Ər psixologiya elminin sürə



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə35/50
tarix13.04.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#13830
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   50

g
ə
r... o
lsaydı

onda  n
ə
 
olardı?‖ tipli  qeyri
-adi,  hipotetik  suallar  vasit
ə
sil
ə
 
stimullaşdırmaq 
m
ə
qs
ə
d
əuyğundur. Orta mə
kt
ə
bd
ə
 
şagirdin ə
ld
ə
 etdiyi n
ə
z
ə
r bilikl
ə
rin praktik 
t
ətbiqi onların intelektual qabiliyyə
tl
ərinin inkişafın

ə
h
ə
miyy
ə
tli  t
əsir göstə
rir. 
Şagirdi
n  fikri  prosesl
ə
rini  f
əallaşdırmaq  üçün  onun  qarşısına  idrak  xarakterli 
(m
ə
s
ə
l
ən, ―müqayisə
 
edin‖, ―sadalayın‖, ―adlarını çəkin‖, ―söyləyin‖, ―müə
yy
ə

edin‖  və
  s.,  anlama  tipli 
(―öz  sözlə
rinizl
ə
 
söyləyin‖,  ―qarşılıqlı  asılılığı 
göstərin‖,  ―mənasını  izah  edin‖) 
t
ə
tbiqetm
ə
  xarakterli 
(―nümayiş  etdirin‖, 
―mə
qs
ədi  izah  edin‖  və
  s.)  analitik  xarakterli 
(―sə
b
əbini  izah  edin‖, 
―ardıcıllıqla düzün‖, ―təklif edin‖, ―izah edin, nə
 
üçün‖) tipli 
sintltek xarakterli 
(―qurun‖,  ―ə
lam
ə
tl
ə
r
ə
 
görə
  birl
əşdirin‖,  ―birləşdirsə
k,  n
ə
 
baş  verər‖),tipli 
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
  xarakterli 
(―təyin  edin‖,  ―normanı  müə
yy
ən  edin‖,  ―ən  çox 
xoşumuza gə
l
əni seçin‖ və
 
s.) tipli tapşırıqlardan istifadə
 etm
ə
k olar. 
Uşaqların qabiliyyə
tl
ə
rinin v
ə
 idrak s
ə
viyy
əsinin psixodioqnostikası üzrə
 
işlə
r  

 
210 
 
 
yalnız mövcud inkişaf sə
viyy
əsinin müə
yy
ə
n  edilm
ə
sin
ə
  deyil,  h
ə
m  d
ə
  t
ə
lim-
t
ə
rbiy
ə
  prosesl
ə
rinin  t
ə
kmill
əşdirilməsi,  uşaqların  psixososial  inkişafı  və
 
yetişməsinin, o cümlə
d
ən qavrayış, diqqə
t, t
ə
x
əyyül, hafizə
, t
ə
f
əkkür, nitq kimi 
ali  psixi  funksiyaların,  hə
r
ə
ki 
bacarıq  və
  v
ərdişlərin,  ümumi  və
 
xüsusi 
qabiliyy
ə
tl
ərin daha da inkişaf etdirilmə
si m
ə
qs
ə
dl
ə
rin
ə
 
yönə
ldilm
ə
lidir. 
Uşaqların  qavrayışının
 
diaqnostikasında  bu  idrak  prosesinin  ə
sas 
xüsusiyyə
tl
ə
ri olan 
əşyaviliyi, strukturluğu sabitliyi mənalılığı, tamlığı
 ay

-
ayrılıqda  öyrə
nilm
əlidir.  Psixoloq  uşaqların  qavrayışının  qeyd  olunan 
xüsusiyyə
tl
ərini  öyrə
nm
ə
k  m
ə
qs
ə
dil
ə
 
müxtə
lif  testl
ə
rd
ə
n  v
ə
  dig
ə
r  analoji 
metodlardan istifad
ə
 ed
ə
 bil
ər. Uşaqlarda qavrayışın diaqnostikası prosesində
 
əşyaların düzgün obrazının yaradılmasını tə
min ed
ə
n perseptiv 
ə
m
əliyyatların 
formalaşdırılması və
 
inkişafına xüsusi diqqə
t yetirilm
ə
lidir. 
İdrak proseslə
rind
ə
n biri kimi diqq
ə
tin 
xüsusiyyə
tl
ərinin öyrə
nilm
ə
sind
ə
 
h
ər  şeydə

ə
vv
ə
l  onun  ixtiyari,  qeyri-
ixtiyari,  ixtiyarından  sonrakı  kimi 

vl
ə
rinin  v
ə
  diqq
ə
tin 
əsas  göstə
ricil
ə
ri  olan  h
əcmi,  davamlılığı,  keçirilmə
si, 
paylanması,  konsentrasiyası,  dövri  tə
r
əddüdü  və
  s.  kimi 
ə
sas  xass
ə
l
ə
rinin 
diaqnostikasına xüsusi ə
h
ə
miyy
ə
t verm
ək lazımdır.
 
Uşaq 
t
ə
x
əyyülünün
 
diaqnostikasının keçirilmə
sind
ə
 psix
oloq çoxcə
h
ə
tli 
metodlardan,  o  cümlə
d
ən  uşaq  rə
sml
ərinin,  uşaq  fantaziyası  və
  t
ə
s
əvvürü 
m
əhsullarının  mə
zmunca  t
əhlili  metodlarından  istifadə
  ed
ə
  bil
ər.  Uşaqların 
çə
kdikl
ə
ri r
ə
sml
ər onların dünyanı necə
 d
ə
rk etm
ə
sinin b
ədii inikasıdır. Bə
z
ə

uşaqlarda rə
smetm
ə
 v
ə
 b
ə
dii-t
əsviri bacarıqlar zəif formalaşdığından əl işlə
ri 
onların  tə
x
əyyül  obrazlarına  adekvat  olmur.  Uşaqların  çoxu  özlə
rinin 
yaratdıqları  tə
x
əyyül  surə
tl
ə
rini  r
əsm  işlə
rind
ə
 
tam  dolğunluğu  ilə
 
nümayiş 
etdir
ə
  bilmirl
ər.  Onların  nitqinin  obrazlılığı
  t
ə
x
əyyülün  zənginliyini  müə
yy
ə

etm
ə
yin 
əsas  göstə
ricil
ə
rind
ən  biridir.  Ona  görə
  d
ə

psixoloq  uşaq 
t
ə
x
əyyülünün xüsusiyyə
tl
ərini müayinə
 ed
ə
rk
ən ilk növbə
d
ə
 
onların fantaziya 
m
əhsullarının tə
hlilin
ə
 
xüsusi diqqə
t yetirm
ə
lidir.  
Uşaqların 
t
ə
f
əkkür
 
xüsusiyyə
tl
ə
rinin psixoloji c
ə
h
ə
td
ən öyrə
nilm
ə
si  

 
211 
 
 
m
ə
qs
ə
dil
ə
 
müasir  psixodioqnostika  təcrübə
sind
ə
 
çoxsaylı  metodika  və
 
metodlardan  istifad
ə
 
olunur.  Bunların  sırasında 
intelekt  testl
ə
ri  v
ə
 
m
əhfumların  formalaşması  prosesini  öyrə
nm
ə
y
ə
 
yönəldilmiş  xüsusi 
metodikalar  g
eniş  yayılmışdır.  Psixoloq  bu  mə
qs
ə
dl
ə
 
uşağa  ə
yani-
ə
m
ə
li, 
ə
yani 
–obrazlı  və
 
sözlü
-m
ə
ntiqi  formada  t
əklif  olunan  çoxcə
h
ə
tli  m
ə
ntiqi 
çalışma və
 
tapşırıqlardan istifadə
 ed
ə
 bil
ə
r. Bu metodikalar vasit
ə
sil
ə
 
uşağın 
t
ə
f
əkkürünün  psixodioqnostikasını  keçirə
n  psix
oloq  müayinə
ni  kompleks 
şə
kild
ə
, y
əni bir sıra metodların tə
tbiqin
ə
 
əsaslanmaqla aparmalıdır. Bu halda 
konkret  bir  metodun  t
ə
tbiqi  vasit
ə
sil
ə
 
ə
ld
ə
  olunan  n
ə
tic
ə
l
ər  tam  etibarlılığı 
t
ə
min  ed
ə
  bilm
əz.  Əgər  psixoloq  uşaqda  sözli
-m
ə
ntiqi  t
ə
f
əkkürün  inkişaf 
s
ə
viyy
ə
sini  t
ə
dqiq  edirs
ə
,  o,  eyni  zamanda 
ə
yani-
obrazlı  tə
f
əkkürün  inkişaf 
s
ə
viyy
ə
sini  d
ə
 
müə
yy
ə
nl
əşdirməlidir.  Yalnız  tə
f
əkkürün  müxtəlif  növlə
rini 
xarakteriz
ə
 ed
ən bu göstə
ricil
ə
rin m
əcmuyu uşağın ümumi intellektual inkişaf 
s
ə
viyy
əsi  haqqında  mühakimə
 
yürü
tm
ə
y
ə
,  konkret  r
əy  söylə
m
ə
y
ə
 
ə
sas  ver
ə
 
bil
ər. Uşaqlara tə
klif olunan fikri m
ə
s
ə
l
ə
l
ər onların yaş xüsusiyyə
l
ə
rin
ə
 
uyğun 
olmaqla yanaşı, onlar üçün cə
lbedici v
ə
 
maraqlı olmalıdır. 
 
Uşaqlarda
  nitqin 
psixodioqnostikasında  nitq  inkişafı  ilə
 
bağlı  bir  sıra 
m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r-
fonetika,  qrammatika,  lüğət  ehtiyatı,  semantika  və
  s.  kimi 
m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r
ə
 
xüsusi  diqqə
t  yetirilm
ə
lidir.  Psixoloq  nitqin  t
ə
dqiqind
ə
  onun 
ə
sas 
ünsiyyə
t  v
ə
 
ümumiləşdirmə
  (t
ə
f
əkkür)  vasitəsi  olmasına,  psixi  proses  və
 
v
ə
ziyy
ə
tl
ə
rin  iradi c
ə
h
ə
td
ə
n t
ə
nzim v
ə
 idar
ə
olunma vasit
əsi kimi baxmalıdır. 
 
Müxtə
lif  metodikalar  vasit
ə
sil
ə
  qabiliyy
ə
tl
ə
rin 
psixodioqnostikasını  hə
yata 
keçirən  psixoloq  ilk  növbə
d
ə
 
uşaqda  artıq  formalaşmış  qabiliyyə
tl
ə
rin 
s
ə
viyy
əsini,  onları  şə
rtl
ə
ndir
ə
n  t
əbii  imkanların  xarakterini  müə
yy
ə
nl
əş
-
dirm
ə
y
ə
,  t
ə
lim  v
ə
  t
ə
rbiy
ə
  prosesl
ə
rinin  qabiliyy
ə
tl
ərin  formalaşmasına  tə
sir 
imkanlarını  araşdırmağa  xüsusilə
  diqq
ə
tl
ə
 
yanaşmalıdır.  Psixoloq  müvafiq
 
metodikaların kömə
yi il
ə
 
uşaqların hə

ümumi
, h
ə
m d
ə
 
xüsusi 
qabiyy
ə
tl
ə
rini 
müə
yy
ə
nl
əşdirmək imkanına  malik
 
olmalıdır.  Bu  mə
qs
ə
dl
ə
 
ümumi  və
 
xüsusi 
qabiliyy
ə
t testl
ə
rind
ə
n istifad
ə
 etm
ə
k m
ə
qs
ə
d
əuyğundur.
 

 
212 
 
 
1.5.9
İntellektin və
 
əqli inkişafın diaqnostikası
 
 
 
İntellekt  anlayışı
  (ingilisg
ə
.  Intellengence)  elmi  t
ədqiqatın  obyekti  kimi 
psixologiya  elmin
ə
  ingilis  antropoloqu  F.Holton  t
ə
r
ə
find
ə
n  XIX 
ə
srin 
sonlarında gətirilmişdir. Ç.Darvinin təkamül tə
liminin t
əsiri altında olan Ha
lton 
insanlarda ist
ə
nil
ə
n f
ə
rdi f
ə
rql
ə
rin  
ə
sas s
ə
b
ə
bini irsiyy
ə
tl
ə
 
şə
rtl
ənmiş cismani 
v
ə
  psixi  f
ə
rql
ə
rd
ə
 
axtarırdı.  Əgə

ə
vv
ə
ll
ə

ə
qli  gerili
k  yalnız  irsiyyə
t  amili  il
ə
 
izah edilirdirs
ə, Holton bu amilin rolunu genişlə
ndir
ə
r
ə
k onun t
ə
sirini intelektin 
inkişafının bütün sə
viyy
ə
l
ə
rin
ə, o cümlə
d
ə
n istedad v
ə
 dahiliy
ə
 d
ə
 aid etm
ə
y
ə
 
t
əşəbbüs  göstərmişdir.  Haltona  görə
,  intellektual  qabiliyy
ə
tl
ə
rin  b
ütün 
t
əzahürlə
ri  irsi  c
ə
h
ə
td
ən  şə
rtl
ənmişdir.  Burada  tə
lim-t
ə
rbiy
ə
nin  v
ə
 
inkişafın 
dig
ə
r xarici amill
ə
rinin rolu yoxdur v
ə
 ya az 
ə
h
ə
miyy
ə
tlidir.  
 
F.Holtonun  intellektin  irsi  c
ə
h
ə
td
ən  şə
rtl
ənmiş  qabiliyyət  olması 
haqqında tə
s
əvvürlə
ri  uzun  onillikl
ə
r  boyu  hakim  t
ə
sir
ə
 
malik olmuşdur. Ona 
görə
  d
ə
  ilk  intellekt  testl
ərinin  yaradıcıları  A.Bine,  C.Kettel,  L.Termen  bu 
metodologiyanın  təsiri  altında  olaraq  belə
 
hesab  etmişlər  ki,  onlar  inkişaf 
şə
raitind
ən asılı olmayaraq mövcud olan anadangə
lm
ə
 qabiliyy
ə
tl
əri ölçürlə
r.  
 
F.Holtonun  t
ədqiqatları  intellekt  probleminə
  tamamil
ə
 
yeni  yanaşma 
modelinin 
əsasını  qoymuşdur.  İxtisasca  antropoloq    olmasına  baxmayaraq, 
Holton insanların intellektual ə
lam
ə
tl
ərinin, psixi funksiyalarının eksperimental 
yolla  öyrə
nilm
ə
sinin 
əsasını  qoymuşdur.  1882
-ci  ild
ə
 
Londonda  kiçik 
laboratoriya 
yaradan 
Halton 
insanlara 
xidm
ə

t
ə
klif 
edirdi. 
Onun 
laboratoriyasında  istə
nil
ən adam pul ödə
m
ə
kl
ə
 
özünün  cismani (boy, ə
z
ə
l
ə
 
gücü) hə
m d
ə
 psixoloji parametrl
ə
rinin-
xüsusə
n h
əssaslığının, obrazlı hafi
z
ə
si 
v
ə
 h
ə
r
əki funksiyalarının sə
viyy
ə
sini yoxlada bil
ərdi. Sonralar bu cür ölçmə
l
ə

intellektin  psixoloji  diaqnostikasının  inkişafı  sahə
sind
ə
 
işlərin  inkişafı  üçün 
prinsipial 
ə
h
ə
miyy
ə
t
ə
 
malik olmuşdur. 
 
 
1921-ci  ild
ə
  Nyu-
Yorkda  çap  olunan  ―Pedaqoji  psixologiya‖  jurnalı  14 
m
əhşur amerikan psixoloquna ―intellekt nədir?‖ sualına cavab  vermək  xahişi 

 
213 
 
 
il
ə
 
müraciə
t ets
ə
 d
ə
, suala birm
ənalı cavab ala bilməmişdir. Verilə
n cavablar 
bir-birin
ə
 
uyğun gə
lmir, bir-birini inkar edirdi. 
 
İntellekt  problemi  XIX  ə
srd
ə
 
psixologiya 
elmind
ə
 
birm
ənalı 
cavablandırılmayan  və
  indiy
ə
d
ə
k  d
ə
 
açıq  qalan  bir  problem  olaraq 
qalmaqdadır. XX ə
srd
ə
 intellekt probleminin mahiyy
ətinin anlayışılmasında bir 
sıra yanaşmalar özünü göstərmişdir. 
 
1. 
A.Bine, Ç.Spirmen, Ç.Kolvin, Q.Budron və
 
başqaları 
intellekti t
ə
lim
ə
   
      qabillik; 
2. 
L.Termen,  E.Torndayk,  C.Peterson  mücə
rr
ə

ə
m
ə
liyyat  aparmaq 
qabiliyy
ə
ti; 
3.  V.Stern, L.Tepctoun, Y.Klanaped, J.Piaje is
ə
 
yeni şə
rait
ə
 
uyğunlaşmaq 
qabiliyy
ə
ti kimi s
ə
ciyy
ə
l
əndirmişlə
r. 
İntellektin  tə
lim
ə
 
qabillik  kimi  anlaşılması  zoopsixologiyada  geniş 
yayılmışdır.  Biheviorist  nə
z
ə
riyy
ə
sinin  t
ə
r
əfdarları  B.Skinner,  E.Torndayk, 
A.Bitterman  müxtəlif  canlı  orqanizmlə
rin  t
ə
lim  edilm
əsi  xüsusiyyə
tl
ə
rin
ə
 
əsaslanaraq,  onların  intellektual  imkanlarını  müqayisə
  edirdil
ər.  Onların 
fikrinc
ə,  onurğalıların  bir  çoxunda  mümarisə
 
ə
yril
ərinin  eyni  formada  olması  
t
ə
lim
ə
  qabilliyin,  intellektual  s
ə
viyy
ənin  eyni  olması  haqqında  mülahizə
  ir
ə
li 
sürmə
y
ə
 
ə
sas verir. 
İntellektin  tə
lim
ə
 
qabillik  kimi  anlaşılması  fikrinə
  XX 
ə
srin 
ə
vv
ə
ll
ə
rind
ə
 
psixoloq
lar  arasında  birmənalı  yanaşma  sonralar  fərqli  baxışlarla  ə
v
ə

olunmağa  başladı.  Belə
  ki,  A.Bine  v
ə
 
Ç.Spirmenin  ilk  tədqiqatlarında 
intellektl
ə
  t
ə
lim
ə
  qabillik  faktiki  olaraq  eynil
əşdirilirdisə
,  V.Xenmon  bel
ə
 
hesab edirdi ki, intellekt insanın artıq mə
nims
əmiş olduğu biliklə
rl
ə
 
müə
yy
ə

edilir.  V.Diaborn  is
ə
  intellekti  oxumaq  v
ə
  t
əcrübə
 
qazanmaq  adlandırır,  ə

yaxşı intellekt testini ―tə
limd
ə
 
real prosesin ölçülməsi‖ hesab edirdi.
 
İntellektə
  t
ə
lim
ə
 
qabillik  kimi  baxan  müasir  psixoloqlar  intellektin 
göstə
rici
si  kimi  özünü  göstə
r
ə
n  t
əlimin  metodlarını  müə
yy
ə
nl
əşdirmə
y
ə
 
çalışırlar.  Bir  çox  psixoloqlar  belə
  hesab  edir  ki,  m
ə
s
ə
l
ən,  öyrə
nm
ə
 
sürə
ti  

 
214 
 
 
bel
ə
  bir  kriteriya  ola  bilm
ə
z.  Bel
ə
  ki,  R.Snou  v
ə
  E.Yelounun  fikrinc
ə

intellektl
ər  arasındakı  fə
rql
əri  öyrə
nm
ə
 
sürə
ti 
arasındakı  fə
rql
ə
rl
ə
 
qarşı
-
qarşıya  qoymaq  əsassızdır.  Belə
  ki, 
öyrə
nm
ə
 
sürə
ti 
bir  çox  amillə
rd
ə

(m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rin tipi, h
ə
r bir m
ə
s
ə
l
ə
nin daxilind
ə
ki komponentl
ə
r, t
əlim metodları, 
öyrə
dil
ə
nl
ə
r
ə
  maraq  v
ə
 
s.)  asılıdır.  İntellektlər  arasındakı  fə
rql
ər  öyrə
nm
ə
 
s
ürəti arasındakı fə
rql
ə
r
ə
 n
ə
z
ə
r
ən daha böyükdür. Öyrə
nm
ə
 
sürə
ti t
əlimin heç 
d
ə
  yegan
ə
 
olmayanm  göstə
ricil
ə
rind
ə
n  biridir.  Bu  amill
ər  sırasında  tə
limin 
asanlığı  və
  v
ərdişlərin  köçürülmə
si 
intellekt  psixologiyasında  mürə
kk
ə

xarakteristikalardan biridir.  
Müasir psixoloqların heç də
 
hamısı öyrə
nm
ə
y
ə
  qabilliyi  intellektin 
ə
sas 
amili  kimi  q
ə
bul  etmirl
ər.  Aydındır  ki,  tə
lim  f
ə
aliyy
əti  insanın  həyatının 
müə
yy
ə
n  m
ə
rh
ə
l
ə
sind
ə
 
(uşaqlıq,  yeniyetmə
lik  v
ə
  g
ənclik)  özünü  aparıcı 
f
əıaliyyət  kimi  göstərir.  Yaşlı  adamların
  intellekti  is
ə
  h
ər  şeydə

ə
vv
ə
l  qeyri-
t
ə
lim  tipli  probleml
ə
rin  - 
peşə
  f
ə
aliyy
ə
ti,  m
əişə
t  v
ə
 
s.  müvə
ff
ə
qiyy
ə
tl
ə
  h
ə
ll 
edilm
ə
sind
ə
 t
əzahür edir. Bu problemlə
rin  h
ə
ll  edilm
əsi heç də
  h
əmişə
 t
ə
lim 
f
ə
aliyy
ətinin uğurları ilə
 
bağlı olmur. Mə
s
ə
l
ə
n, 
A.Eynşteyn
 m
ə
kt
ə
bd
ə
 pis, z
ə
if 
hazırlıqlı  şagird  kimi  tanınırdı.  Sürix  Politexnik  İnstitutuna  qə
bul 
imtahanlarında kə
silirdi.  Sonralar  ora daxil  olsa  da,  ali  m
ə
kt
əbi çox çə
tinlikl
ə
 
bitirmişdi.  Professorlar  onun  diplom  işini  pis  rə
yl
ə
rl
ə
  qiym
ə
tl
əndirmişdilə
r. 
Göründüyü  ki
mi,  t
ə
limd
əki  uğurlar heç  də
 
müasir  psixologiyada  olduğu  kimi, 
intellektin 
əsas göstə
ricisi kimi q
ə
bul edil
ə
 bilm
ə
z.  
Müasir  pedaqogika  və
  psixologiya  elml
əri  artıq  çoxdan  bu  faktı  qə
bul 
edir  ki,  pedaqoji  t
ə
sirl
ə
 
şagirdlə
rin  f
ərdi  xüsusiyyə
tl
ərinin  uyğunluğu
 
t
ə
limin  n
ə
tic
ə
l
ərinin  yüksə
ldilm
ə
sind
ə
 
ə
h
ə
miyy
ətli  rol  oynayır.  Ona  görə
  d
ə
 
m
ə
kt
əb  yaşlı  uşaqların  intellekt  sə
viyy
əsini  yalnız  tə
limin  xarakterind
ə
 
axtarmaq  doğru  deyildir.  Deməli,  intellekt  öyrə
nm
ə
nin  amill
ə
rind
ə
n  biri, 
öyrə
nm
ə
 is
ə
 
intellektin çoxsaylı təzahürlə
rind
ən yalnız və
 
ya yalnız biridir. 
 
XX 
ə
srin 
ə
vv
ə
ll
ə
rind
ə
  Bine 

 
Stenford  şkalasının  yaradıcılarından  biri    
L.Termen,  C.Peterson  v
ə
 
başqa  məhşur  psixoloqlar  isə
  intellekti 
Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   50




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin