə r t ə r ə fd ə n debil x ə st ə l ərin şə xsiyy ə tinin əlverişsiz mikro sosial şə raitd ə formalaşması, onlarda tə hsil ə v ə ə m ə y ə , el ə c ə d ə birg əyaşayış normalarına qarşı neqativ münasibə tl ərin yaranmasına sə b ə b olur. Bel ə x ə st ə l ə r delilivet (cinay ətkar) davranışlı xə st ə l ə r d ə st ə sin ə asanlıqla cə lb edilir, siqaret şə km ə k (b ə z ə n narkotik vasit ə l ə r q ə bul etm ə k) v ə spirtli içkilə r q ə buluna erk ən yaşlarından başlayır, oqurluq və dig ər hüquqa zidd hə r ə k ə tl ə r törə dirl ə r. 196 İmbetsillik – (Latınca -z əif, kömə ksiz) anadang ə lm ə v ə ya erk ən uşaqlıq dövründə yaranan k əmağıllığın orta formasıdır. Bu xə st ə lik klinik t əsnifatına görə debillikl ə idotiya arasında orta mövqe tutur. İmbetsilliyin sə b ə bi h ə r şeydə n ə vv əl uşağın bətndaxili inkişaf dövründə normal inkişaf etmə m ə si, doğuş travmaları, həyatın erkən dövrlə rind ə uşağın aldığı ağır kə ll ə -beyin x ə s əratlarıdır. Belə x ə s əratlar uşağın yalnız böyük yarımkürə l ər qabığında deyil, h ə m d ə baş - beynin aşağı şöbə l ə rind ə - qabıqaltı mə rk ə zl ə rd ə , uzunsov beyind ə v ə beyincikd ə d ə baş verə bil ə r. İmbetsil uşaqlarda adə t ən fiziki inkişaf norm adan k ənara çıxmış olur. Bel ə ki, onlarda b ə d ənin mütənasibliyi pozulmuş olur. Çox vaxt onlarda başın formasında ə yintil ər (defasiyalar) müşahidə olunur ki, bunlara da mikrosefaliya v ə molsfesefoliya deyilir. Daxili sekresiya v ə zil ə rinin funksiyasının pozğunluğu imbetsillə rd ə xarici görünüşün və davranışın yöndə msiz t əsirini doğruldur. Hə r əki funksiyalar inkişafdan qaldığına görə , imbetsil uşaqlar uzun müddət başlarını düz saxlamaqda, gə zm ə kd ə v ə oturmaqda çətinlik çə kirl ə r. Sonralar b ə zi imbetsill ə rd ə ə l, qol v ə b ə d ənin artıq h ə r ə k ə tl ə ri, dig ə rl ə rind ə is ə h ə r ə ki donuqluq olur, ə l v ə barmaq h ə r ə k ə tl ə rinin diferensiasiyası demək olar ki, müşahidə olunmur. İmbetsil uşaqlara elementar özünə xidm ə t v ərdişlə rinin (geyinm ək, yuyunmaq, çarpayını yığışdırmaq və s.) aşılanması hə dsiz d ə r ə c ə d ə çə tin olur. Onlarda nitqin inkişafında da bir sıra qüsurlar nə z ə r ə çarpır. Nitqin kasıblığı, pə lt ə klik kimi nitq qüsurlar olsa da , imbetsill ə rin nitqi az v ə ya çox də r ə c ə d ə idiotların nitqind ə n f ə rql ənir. Onların tə f əkkürü bə sit v ə konkret xarakterlidir, mücə rr ə d t ə f əkkür onlar üçün sə ciyy əvi deyildir. İdrak proseslərinin inkişafdanm qalması sə b ə bind ə n bel ə uşaqlara oxu, yazı və hesablama v ərdişlə ri aşılamaq hə dsiz d ə r ə c ə d ə çə tin olur. İmbetsillərin davranışı ə ks ə r hallarda situa siyaya uyğun olmur, ona görə d ə onları intizama alışdırmaq bə z ən çox çə tin, ə ks ə r hallarda is ə mümkünsüz olur. Onlar d ərs vaxtı sinifdə g əzir, qışqırır, yemə k yeyir, s ə b ə bsiz olaraq 197 gülür, də rslikl ə ri v ə m ə kt ə b l əvazimatlarını cırır, sındırırlar. Bütün bun lara baxmayaraq yardımçı mə kt ə bl ə rd ə xüsusi təlim priyomları vasitə sil ə elementar t ə lim v ə ə m ə k v ərdişlə ri- oxumağı və yazmağı, zə rfl əri yapışdır - mağı, yüngül karton işlə rini v ə s. öyrə tm ək mümkündür. Bununla belə , imbetsill ər daim müşahidə v ə t əlimatçıları n n ə zar əti altında işlə m ə k qabiliy- y ə tind ədir. İmbetsilliyin bəzi formalarında pedaqoji tə dbirl ə rl ə yanaşı, stimul - laşdırıcı peraparatlardan, də rman vasit ə l ə rind ə n istifad ə etm ək lazım gə lir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|