Ər psixologiya elminin sürə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.5.9 . İntellektin və əqli inkişafın diaqnostikası İntellekt anlayışı
|
g ə r... o lsaydı , onda n ə olardı?‖ tipli qeyri -adi, hipotetik suallar vasit ə sil ə stimullaşdırmaq m ə qs ə d əuyğundur. Orta mə kt ə bd ə şagirdin ə ld ə etdiyi n ə z ə r bilikl ə rin praktik t ətbiqi onların intelektual qabiliyyə tl ərinin inkişafın a ə h ə miyy ə tli t əsir göstə rir. Şagirdi n fikri prosesl ə rini f əallaşdırmaq üçün onun qarşısına idrak xarakterli (m ə s ə l ən, ―müqayisə edin‖, ―sadalayın‖, ―adlarını çəkin‖, ―söyləyin‖, ―müə yy ə n edin‖ və s., anlama tipli (―öz sözlə rinizl ə söyləyin‖, ―qarşılıqlı asılılığı göstərin‖, ―mənasını izah edin‖) t ə tbiqetm ə xarakterli (―nümayiş etdirin‖, ―mə qs ədi izah edin‖ və s.) analitik xarakterli (―sə b əbini izah edin‖, ―ardıcıllıqla düzün‖, ―təklif edin‖, ―izah edin, nə üçün‖) tipli sintltek xarakterli (―qurun‖, ―ə lam ə tl ə r ə görə birl əşdirin‖, ―birləşdirsə k, n ə baş verər‖),tipli qiym ə tl ə ndirm ə xarakterli (―təyin edin‖, ―normanı müə yy ən edin‖, ―ən çox xoşumuza gə l əni seçin‖ və s.) tipli tapşırıqlardan istifadə etm ə k olar. Uşaqların qabiliyyə tl ə rinin v ə idrak s ə viyy əsinin psixodioqnostikası üzrə işlə r 210 yalnız mövcud inkişaf sə viyy əsinin müə yy ə n edilm ə sin ə deyil, h ə m d ə t ə lim- t ə rbiy ə prosesl ə rinin t ə kmill əşdirilməsi, uşaqların psixososial inkişafı və yetişməsinin, o cümlə d ən qavrayış, diqqə t, t ə x əyyül, hafizə , t ə f əkkür, nitq kimi ali psixi funksiyaların, hə r ə ki bacarıq və v ərdişlərin, ümumi və xüsusi qabiliyy ə tl ərin daha da inkişaf etdirilmə si m ə qs ə dl ə rin ə yönə ldilm ə lidir. Uşaqların qavrayışının diaqnostikasında bu idrak prosesinin ə sas xüsusiyyə tl ə ri olan əşyaviliyi, strukturluğu sabitliyi mənalılığı, tamlığı ay rı - ayrılıqda öyrə nilm əlidir. Psixoloq uşaqların qavrayışının qeyd olunan xüsusiyyə tl ərini öyrə nm ə k m ə qs ə dil ə müxtə lif testl ə rd ə n v ə dig ə r analoji metodlardan istifad ə ed ə bil ər. Uşaqlarda qavrayışın diaqnostikası prosesində əşyaların düzgün obrazının yaradılmasını tə min ed ə n perseptiv ə m əliyyatların formalaşdırılması və inkişafına xüsusi diqqə t yetirilm ə lidir. İdrak proseslə rind ə n biri kimi diqq ə tin xüsusiyyə tl ərinin öyrə nilm ə sind ə h ər şeydə n ə vv ə l onun ixtiyari, qeyri- ixtiyari, ixtiyarından sonrakı kimi nö vl ə rinin v ə diqq ə tin əsas göstə ricil ə ri olan h əcmi, davamlılığı, keçirilmə si, paylanması, konsentrasiyası, dövri tə r əddüdü və s. kimi ə sas xass ə l ə rinin diaqnostikasına xüsusi ə h ə miyy ə t verm ək lazımdır. Uşaq t ə x əyyülünün diaqnostikasının keçirilmə sind ə psix oloq çoxcə h ə tli metodlardan, o cümlə d ən uşaq rə sml ərinin, uşaq fantaziyası və t ə s əvvürü m əhsullarının mə zmunca t əhlili metodlarından istifadə ed ə bil ər. Uşaqların çə kdikl ə ri r ə sml ər onların dünyanı necə d ə rk etm ə sinin b ədii inikasıdır. Bə z ə n uşaqlarda rə smetm ə v ə b ə dii-t əsviri bacarıqlar zəif formalaşdığından əl işlə ri onların tə x əyyül obrazlarına adekvat olmur. Uşaqların çoxu özlə rinin yaratdıqları tə x əyyül surə tl ə rini r əsm işlə rind ə tam dolğunluğu ilə nümayiş etdir ə bilmirl ər. Onların nitqinin obrazlılığı t ə x əyyülün zənginliyini müə yy ə n etm ə yin əsas göstə ricil ə rind ən biridir. Ona görə d ə , psixoloq uşaq t ə x əyyülünün xüsusiyyə tl ərini müayinə ed ə rk ən ilk növbə d ə onların fantaziya m əhsullarının tə hlilin ə xüsusi diqqə t yetirm ə lidir. Uşaqların t ə f əkkür xüsusiyyə tl ə rinin psixoloji c ə h ə td ən öyrə nilm ə si 211 m ə qs ə dil ə müasir psixodioqnostika təcrübə sind ə çoxsaylı metodika və metodlardan istifad ə olunur. Bunların sırasında intelekt testl ə ri v ə m əhfumların formalaşması prosesini öyrə nm ə y ə yönəldilmiş xüsusi metodikalar g eniş yayılmışdır. Psixoloq bu mə qs ə dl ə uşağa ə yani- ə m ə li, ə yani –obrazlı və sözlü -m ə ntiqi formada t əklif olunan çoxcə h ə tli m ə ntiqi çalışma və tapşırıqlardan istifadə ed ə bil ə r. Bu metodikalar vasit ə sil ə uşağın t ə f əkkürünün psixodioqnostikasını keçirə n psix oloq müayinə ni kompleks şə kild ə , y əni bir sıra metodların tə tbiqin ə əsaslanmaqla aparmalıdır. Bu halda konkret bir metodun t ə tbiqi vasit ə sil ə ə ld ə olunan n ə tic ə l ər tam etibarlılığı t ə min ed ə bilm əz. Əgər psixoloq uşaqda sözli -m ə ntiqi t ə f əkkürün inkişaf s ə viyy ə sini t ə dqiq edirs ə , o, eyni zamanda ə yani- obrazlı tə f əkkürün inkişaf s ə viyy ə sini d ə müə yy ə nl əşdirməlidir. Yalnız tə f əkkürün müxtəlif növlə rini xarakteriz ə ed ən bu göstə ricil ə rin m əcmuyu uşağın ümumi intellektual inkişaf s ə viyy əsi haqqında mühakimə yürü tm ə y ə , konkret r əy söylə m ə y ə ə sas ver ə bil ər. Uşaqlara tə klif olunan fikri m ə s ə l ə l ər onların yaş xüsusiyyə l ə rin ə uyğun olmaqla yanaşı, onlar üçün cə lbedici v ə maraqlı olmalıdır. Uşaqlarda nitqin psixodioqnostikasında nitq inkişafı ilə bağlı bir sıra m ə s ə l ə l ə r- fonetika, qrammatika, lüğət ehtiyatı, semantika və s. kimi m ə s ə l ə l ə r ə xüsusi diqqə t yetirilm ə lidir. Psixoloq nitqin t ə dqiqind ə onun ə sas ünsiyyə t v ə ümumiləşdirmə (t ə f əkkür) vasitəsi olmasına, psixi proses və v ə ziyy ə tl ə rin iradi c ə h ə td ə n t ə nzim v ə idar ə olunma vasit əsi kimi baxmalıdır. Müxtə lif metodikalar vasit ə sil ə qabiliyy ə tl ə rin psixodioqnostikasını hə yata keçirən psixoloq ilk növbə d ə uşaqda artıq formalaşmış qabiliyyə tl ə rin s ə viyy əsini, onları şə rtl ə ndir ə n t əbii imkanların xarakterini müə yy ə nl əş - dirm ə y ə , t ə lim v ə t ə rbiy ə prosesl ə rinin qabiliyy ə tl ərin formalaşmasına tə sir imkanlarını araşdırmağa xüsusilə diqq ə tl ə yanaşmalıdır. Psixoloq müvafiq metodikaların kömə yi il ə uşaqların hə m ümumi , h ə m d ə xüsusi qabiyy ə tl ə rini müə yy ə nl əşdirmək imkanına malik olmalıdır. Bu mə qs ə dl ə ümumi və xüsusi qabiliyy ə t testl ə rind ə n istifad ə etm ə k m ə qs ə d əuyğundur. 212 1.5.9. İntellektin və əqli inkişafın diaqnostikası İntellekt anlayışı (ingilisg ə . Intellengence) elmi t ədqiqatın obyekti kimi psixologiya elmin ə ingilis antropoloqu F.Holton t ə r ə find ə n XIX ə srin sonlarında gətirilmişdir. Ç.Darvinin təkamül tə liminin t əsiri altında olan Ha lton insanlarda ist ə nil ə n f ə rdi f ə rql ə rin ə sas s ə b ə bini irsiyy ə tl ə şə rtl ənmiş cismani v ə psixi f ə rql ə rd ə axtarırdı. Əgə r ə vv ə ll ə r ə qli gerili k yalnız irsiyyə t amili il ə izah edilirdirs ə, Holton bu amilin rolunu genişlə ndir ə r ə k onun t ə sirini intelektin inkişafının bütün sə viyy ə l ə rin ə, o cümlə d ə n istedad v ə dahiliy ə d ə aid etm ə y ə t əşəbbüs göstərmişdir. Haltona görə , intellektual qabiliyy ə tl ə rin b ütün t əzahürlə ri irsi c ə h ə td ən şə rtl ənmişdir. Burada tə lim-t ə rbiy ə nin v ə inkişafın dig ə r xarici amill ə rinin rolu yoxdur v ə ya az ə h ə miyy ə tlidir. F.Holtonun intellektin irsi c ə h ə td ən şə rtl ənmiş qabiliyyət olması haqqında tə s əvvürlə ri uzun onillikl ə r boyu hakim t ə sir ə malik olmuşdur. Ona görə d ə ilk intellekt testl ərinin yaradıcıları A.Bine, C.Kettel, L.Termen bu metodologiyanın təsiri altında olaraq belə hesab etmişlər ki, onlar inkişaf şə raitind ən asılı olmayaraq mövcud olan anadangə lm ə qabiliyy ə tl əri ölçürlə r. F.Holtonun t ədqiqatları intellekt probleminə tamamil ə yeni yanaşma modelinin əsasını qoymuşdur. İxtisasca antropoloq olmasına baxmayaraq, Holton insanların intellektual ə lam ə tl ərinin, psixi funksiyalarının eksperimental yolla öyrə nilm ə sinin əsasını qoymuşdur. 1882 -ci ild ə Londonda kiçik laboratoriya yaradan Halton insanlara xidm ə t t ə klif edirdi. Onun laboratoriyasında istə nil ən adam pul ödə m ə kl ə özünün cismani (boy, ə z ə l ə gücü) hə m d ə psixoloji parametrl ə rinin- xüsusə n h əssaslığının, obrazlı hafi z ə si v ə h ə r əki funksiyalarının sə viyy ə sini yoxlada bil ərdi. Sonralar bu cür ölçmə l ə r intellektin psixoloji diaqnostikasının inkişafı sahə sind ə işlərin inkişafı üçün prinsipial ə h ə miyy ə t ə malik olmuşdur. 1921-ci ild ə Nyu- Yorkda çap olunan ―Pedaqoji psixologiya‖ jurnalı 14 m əhşur amerikan psixoloquna ―intellekt nədir?‖ sualına cavab vermək xahişi 213 il ə müraciə t ets ə d ə , suala birm ənalı cavab ala bilməmişdir. Verilə n cavablar bir-birin ə uyğun gə lmir, bir-birini inkar edirdi. İntellekt problemi XIX ə srd ə psixologiya elmind ə birm ənalı cavablandırılmayan və indiy ə d ə k d ə açıq qalan bir problem olaraq qalmaqdadır. XX ə srd ə intellekt probleminin mahiyy ətinin anlayışılmasında bir sıra yanaşmalar özünü göstərmişdir. 1. A.Bine, Ç.Spirmen, Ç.Kolvin, Q.Budron və başqaları intellekti t ə lim ə qabillik; 2. L.Termen, E.Torndayk, C.Peterson mücə rr ə d ə m ə liyyat aparmaq qabiliyy ə ti; 3. V.Stern, L.Tepctoun, Y.Klanaped, J.Piaje is ə yeni şə rait ə uyğunlaşmaq qabiliyy ə ti kimi s ə ciyy ə l əndirmişlə r. İntellektin tə lim ə qabillik kimi anlaşılması zoopsixologiyada geniş yayılmışdır. Biheviorist nə z ə riyy ə sinin t ə r əfdarları B.Skinner, E.Torndayk, A.Bitterman müxtəlif canlı orqanizmlə rin t ə lim edilm əsi xüsusiyyə tl ə rin ə əsaslanaraq, onların intellektual imkanlarını müqayisə edirdil ər. Onların fikrinc ə, onurğalıların bir çoxunda mümarisə ə yril ərinin eyni formada olması t ə lim ə qabilliyin, intellektual s ə viyy ənin eyni olması haqqında mülahizə ir ə li sürmə y ə ə sas verir. İntellektin tə lim ə qabillik kimi anlaşılması fikrinə XX ə srin ə vv ə ll ə rind ə psixoloq lar arasında birmənalı yanaşma sonralar fərqli baxışlarla ə v ə z olunmağa başladı. Belə ki, A.Bine v ə Ç.Spirmenin ilk tədqiqatlarında intellektl ə t ə lim ə qabillik faktiki olaraq eynil əşdirilirdisə , V.Xenmon bel ə hesab edirdi ki, intellekt insanın artıq mə nims əmiş olduğu biliklə rl ə müə yy ə n edilir. V.Diaborn is ə intellekti oxumaq v ə t əcrübə qazanmaq adlandırır, ə n yaxşı intellekt testini ―tə limd ə real prosesin ölçülməsi‖ hesab edirdi. İntellektə t ə lim ə qabillik kimi baxan müasir psixoloqlar intellektin göstə rici si kimi özünü göstə r ə n t əlimin metodlarını müə yy ə nl əşdirmə y ə çalışırlar. Bir çox psixoloqlar belə hesab edir ki, m ə s ə l ən, öyrə nm ə sürə ti 214 bel ə bir kriteriya ola bilm ə z. Bel ə ki, R.Snou v ə E.Yelounun fikrinc ə , intellektl ər arasındakı fə rql əri öyrə nm ə sürə ti arasındakı fə rql ə rl ə qarşı - qarşıya qoymaq əsassızdır. Belə ki, öyrə nm ə sürə ti bir çox amillə rd ə n (m ə s ə l ə l ə rin tipi, h ə r bir m ə s ə l ə nin daxilind ə ki komponentl ə r, t əlim metodları, öyrə dil ə nl ə r ə maraq v ə s.) asılıdır. İntellektlər arasındakı fə rql ər öyrə nm ə s ürəti arasındakı fə rql ə r ə n ə z ə r ən daha böyükdür. Öyrə nm ə sürə ti t əlimin heç d ə yegan ə olmayanm göstə ricil ə rind ə n biridir. Bu amill ər sırasında tə limin asanlığı və v ərdişlərin köçürülmə si intellekt psixologiyasında mürə kk ə b xarakteristikalardan biridir. Müasir psixoloqların heç də hamısı öyrə nm ə y ə qabilliyi intellektin ə sas amili kimi q ə bul etmirl ər. Aydındır ki, tə lim f ə aliyy əti insanın həyatının müə yy ə n m ə rh ə l ə sind ə (uşaqlıq, yeniyetmə lik v ə g ənclik) özünü aparıcı f əıaliyyət kimi göstərir. Yaşlı adamların intellekti is ə h ər şeydə n ə vv ə l qeyri- t ə lim tipli probleml ə rin - peşə f ə aliyy ə ti, m əişə t v ə s. müvə ff ə qiyy ə tl ə h ə ll edilm ə sind ə t əzahür edir. Bu problemlə rin h ə ll edilm əsi heç də h əmişə t ə lim f ə aliyy ətinin uğurları ilə bağlı olmur. Mə s ə l ə n, A.Eynşteyn m ə kt ə bd ə pis, z ə if hazırlıqlı şagird kimi tanınırdı. Sürix Politexnik İnstitutuna qə bul imtahanlarında kə silirdi. Sonralar ora daxil olsa da, ali m ə kt əbi çox çə tinlikl ə bitirmişdi. Professorlar onun diplom işini pis rə yl ə rl ə qiym ə tl əndirmişdilə r. Göründüyü ki mi, t ə limd əki uğurlar heç də müasir psixologiyada olduğu kimi, intellektin əsas göstə ricisi kimi q ə bul edil ə bilm ə z. Müasir pedaqogika və psixologiya elml əri artıq çoxdan bu faktı qə bul edir ki, pedaqoji t ə sirl ə şagirdlə rin f ərdi xüsusiyyə tl ərinin uyğunluğu t ə limin n ə tic ə l ərinin yüksə ldilm ə sind ə ə h ə miyy ətli rol oynayır. Ona görə d ə m ə kt əb yaşlı uşaqların intellekt sə viyy əsini yalnız tə limin xarakterind ə axtarmaq doğru deyildir. Deməli, intellekt öyrə nm ə nin amill ə rind ə n biri, öyrə nm ə is ə intellektin çoxsaylı təzahürlə rind ən yalnız və ya yalnız biridir. XX ə srin ə vv ə ll ə rind ə Bine – Stenford şkalasının yaradıcılarından biri L.Termen, C.Peterson v ə başqa məhşur psixoloqlar isə intellekti Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|