Ər psixologiya elminin sürə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixoloji mü ayin ə nin
- 1.5.8. Koqnitiv (idrak) prosesl ə rin v ə qabiliyy ə tl ə rin diaqnostikası
|
2. Somatik status; 3. Nevroloji status: k ə ll ə -beyin sinirl ə ri, sif ətin simmetriyası; reflektor mühit; hə r ə ki sfera( ə z ə l ə tonusu, f ə al h ə r ə k ə tl ər, diferensiallaşmış mimik h ə r ə k ə tl ə r, əl barmaqlarının incə h ə r ə k ə tl əri, müvazinə t v ə s.) 4. Psixi status: emosional – iradi xüsusiyyə tl ə r; psixi gerid ə qalma; nitqin funksiyalarının formalaşması; Psixoloji mü ayin ə nin qarşısında duran başlıca mə qs ə d f ə aliyy ə tin ixtiyari davranış formalarının tə nzimi v ə idrak prosesl ərinin formalaşma s ə viyy ə sini v ə onlar arasında qarşılıqlı ə laq ənin müə yy ə nl əşdirilmə sidir. Psixi inkişafda geridəqalmanın diaqnostikası mə qs ə dil ə hazırda çoxsaylı metodikalardan istifad ə olunur. Onlardan birin ə diqq ə t yetir ə k. T ə qdim olunan bu metodika h ə m normal, h ə m d ə psixi qüsurları olan uşaqların psixoloji müayinə sind ə istifad ə üçün müvafiq mütodikalardan biridir. O, proqnostik ə h ə miyy ə t ə malik olub, uşaqlarda diqqə tin, hafiz ə v ə t ə f əkkürün qüsurlarını müaə yy ə n etm ə y ə imkan verir. Metodika: Uşaqlarda proqnostik fə aliyy ətin xüsusiyyə tl ərini öyrə nm ə k m ə qs ə dil ə 3 kartoçka də sti t ə qdim ol unur. Düzgün hesab edilən mülahizə l ə r A il ə , 204 yanlış mülahizə l ə r is ə B il ə işarə olunmalıdır. Uşaq düzgün və yanlış mülahizə l ə ri s ə rb ə st olaraq qiym ə tl ə ndirm ə lidir. I d ə std əki 20 kartoçkada sıranın ardıcıllığı A,B,A,B....., II də std ə 60 kartoçkanın ardıcıllığı B,B,A,A,....,III də std ə is ə 60 kartoçka A,B,B.... ardıcıllığı il ə düzülmüşdür. Uşaq hər bir sırada növbə ti qoyulacaq h ə rfi dem ə lidir. Bu metodika uşaqlarda normal və anomal psixi inkişaf göstə ricil ə rini k ə miyy ə t v ə keyfiyy ət baxımından tə hlil edib qiym ə tl ə ndirm ə y ə imkan verir. Bu metodika ixtiyari diqq ətin davamlılığı, keçirilməsi, paylanması, hafiz ənin yaddasaxlama, tanıma və yadasalma kimi aktlarının formalaşma s ə viyy ə si, t ə f əkkür ə m əliyyatlarının (ümumiləşdirmə) inkişafı, müvafiq proqnozlaşdırmanın sürəti haqqında nə tic ə ə ld ə etm ə y ə imkan verir. Uşaqlarda sinir - psixi pozğunluqlar -reaktiv v ə ziyy ə tl ər onların psixikasına z ə d ə l ə yici t əsir göstə r ə n amill ə rl ə şə rtl ə nir. Bel ə amill ər uşaqda ə z ə l ə l ə rin atması, kə k ə l ə m ə , qorxu, sidik v ə n əcis buraxma, müvə əti karlıq, nitqin itm ə si, keyiyib qalma, yem ə kd ə n imtina etm ə, sayıqlama ideyaları və s. meydana g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur. Konfliktl ər uşaqların təəssüratlarına ağır zə rb ə vurur. Ail ə d ə v ə m ə kt ə bd ə uşağa göstə ril ə n z ə d ə l əyici zorakı tə sirl ər uşağın şüurunda bu situasiyanı yaradan yad və ya doğma adama qarşı affektiv reaksiya doğurur, onu yaşadığı mühitə qarşı yadlaşdırır, öz mühitində n soyudur. Psixi inkişafda geridə qalan uşaqlar gec gə zm ə y ə v ə danışmağa başlayırlar. Bunlarda infantilizm, ixtiyari diqq ə t, m ə ntiqi yaddasaxlama, m ə kan t ə s əvvürləri, qavrayış, tə f əkkür kimi idrak proseslə ri il ə ə laq ə li olduğundan oxu və yazı vərdişlə rini m ə nims ə m ə kd ə , t ə lim f ə aliyy ə tin ə qoşulmaqda çətinlik çə kirl ə r. Lakin bel ə uşaqlar oxuduqları mə tnl ə ri v ə m ə s ə l ə l ə rin m ənasını anlayırlar. Düzgün pedaqoji yanaşma və psixoloji korreksiya vasit ə sil ə bel ə uşaqlarda tə limd ə v ə əqli inkişafda geridəqalmanı aradan qaldırmaq mümükündür. Uşağın ə qli c ə h ə td ə n qeyri-yetkinliyi il ə pedaqoji baxımsızlıq 205 n ə tic ə sind ə meydana g ə l ən psixi inkişafdakı lə ngim ə ni f ə rql ə ndirm ə k v ə onların ayrı - ayrılıqda diaqnostikasını keçirmək lazımdır. İnkişaf pozğunlu - ğunun psixoloji diaqnostikası uşağın psixi inkişaf sə viyy ə sini v ə xüsusiy y ə tl ərini aşkara çıxarmaq mə qs ədi daşımalı və uşağın tə limd ə ki uğursuzluğunu aradan qaldırmaq üçün fərdi korreksiya proqramının hazırlanmasına yönə lm əlidir. İntellektual pozğunluğu müə yy ə n etm ə k m ə qs ə dil ə intellekt testl ə rind ə n istifad ə edilm ə li, n ə tic ə l ə r əsasında psixi pozğunluğun strukturu müə yy ə nl əşdirilmə lidir. İnkişaf pozğunluqlarının psixodiaqnostikasında aşağıdakı ə sas prinsipl ə r n ə z ə r ə alınmalıdır: 1. Müxtəlif mütə x ə ssisl ə rin – psixoloq, müxtəlif ixtisaslı hə kiml ə rin, loqoped v ə pedaqoqların iştirakı ilə uşağın öyrə nilm ə sin ə kompleks yanaşma; 2. Aşkar edilmiş psixi fə aliyy ət pozğunluqlarının sistemli və keyfiyy ə tc ə t ə hlili; 3. Uşağın yaş xüsusiyyə tl ə rinin v ə ―yaxın inkişaf zonası‖nın nə z ə r ə alınması. Psixi inkişafda geridə qalan uşaqlarda görmə qavrayışı və ə yani- obrazlı tə f əkkürün inkişaf sə viyy əsini müə yy ə n etm ə k m ə qs ə dil ə t ə tbiq olunan metodikalardan biri S.Rozentsbeyq testinin uşaq variantıdır. Bu testl ə iş zamanı uşaqlara kifayə t q ə d ər stimullaşdırıcı kömək göstə ril ə bil ər. Uşaq tapşırığı düzgün hə ll ed ə bilm ə dikd ə , ona ikinci d ə f ə c ə hd göstə rm ək, yanlışlıq təkrarlandıqda isə üçüncü də f ə c əhd göstə rm ə k t ə klif olunur. Psixi inkişafda geridəqalan uşaqlarda impulsivlik yüksək olduğuna v ə onlar tapşırığa zə if b ə l ə dl əşdiyinə görə bu cür istiqamə tl əndirici kömə k tamamil ə t ə bii hesab olunur. Test tapşırığı uşaq tə r ə find ə n birinci c əhd zamanı düzgün hə ll edildikd ə 1 bal, ikinci c ə hd n ə tic ə sind ə h ə ll edildikd ə 0,5 bal, üçüncü c ə hd ə görə is ə 0,25 bal verilir. Bütün balların cə mi yekun olaraq ikinci v ə üçüncü cə hdl ə r n ə tic ə sind ə toplanmış balları cə ml ə m ə kl ə hesablanır. 206 1.5.8. Koqnitiv (idrak) prosesl ə rin v ə qabiliyy ə tl ə rin diaqnostikası Müasir psixoloji terminologiyada son dövrlə rd ə tez- tez işlə dil ə n “koqnitiv psixologiya” söz birləşməsi öz mahiyyə ti etibaril ə şə xsiyy ə tin psixi idrak prosesl ə rinin t ə dqiqini ə hat ə ed ən mühüm istiqamə tl ə rd ə n biridir. Koqnitiv psixologiya (latınca ―cognitiv‖ - ―bilik‖, ―idrak‖ demə kdir.) XX ə srin 50- ci ill ə rinin sonu, 60- cı illə rinin ə vv ə ll ə rind ə ABŞ - da hakim mövqeyə malik olan Biheviorizm c ə r əyanına qarşı mübarizə z ə minind ə meydana g əlmişdir. Onun yaradıcıları D.Brodbent, S.Steriberq, C.Sperlinq, R.Atainson subyektin qə bul etdiyi informasiyanın işlə nilm ə sind ə xüsusi psixi proseslərin, o cümlə d ə n verbal v ə obrazlı komponentlə rin yaddasaxlama v ə t ə f əkkür prosesl ə rind əki rolunu ön plana çəkmişlər. ABŞ psixoloqu U.Naccer koqnitiv psixologiyanın və zif ə sini bilikl ə rin subyektin d avranışında hə lledici rolunu sübuta yetirmə kd ə görürdü. Sonralar Q.Bayer, A.Payvio, P.Şenard koqnitiv prosesl ə r kimi hafiz ə v ə t ə f əkkürün öyrə nilm ə sind ə müstə sna xidm ə t göstərmişlər. S.Şexter emosiyaların, N .Ayzenk f ə rdi f ə rql ə rin, C.Kettel is ə şə xsiyy ə tin koqnitiv n ə z ə riyy ə l ərini yaratmağa təşəbbüs göstərmişlə r. Rusiyada bu n ə z ə riyy ə l ə rin t əsiri altında müxtə lif psixoloji m ə rk ə zl ə rd ə bir sıra idrak proseslə rinin- qavrayış, diqqə t, hafiz ə , nitq v ə t ə f əkkürün t ə dqiq edilm ə sin ə yönəlmiş geniş tə dqiqatlar apa rılmışdır. Rus psixoloqlarından E.İ.Boyko, N.F.Dobrınin, N.İ.Jinkin, A.V.Zaporojets, A.N.Leontyev, S.L.Rubinşteyn, A.A. Smirnov, B.M.Teplov, B.J. Ananyev və b., gürcü psixoloqlarından P.Q.Natadze, A.S.Pranqişvili, D.N.Uznadze və b. ukrayna psixoloqu P.İ.Zinçenko, Azərbaycan psixoloqlarından Ə.K.Zəküyev, F.A.İbrahimbə yov, M.M ə h ə rr əmov, Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə , Z.M.Mehdizad ə, Ə.Ə.Qədirov, A.İ.Mə mm ədov, Ç.A.İsmayılov,T.A.Mustafayev ə h ə miyy ə tli t ədqiqatlar aparmışlar. Ötə n ə srin 80- cı illə rind ən başlayaraq dünyada koqnitiv proseslə rin t ədqiqi yeni vüsət almış və yeni prespektiv qazanmışdır. Koqnitiv proseslə rin 207 öyrə nilm ə sin ə sistemli yanaşmanın nə z ə ri-metodoloji əsasları yaradılmış, onların psixoloji, psixofizioloji və sosial- psixoloji planda bütöv və ç oxaspektli t ədqiqi aktuallaşmışdır. Yeni metodoloji yanaşma idrak proseslə rinin psixi inikasın təşkilinin müxtə lif s ə viyy ə l ə rd ə - ünsiyyə t v ə f ə aliyy ə t kontekstind ə araşdırılmasının zəruriliyini ön plana çəkmişdir. 1983- cü ilin mayında Finlandiyanın Turku şə h ə rind ə ―Koqnitiv psixologiya‖ adlı Sovet -Fin birg ə simpoznumu keçirilmişdir. Müasir dövrdə koqnitiv v ə ya idrak prosesl əri psixologiyasına aid tə dqi - qatların nə tic ə l ə rind ən psixologiyanın bir çox tə tbiqi sah ə l ə rind ə geniş istifadə olunur. Bunların sırasında mühəndis psixologiyası, tibbi psixologiya, ə m ək psixologiyası, elmi və b ədii yaradıcılıq psixologiyası, idarə etm ə psixologiyası, pedaqoji psixologiya v ə s. il ə yanaşı , formalaşma m ə rh ə l ə sind ə olan t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm ə tin d ə adını çə km ə k olar. Müasir təlimin strategiyasında, yəni şagirdlə rd ə metakoqintiv bacarıqların formalaşmasının rolu v ə ə h ə miyy əti xüsusilə aktuallaş - maqdadır. Tə limin idrak f əallığının xüsusi forması və öyrə nm ə m ə zmunu k ə sb ed ə n f ə aliyy ət növü olduğunu nə z ə r ə alsaq, ş agirdl ə rd ə t ə lim f ə aliyy ə ti bacarıq və v ərdişlərinin formalaşmasında koqnitiv proseslərin müstə sna rolu birm ənalı olaraq qə bul edilm ə lidir. Praktik psixoloqun şagirdlə rl ə aparacağı diaqnostik işlə rin sistemind ə mühüm yürlə rd ə n biri idrak prosesl ə rin v ə qabiliyy ə tl ə rin aşkara çıxarılmasına yönəlmiş fə aliyy ə tl ə bağlıdır. Şagirdlə rin m ə kt ə bd ə t ə lim ə başladığı ilk dövrlə rd ə psixoloji diaqnostika ad ə t ən uşağın tə lim ə qabilliyinin müə yy ə nl əşdirilmə si, qabiliyy ə tl ərinin aşkara çıxarılması və inkişafda mövcud olan qüsurların vaxtında müə yy ə n edilm ə si v ə onların aradan qaldırılması m ə qs ə dl ə rind ə n ir ə li g ə lir. M əlumdur ki, şagirdin idrak qabiliyyə tl ə ri v ə t ə l əbatları ilə onun idrak f əallığı və t əlim uğurları arasında birbaşa koppelyasiya mövcuddur. Uşağın idrak qabiliyy ə tl ə ri v ə ümumi ə qli potensialı onun intelektual, iradi, emosional alə minin əsas göstə ricisi, 208 müxtə lif f ə aliyy ət növlə rind ə müvə ff ə qiyy ə tinin z əruri şə rtidir. Yüksə k idrak qabiliyy ə tl ə rin ə malik olan uşaq geniş məlumatlılığa, zəngin lüğə t fonduna v ə t ə x əyyülə , m əntiqi mühakimə qabiliyy ə tin ə , t ə nqidi t ə f əkkürə , inkişaf etmiş intuisiyaya malik olan uşaqdır. Qabiliyyətli uşaqlar ə traf xarici al ə m ə qarşı olduqca hə ssas olur, h ər şeylə maraqlanır, praktik ə h ə miyy ə tli m ə s ə l ə l ə r ə üstün ə h ə miyy ə t verirl ə r. İxtiyari diqqət, yaxşı hafizə, davamı maraqlar, qarşıya qoyduğu mə qs ə d ə çatmaq üçün təkidlilik onları s ə ciyy ə l ə ndir ə n ə n əsas xüsusiyyə tl ərdir. İdrak qabiliyyə tl ərinin üstünlüyü ilə yaşıdlarından fə rql ə n ən uşaqlarda də rin v ə çoxcə h ətli maraqların olması diqq ə ti c ə lb edir. Bel ə uşaqlar uğursuzluqdan olduqca qəmgin olur, sarsıntı keçirirlə r. Onlar ətrafda baş verə n hadis ə l ə r ə h ə ssas v ə t ədqiqatçı münasibə ti il ə yanaşırlar. Çə tin v ə mürə kk ə b m ə s ə l ə l ə rin h ə llin ə h ə v ə sl ə qoşulan qabiliyy ətli uşaqlarda müstə qi llik meyli güclü olur. Onlarda ə dal ə t hissi, haqqın tə r ə fini tutmaq t əşəbbüsləri, ayrı - ayrı fə aliyy ət növlə rind ə, xüsusilə ünsiyyə t prosesind ə özünü aydın biruzə verir. Onlar canlı tə x əyyülə , z ə ngin fantaziyaya malik olsalar da, s ə brsizlik v ə dözümsüzlük kimi hallar bel ə uşaqların emosional - iradi sferasında üstün xüsusiyyə tl ə r kimi n ə z ə r ə çarpır. Küyə v ə qorxuya düşmə, yaşıdları ilə ünsiyyə t ə qoşulmaqda çə tinlikl ə rin olması onların çox vaxt qapalılığına sə b ə b olur. M ə kt ə bd ə t əhsil alan şagirdlərin sırasından üstün qabiliyyətli uşaqların müə yy ə n edilm əsi, onların qabiliyyə tl ərinin daha da inkişaf etdirilmə sin ə yönə ldil ə n pedaqoji s ə yl ə rin s ə m ə r ə liliyi psixoloqun h əyata keçirdiyi dioqnostik işlə rin n ə tic ə si olaraq verdiyi r ə yl ə rd ə n v ə tövsiyə l ə rd ə n ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə asılıdır. Psixoloq belə r ə yl ə ri t ə rtib etm ə zd ə n ə vv ə l n ə z ə r ə almalıdır ki, fiziki və psixi c ə h ə td ən sağlam və normal olan h ə r bir uşaq yaxşı qabiliyyə tl ərin formalaşdırılması üçün müə yy ə n potensial qabiliyy ət sahibidir, ona görə d ə , ə sas m ə s ə l ə heç də qabiliyy ə tin indiki anda olub- olmaması deyil, ə ksin ə, mövcud təbii imkanların məhv olmasının qarşısının alınmasından ibarət olmalıdır. Psixoloqun bu istiqam ə td ə apara cağı 209 işlə rin sistemi ilkin psixodioqnostika adlanır. İlkin psixodioqnostika müə yy ənedici xarakter daşıyır. Onun nə tic ə l ə ri əsasında ayrı - ayrı uşaqlarda idrak qabiliyyə tl ərinin inkişaf sə viyy ə si müə yy ə nl əşdirilir, sonrakı mə rh ə l ə d ə is ə, onların maksimum sə viyy ə d ə inkişafını tə min ed ə bil ə c ək inkişafetdirici proqramlardan fə rdi v ə qrup halında istifad ə n in imkanları müə yy ə nl əşdirilir. Tövsiyə olunan inkişafetdirici proqramlar uşaqların yaradıcı qabiliyy ə tl ə rinin, intelektal t əşəbbüskarlığının, tə nqidi t ə f əkkürünün, sosial - m ə n ə vi v ə liderlik keyfiyy ə tl ərinin aşkara çıxarılmasına xidmə t etm ə lidir. Qabiliyy ə tl ərin müə yy ə n edilm ə sin ə yönəldilmiş təlim materialları orta m ə kt əbin ümumi təlim proqramlarına daxil edilmiş mə zmundan f ə rql ə nm ə li, özünün mürə kk ə bliyi, yeniliyi v ə c əlbediciliyi baxımdan seçilmə lidir. Bel ə proqram materiallarına daxil edil ən tapşırıqlar mə zmunca d ə rin v ə düşündürücü olmaqla yanaşı, şagirdə f ərdi uğurlarını nümayiş etdirmə k, ünsiyyə t v ə şə xsiyy ə tl ərarası sferaya aid imkanlarını sınaqdan çıxarmağa şərait yaradır. Uşaqların yaradıcı qabiliyyə tl ərinin inkişafını ―ə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|