Ər psixologiya elminin sürə



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/50
tarix13.04.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#13830
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   50
 
M
ə
kt
ə
b  t
ə
hsilinin keyfiyy
ə
tc
ə
  
yaxşılaşdırılmasına   tə
l
əbkarlığın artdığı  
müasir    dövrdə
   
şagirdlə
rin   
inkişaf    qüsurlarının
 
öyrə
nilm
ə
si    v
ə
    onlara  
diferaensial    yanaşmanın  zə
ruliliyi  t
ə
l
ə
bi  getdikc
ə
 
artır.
 
Psixi  inkişaf 
qüsurlarının  müə
yy
ə
n  edilm
əsi  üçün  ilk  növbə
d
ə
 
psixi  inkişafın  yaş 
normasının  müə
yy
ə
n  edilm
əsi,  onun  yalnız  kə
miyy
ə
tc
ə
  deyil,  h
ə
m  d
ə
 
keyfiyy
ət  göstə
ricil
əri  baxımından  müvafiq  yaş  dövrünün  sə
rh
ə
dl
ə
rin
ə
 
uyğunluğunun  aşkar  edilməsi  mühüm  ə
h
ə
miyy
ə
t
ə
  malikdir. 
İnkişaf 
anomaliyaları    olan    uşaqların  xüsusiyyə
tl
ə
rinin    v
ə
    potensial    i
mkanlarının   
müə
yy
ə
nl
əş
dirilm
əsi,  inkişaf    qüsurlarının    aradan    qaldırılması    mə
qs
ə
dil
ə
  
inkişafetdirici  korreksiya  proqramlarının
  
işlənilib  hazırlanması və
 h
ə
yata  
keçirilməsi  praktik psixoloqun qarşısında duran aktual  problemlə
rd
ə
n  biridir. 
Psixoloji    t
ədqiqatlar    ümumtə
hsil  m
ə
kt
ə
bl
ə
rind
ə
  t
ə
limd
ə
    gerid
ə
qalan  

 
192 
 
 
şagirdlərin  kütləvi    müayinə
si    vasit
ə
sil
ə
   
müə
yy
ən    etmişdir    ki,  belə
  
şagirdlə
rin    t
ə
xmin
ən    yarısı    psixi    inkişafda    geridə
   
qalan  şagirdlə
rin  
hesabınadır.
 
 
Psixi  inkişafda  geridə
qalma 
inkişaf  anomaliyası  olub, hər  şeydə
n  
ə
vv
əl    özünü    mə
kt
ə
b    t
ə
liminin    ilkin    m
ə
rh
ə
l
ə
l
ə
rind
ə
 
şagirdlə
rin    bilik,  
bacarıq    və
  v
ərdişlə
ri    m
ə
nims
ə
m
ə
sind
ə
,  t
ə
lim    t
ə
l
ə
bl
ə
rin
ə
   
uyğunlaşmasın
-
dakı    çə
tinlikl
ə
rd
ə
 
özünü    biruzə
   
verir.  Bu    çə
tinlikl
ə
rin    s
ə
b
ə
bl
ə
rinin    elmi-
psixoloji  t
əhlili psixi  inkişafda  geridəqalan uşaqlar  qrupunun 
kliniki-fizioloji  
v
ə
  pedaqoji-psixoloji  
xüsusiyyə
tl
ər  baxımdan   normal  inkişafda olan və
  
ə
qli 
c
ə
h
ə
td
ə

gerid
əqalan 
uşaqlardan 
fərqli 
xüsusiyyə
tl
ə
rini  
müə
yy
ə
nl
əşdi
rm
ə
y
ə
  g
ətirib  çıxarmışdır.
 
 
Psixi  inkişafda  geridəqalmanın əsas forması  
psixofiziki  infantilizm  
adlanır.  Uşaqların    psixi    inkişafında  qeyri
-
yetkinliyin    bu    forması    ə
sas
ə
n  
keçici,    müvə
qq
ə
ti    olub,    t
ə
lim    prosesi    vasit
ə
sil
ə
  kompensasiya    olunur. 
Psixi  inkişafda  geridəqalmanın ən  geniş  formalarından  biri serebral
-
üzvü  
m
ənşəlidir. Bu  cür  psixi  pozğunluq  beyin  fə
aliyy
ə
tinin  minimal  funksional  
çatışmazlığı    ilə
   
şə
rtl
ənmiş    olduğundan    davamlı    xarakter    daşıyır.    Psixi  
inkişafda    ger
id
əqalma    hallarının  klinik    təhlili    göstərmişdir    ki,    psixofiziki  
infantilizmin    yaranmasının    aparıcı    amili    uşağın    emosional
-iradi  
sferasındakı  intellektual qeyri
-yetkinliyi  il
ə
  
şə
rtl
ə
n
ə
n  b
əzi  qüsurlardır. 
 
 
İnkişafda pozğunluq bir sıra sə
b
ə
bl
ə
rl
ə
 
bağlı olaraq meydana  çıxa bilə
r: 

 
sensor orqanların, hə
r
ə
k
ət aparatının və
 ya m
ə
rk
əzi sinir sisteminin üzvi 
z
ə
d
ə
l
ə
nm
ə
l
ə
ri  (m
ə
s
ə
l
ən,  eşitmə
 
qavrayışının  çatışmazlığı,  karlıq).  Bu 
amill
ər aşağıdakı ilkin pozğunluqların  yaranmasına sə
b
ə
b olur: t
ə
dric
ə

dig
ər pozğunluqların meydana gə
lm
əsi, şifahi nitqin inkişafdan qalması, 
ə
qli  qabiliyy
ə
tl
ə
rin  v
ə
  m
ə
ntiqi  t
ə
f
əkkürün  formalaşma  prosesində
n  
qalması və
 n
ə
tic
ə
d
ə
 
şə
xsiyy
ətin inkişafında qüsurların yaranması;
 

 
193 
 
 

  beynin    analitik-sintetik  f
ə
aliyy
ə
tind
əki  pozğunluqların  mə
cmuyu  kimi 
müxtə
lif  s
ə
viyy
ə
li 
əqli  gerilik:  yüngül  forma  (debillik),  ağır  forma 
(imbetsillik v
ə
 idiotiya); 

 
uşağın  şəxsi  inkişafda  geridə
 
qalmasına  sə
b
əb  olan  müxtə
lif  amill
ə
r: 
toksikoz  v
ə
 
ya  qidalanmanın  pozulması,  hamiləlik  dövründə
 
ananın 
keçird
iyi  yolxucu  x
ə
st
ə
likl
ər,  dölün  inkişafdan  qalması,  yüngül  doğuş 
travmaları,  dispensiya  (mə
d
ə
nin  f
ə
aliyy
ətinin  pozulması),  dizenteriya, 
h
əyatın ilk mə
rh
ə
l
ə
l
ə
rind
ə
 
uşağın keçirdiyi xə
st
ə
likl
ər, uşağın yaşlılarla  
ünsiyyətinin  çatışmazlığı, uşaq yaşlarında p
sixotravmalar, tez-
tez baş 
ver
ə
n xroniki x
ə
st
ə
likl
ə
r v
ə
 z
ə
iflik. 
Tibbi  v
ə
  patopsixoloji 
ə
d
əbiyyatlarda intellektual pozğunluq nə
tic
ə
sind
ə
 
yaranan oliqofren
iyanın debillik imbetsillik və
 
idotiya olmaqla üç əsas forması 
f
ə
rql
ə
ndirilir.  
Debillik- anadang
ə
lm
ə
 
oliqofreniyanın yüngül və
 
daha geniş formasıdır. 
Onun d
ərin, mülayim, ifadə
li v
ə
 
yüngül formaları mövcuddur. Debilliyin erkə

uşaq  yaşı  dövründə
 
bir  sıra  kliniki  ə
lam
ə
tl
əri  özünü  göstə
rir.  Bel
ə
 
uşaqlarda 
b
ə
d
ən  quruluşunun  uyğunsuzluğu,  hə
r
ə
ki  koordinasiya
nın  zə
ifliyi  v
ə
  sif
ə
tin 
m
ənasız görkə
mi diqq
ə
ti c
əlb edir. Debil uşaqlar gec, tə
xmin
ə
n 3-
5 yaşlarında 
yerim
ə
y
ə
 v
ə
 
danışmağa başlayır, onların nitqi müvafiq yaş normasından geri 
qalmış  olur.  Belə
 
uşaqlar  çox  vaxt  küt  və
  f
ə
rsiz    olur, 
ə
n  sad
ə
 
uşaq 
oyunlarını
n  m
ənasını  anlamırlar.  Onlarda  psixi  inkişaf  tempi  aşağı  olur.  Çox 
az  hallarda  t
ə
k-t
ə
k  debill
ər  onlar  üçün  müvafiq  olan  yardımçı  internat 
m
ə
kt
ə
bl
ə
ri  formal  olaraq  bitirm
ə
y
ə
  nail  olsalar  da, 
ə
slind
ə
 
onların  böyük 
ə
ks
ə
riyy
ə
ti 2-4-
cü siniflə
rl
ə
r
ə
d
ə
k t
ə
hsil ala bilirl
ə
r.  
Debill
ər  müstə
qil  f
ə
aliyy
ətin  tam  subyekti  kimi  mütəşə
kkil  f
ə
aliyy
ə

qabiliyy
ə
tin
ə
 
malik olmur, daim qulluğa ehtiyac duyurlar.
 
Debilliyin  daha  yüngül  forması  nisbə
t
ən  gec  aşkar  edilir.  Belə
  x
ə
st
ə
l
ə

b
ə
z
ən  ümumtə
hsil  m
ə
kt
ə
bl
ə
rin
ə
  daxil  ola  bili
r,  lakin  tez  bir  vaxtda    onların 
h
ə
tta 
ən  yüngül  dərs  materialını  qavramağa  qabil  olmadıqları  aşkar  edilir. 

 
194 
 
 
Onların  dərs  proqramını  mə
nims
ə
m
əsi  üçün  görülə
n  pedaqoji  t
ə
dbirl
ə
r, 
müə
lliml
ə
rin s
əyi müsbə
t n
ə
tic
ə
 vermir. Bir qayda olaraq bel
ə
 x
ə
st
ə
l
ə
r 2-3-
cü 
sinifd
ə
n sonra k
əmağıllar üçün olan yardımçı mə
kt
ə
b
ə
 v
ə
 ya bu tipli internat 
m
ə
kt
ə
bl
ə
rin
ə
 
keçirilirlə
r. Bu tipli m
ə
kt
ə
bl
ə
rd
ə
 
xüsusi  təhsil mütodlarının tə
tbiq 
edilm
ə
si  say
ə
sind
ə
  x
ə
st
ə
 
uşaqlar  zə
if  d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
  olsa  da,  yazmaq,  oxumaq, 
hesablamaq v
ərdişinə
, h
ə
tta b
əzi cüzi biliklə
r
ə
 yiy
ə
l
ə
nm
ə
y
ə
 nail olurlar. Bel
ə
 
uşaqlar əşyalar və
  hadis
ə
l
ər arasındakı  fərqi yalnız xarici ə
lam
ə
tl
ə
rin
ə
 
görə
 
müə
yy
ə
n ed
ə
 bilirl
ə
r.  
 
Onlar atalar  sözlə
rinin, z
ə
rb m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rin m
ə
cazi m
ənasını anlamırlar.
 
 
F
ə
al, m
ə
qs
ədyönlü diqqə
tin z
əifliyi meydana çıxır, xə
ts
ə
l
ə
rin diqq
ə
ti tez 
yayınır, müə
yy
ən bir şey, hətta maraqlı olan söhbə
tl
ə
r, 
əhvalat üzə
rind
ə
 t
ə
sbit 
edilmir. Onların nitqi söz kasadlığı ilə
 xarakteriz
ə
 olunur. 
 
Yardımçı  mə
kt
ə
bl
ə
rd
ə
  x
ə
st
ə
l
ə
r  b
ə
z
ə
n  adi  istehsalat  v
ərdişlə
rin
ə

stereotip  v
ə
  mexaniki 
ə
m
ə
y
ə
  yiy
ə
l
ə
n
ə
  bilirl
ə
r.  Bel
ə
  olan  halda  onlar  primitiv 
ə
m
ə
k  qabiliyy
ə
tin
ə
 
malik olmaqla müvafiq müə
ssis
ə
d
ə
 
işlə
y
ə
 bilirl
ə
r.  
Debill
ər  yardımçı  mə
kt
ə
bi  bitirm
ə
y
ə
  nail  olsalar  da,  onlar  bilik 
ehtiyyatlarının  kasadlığı,  görüş  sə
hn
ə
sinin  m
əhdudluğu,  müstə
qilliyin  v
ə
 
t
əşəbbüskarlığın olmaması, psixi proseslə
rin l
ə
ngliyi v
ə
 inertliyi il
ə
 f
ə
rql
ə
nirl
ə
r. 
Onlar  üçün  yeni  şə
rait
ə
,  v
ərdiş  etmə
dikl
ə
ri  rejim
ə
 
düşmə
k  h
ə
ll  edilm
ə

problem yaradır.
 
Ağıl zəifliyinin daha   yüngül ifadə
si x
ə
st
ə
l
ə
rd
ə
 
çox 
gec v
ə
 ad
ə
t
ə
n onlar 
üçün  vərdiş  etdiklə
ri  h
ə
yat  stereotipinin  d
əyişilmə
si  il
ə
 
ə
laq
ədar  aşkar  edilir. 
Onların  bir  hissəsi  Texniki  peşə
  m
ə
kt
ə
bini  bitirm
ə
y
ə
 
müvə
ff
ə
q  olur.  Bel
ə
 
x
ə
st
ə
l
ə
rd
ə
 debillik 
ə
lam
ə
tl
ə
ri t
ə
hsili davam etdirm
ə
k ist
ə
dikd
ə, ordu sıralarına 
çağırıldıqda və
 s. s
ə
b
ə
bl
ə
  
bağlı tibbi komissiyadan keçdikdə
 
aşkar edilir.
 
Debil  x
ə
st
ə
l
ərin  xarakteroloji  xüsusiyyə
tl
əri  müxtə
lif  d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
  ifad
ə
li  iki 
əsas  variant  arasında  sə
ciyy
ə
l
ə
nir;  bir  t
ə
r
ə
fd
ə
n  -son  d
ə
r
ə
c
ə
 
oyanıqlıq, 
qıcıqlanma,  qarayaxalıq,  konflikt
lik  v
ə
  hiperseksuall
ıq,  digə
r  t
ə
r
ə
fd
ə
n  is
ə
 
tormozlanma,  süstlük,  apatiya  və
 
ətrafa  qarşı  etinasızlıq.  Çox  vaxt  qeyd 

 
195 
 
 
edil
ə
n  t
əzahürlər  mülayim  tə
rzd
ə
  ifad
ə
  edilirl
ə
r,  b
ə
zi  hallarda  is
ə
  debil 
şə
xsl
ərin  xarakteroloji  xüsusiyyə
tl
ə
ri  psixopatiyalara  xas  olan    p
atologiyanın 
müxtəlif variantlarını xatırladırlar.
 
Debill
ərin  sağlam  adamlardan  fərqi  ondadır  ki,  bu  xə
st
ə
l
ə

ətrafı  də
rk 
etm
ək  ehtiyacına  malik  olmurlar,  onlarda  hər  şeyə
  maraq  yaransa  da,  h
ə

şeyi öyrə
nm
ə
k, bilm
ə
k h
ə
v
ə
si olmur.  
İradi sferanın ümumi xüsu
siyy
ə
ti onlarda s
ə
viyy
ə
siz maraq v
ə
 m
ə
qs
ə
din  
impulsiv    davranışla,    təlqinliyin    yüksə
lm
ə
si    v
ə
   
öcəşkə
nlikl
ə
   
ə
laq
ə
l
ə
n-
m
ə
sind
ə
n ibar
ə
t olur. 
B
una  baxmayaraq  yüngül  debillik
  d
ə
r
ə
c
ə
sind
ə
 
olan  şə
xsl
ər  öz 
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rini    korreksiya  etm
ə
k  v
ə
 
onların  nə
tic
ə
l
ə
ri
ni  qabaqcadan  görmə

imkanına malik olurlar.
 
Müşahidə
l
ər  göstərir  ki,  eyni  psixi  qüsur  sə
viyy
ə
sin
ə
  malik  olan  debil 
x
ə
st
ə
l
ə
rin    b
ə
zil
ə
ri 
ətrafdakılara  qarşı  xeyirxah  münasibə
ti,  sadiqliyi,  qulluq 
göstə
rm
ə
  t
əşəbbüsü,  işdə
  v
ə
  m
əişə
td
ə
 
çalışqanlığı  və
  s.  pozitiv 
ə
m
ə
ll
ə
ri  il
ə
 
f
ə
rql
ə
nirl
ə
r.  Onlar  h
ə
tta  evl
ə
nib  ail
ə
 
qurur,  qayğıkeş  ə
r,  valideyn  olurlar. 
Qohumlarının, yaxın adamlarının xeyir
-
şər işlə
rind
ə
 f
əal iştirak edirlə
r. 
Bununla  yanaşı,  onu  da  göstə
rm
ək  lazımdır  ki,  debil  xə
st
ə
l
ərin  çox 
hiss
əsi  şə
xsi  qiym
ə
ti
ni şişirtmə
y
ə
,  qabiliyy
ətini  böyütmə
y
ə
 
çox  meylli  olurlar. 
Onların  ə
ksin
ə
  olaraq  dig
ə
r  qrup  x
ə
st
ə
l
ər  öz  qüsurlarını  başa  düşə
r
ə

utanırlar, eyblə
rini gizl
ə
tm
ə
y
ə
, onu n
ə
 il
ə
 is
ə
 kompensasiya etm
ə
y
ə
 
çalışırlar.
 
Dig
ə
r  t
ə
r
ə
fd
ə
n  debil  x
ə
st
ə
l
ərin  şə
xsiyy
ə
tinin 
əlverişsiz  mikro
sosial 
şə
raitd
ə
 
formalaşması,  onlarda  tə
hsil
ə
  v
ə
 
ə
m
ə
y
ə
,  el
ə
c
ə
  d
ə
  birg
əyaşayış 
normalarına  qarşı  neqativ  münasibə
tl
ərin    yaranmasına  sə
b
ə
b  olur.  Bel
ə
 
x
ə
st
ə
l
ə
r  delilivet  (cinay
ətkar)  davranışlı  xə
st
ə
l
ə
r  d
ə
st
ə
sin
ə
 
asanlıqla  cə
lb 
edilir,  siqaret 
şə
km
ə
k  (b
ə
z
ə
n  narkotik  vasit
ə
l
ə
r  q
ə
bul  etm
ə
k)  v
ə
 
spirtli içkilə

q
ə
buluna erk
ən yaşlarından başlayır, oqurluq və
 dig
ər hüquqa zidd hə
r
ə
k
ə
tl
ə

törə
dirl
ə
r. 

 
196 
 
 
İmbetsillik
 

 
(Latınca
-z
əif, kömə
ksiz) anadang
ə
lm
ə
 v
ə
 ya erk
ən uşaqlıq 
dövründə
  yaranan  k
əmağıllığın  orta  formasıdır.  Bu  xə
st
ə
lik  klinik  t
əsnifatına 
görə
      debillikl
ə
   
idotiya  arasında  orta  mövqe  tutur.  İmbetsilliyin  sə
b
ə
bi  h
ə

şeydə

ə
vv
əl  uşağın  bətndaxili  inkişaf  dövründə
 
normal  inkişaf  etmə
m
ə
si, 
doğuş  travmaları,  həyatın  erkən  dövrlə
rind
ə
 
uşağın  aldığı  ağır  kə
ll
ə
-beyin 
x
ə
s
əratlarıdır.  Belə
  x
ə
s
əratlar  uşağın  yalnız  böyük  yarımkürə
l
ər  qabığında 
deyil, h
ə
m d
ə
 
baş
-
beynin aşağı şöbə
l
ə
rind
ə
 -
qabıqaltı mə
rk
ə
zl
ə
rd
ə
, uzunsov 
beyind
ə
 v
ə
 beyincikd
ə
 d
ə
 
baş verə
 bil
ə
r.  
İmbetsil  uşaqlarda  adə
t
ən  fiziki  inkişaf  norm
adan  k
ənara  çıxmış  olur. 
Bel
ə
 ki, onlarda b
ə
d
ənin mütənasibliyi pozulmuş olur. Çox vaxt onlarda başın 
formasında  ə
yintil
ər  (defasiyalar)  müşahidə
  olunur  ki,  bunlara  da 
mikrosefaliya  v
ə
  molsfesefoliya  deyilir.  Daxili  sekresiya 
v
ə
zil
ə
rinin 
funksiyasının  pozğunluğu  imbetsillə
rd
ə
 
xarici  görünüşün  və
 
davranışın 
yöndə
msiz  t
əsirini  doğruldur.  Hə
r
əki  funksiyalar    inkişafdan  qaldığına  görə

imbetsil  uşaqlar  uzun  müddət  başlarını  düz  saxlamaqda,  gə
zm
ə
kd
ə
  v
ə
 
oturmaqda çətinlik çə
kirl
ə
r. Sonralar b
ə
zi imbetsill
ə
rd
ə
 
ə
l, qol v
ə
 b
ə
d
ənin artıq 
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri, dig
ə
rl
ə
rind
ə
 is
ə
 h
ə
r
ə
ki donuqluq olur, 
ə
l v
ə
 barmaq h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rinin 
diferensiasiyası  demək  olar  ki,  müşahidə
 
olunmur.  İmbetsil  uşaqlara 
elementar  özünə
xidm
ə
t  v
ərdişlə
rinin  (geyinm
ək,  yuyunmaq,  çarpayını 
yığışdırmaq  və
  s.) 
aşılanması  hə
dsiz  d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
çə
tin  olur.  Onlarda  nitqin 
inkişafında  da  bir  sıra  qüsurlar  nə
z
ə
r
ə
 
çarpır.  Nitqin  kasıblığı,  pə
lt
ə
klik  kimi 
nitq  qüsurlar  olsa  da
,  imbetsill
ə
rin  nitqi  az  v
ə
 
ya  çox  də
r
ə
c
ə
d
ə
 
idiotların 
nitqind
ə
n f
ə
rql
ənir. Onların tə
f
əkkürü bə
sit v
ə
 
konkret xarakterlidir, mücə
rr
ə

t
ə
f
əkkür  onlar  üçün  sə
ciyy
əvi  deyildir.  İdrak  proseslərinin  inkişafdanm  
qalması  sə
b
ə
bind
ə
n  bel
ə
 
uşaqlara  oxu,  yazı  və
  hesablama  v
ərdişlə
ri 
aşılamaq hə
dsiz d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
çə
tin olur. 
İmbetsillərin davranışı ə
ks
ə
r hallarda situa
siyaya uyğun olmur, ona görə
 
d
ə
 
onları intizama alışdırmaq bə
z
ən çox çə
tin, 
ə
ks
ə
r hallarda is
ə
 
mümkünsüz 
olur.  Onlar  d
ərs  vaxtı  sinifdə
  g
əzir,  qışqırır,  yemə
k  yeyir,  s
ə
b
ə
bsiz  olaraq 

 
197 
 
 
gülür,  də
rslikl
ə
ri  v
ə
  m
ə
kt
ə
b  l
əvazimatlarını  cırır,  sındırırlar.  Bütün  bun
lara 
baxmayaraq  yardımçı  mə
kt
ə
bl
ə
rd
ə
 
xüsusi  təlim  priyomları  vasitə
sil
ə
 
elementar  t
ə
lim  v
ə
 
ə
m
ə
k  v
ərdişlə
ri-
oxumağı  və
 
yazmağı,  zə
rfl
əri  yapışdır
-
mağı,  yüngül  karton  işlə
rini  v
ə
 
s.  öyrə
tm
ək  mümkündür.  Bununla  belə

imbetsill
ər  daim  müşahidə
  v
ə
  t
əlimatçıları
n  n
ə
zar
əti  altında  işlə
m
ə
k  qabiliy-
y
ə
tind
ədir.  İmbetsilliyin  bəzi  formalarında  pedaqoji  tə
dbirl
ə
rl
ə
 
yanaşı,  stimul
-
laşdırıcı peraparatlardan, də
rman vasit
ə
l
ə
rind
ə
n istifad
ə
 etm
ək lazım gə
lir.  
Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   50




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin