Ergasheva ozodaning jahon geografiyasi

6-Rasm O‘rta Osiyo va o‘zbekistonlik glyatsiolog olimlar 

---

7-Rasm O‘zbekiston tabiiy xaritasi va tog‘ muzliklari 

---

 

---

III.BOB.GLOBAL IQLIM O‘ZGARISHI. 
III.1.Iqlim o‘zgarishining o‘rta osiyo muzliklariga ta‘siri. 
Tyanshan muzliklarining erishi Markaziy Osiyoda suv tanqisligi bilan tahdid 
qilmoqda. Ammo bu uzoq muddatda, deydi avstriyalik geologiya professori. 
Deutsche Welle nashriga bergan intervyusida u yanada dolzarb masalalar haqida 
gapirdi.Vena universitetining geologiya professori Hermann Xausler Alp tog'lari, 
Shvetsiya Laplandiyasi va Qirg'iziston Tyan-Shanidagi muzliklarning erishi xavfini 
o'rganish bo'yicha Yevropa Ittifoqi tomonidan homiylik qilingan loyihaga rahbarlik 
qilmoqda.Markaziy Osiyo tog‘larida muzliklarning erishi xavfi uzoq muddatda bu 
mintaqada ichimlik suvi miqdori keskin kamayishi mumkinligi bilan cheklanmaydi, 
deydi hozir Qirg‘izistonda ekspeditsiya olib borayotgan olim. Deutsche Welle 
nashriga bergan intervyusida u muzliklarning erishi natijasida yuzaga kelishi 
mumkin bo‘lgan boshqa, dolzarbroq muammolar haqida gapirdi.Deutsche Welle: 
Xuddi shu tadqiqot loyihasi doirasida siz Alp tog'lari, Laplandiya va Tyan-Shan 
muzliklarini o'rganishingiz qanday va nima uchun sodir bo'ldi? Ularni nima 
birlashtiradi?Hermann Heusler: Bu erda hammasi muvaffaqiyatli tarzda mos tushdi: 
Yevropa Ittifoqi bizga Yevropa qit'asidagi global iqlim o'zgarishi oqibatlarini 
o'rganish uchun grant ajratdi. Biz "Yevropa" tushunchasiga imkon qadar kengroq 
yondashishga qaror qildik va diqqatimizni o'zimiz sevadigan Tyan-Shan tog'lariga 
qaratishni taklif qildik. Alp tog'lari va Shvetsiya muzliklari yaxshi o'rganilgan, ammo 
biz Qirg'iziston tog'lari haqida juda kam ma'lumotga egamiz. Ayni paytda, bu erda 
yana ko'plab muzliklar mavjud. Keling, Yevropa maʼlumotlari asosida ishlab 
chiqilgan global iqlim oʻzgarishi modellarining Markaziy Osiyodagi muzliklarga 
proyeksiyasi qanday natija berishini koʻramiz. Ushbu modellar yordamida biz 
o'tmishdagi ikkala voqeani, ya'ni muzliklarning nima uchun erishini tushuntirishga 
va bu muzliklarning kelajakdagi rivojlanishini bashorat qilishga umid 
qilamiz.Professor Hermann Heusler- Muayyan hududda muzliklarning mavjudligi 
ikkita potentsial tahdidni anglatishi mumkin. Yashirin va eng xavfli tendentsiya 

---

ularning asta-sekin erishidir. Har yili muzliklar 10, 20, 50, 70 metrga erib ketadi va 
bir qarashda bu fojia emas. Ammo, mavjud prognozlarga ko'ra, keyingi o'n 
yilliklarda ular butunlay erishi mumkin. Shunda tog‘ daryolariga kamroq suv 
quyiladi. Yuqori oqim mamlakatlari taqchil suv boshqaruvchisi rolida bo'ladi. Bu 
holat siyosiy xavf-xatarlardan tashqari, ayanchli ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib 
keladi va vodiy erlarining qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan juda ko‘p aholisini 
migratsiyaga majbur qiladi.Ammo geolog sifatida meni muzliklarning erishi bilan 
bog'liq bevosita tahdidlar, ya'ni buning natijasida ko'pincha baland tog'li ko'llar, 
ba'zan besh ming metr balandlikda paydo bo'lishi qiziqtiradi. Turli xil tabiat 
hodisalari suv massalarining bu ko'llardan quyi oqimlarga o'tishiga olib kelishi 
mumkin. Tasavvur qiling-a, birdaniga yuz minglab kub metr suv ajralib chiqadi. 
Katta to'lqinlar pastga tushib, yo'lidagi hamma narsani tom ma'noda buzadi. 
Qirg‘izistonda bir necha yuzlab muzliklar bor, lekin ularning ikki-uch o‘nlablari 
odamlar uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri xavf tug‘diradi. Biz bilan birga qirg‘izistonlik 
hamkasblar va mahalliy Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari ushbu muammoni 
faol o‘rganmoqda. Bizning asosiy vazifalarimiz bunday ko'llarning mumkin bo'lgan 
portlashlarini bashorat qilish va ulardan qanday qilib zarar ko'rishni aniqlashdir.- 
Qaysi muzliklar xavfliroq - Yevropami yoki qirg'izmi?- Albatta, qirg'izlar. Ular 
balandroq va ko'proq. Evropada, nisbatan aytganda, faqat muzlik davrida tog'larda 
juda ko'p muz massalari mavjud edi va hozir biz umuman muzliklar borligidan 
xursandmiz. Avstriyada ular tomonidan yuzaga keladigan xavf minimaldir. 
Shveytsariyada vaziyat biroz murakkabroq, ayniqsa Italiya bilan chegarada. U yerda 
suvning chiqib ketish xavfi Markaziy Osiyodagi xavf darajasiga teng.Bunday 
hodisalarning iqtisodiy tomoni bilan shug'ullanasizmi? Bu aholi va infratuzilmani 
bunday tabiiy tahdidlardan himoya qilish uchun qanday vositalar kerak, degan 
savolga javobni nazarda tutadi.Tyan-Shan tog'larida- Bu juda dolzarb mavzu. 
Bishkek yaqinidagi milliy bog‘ misolida biz Qirg‘iziston-Rossiya Slavyan universiteti 
mutaxassislari bilan birgalikda muzlik ko‘llaridan birida yorilish sodir bo‘lgan 

---

taqdirda maksimal darajada vayron bo‘lishini ko‘rsatadigan kompyuter modelini 
yaratishga harakat qilmoqdamiz. Qirg'iziston poytaxtining chekka hududlarida va 
Bishkekning o'zida. Umuman olganda, ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni hisoblash 
keyingi loyihaning vazifasi bo'lib, biz allaqachon sheriklarni qidirmoqdamiz. Bu erda 
asosiy savollar: o'qish qancha turadi, to'g'on qurish qancha turadi? Ayrim 
hududlarda qurilishni taqiqlash kerakmi? Aytaylik, Avstriya va Shveytsariyada qor 
ko'chkisi yoki muzlik suvlari o'pirilishi natijasida zarar ko'rishi mumkin bo'lgan 
hudud bo'yicha aniq rejalarimiz bor. Olimlar tomonidan aniqlangan xavf-xatarlar 
xavf zonasida yangi uylar va yo'llar qurilishini rad etishga majbur qiluvchi huquqiy 
hujjatning asosini tashkil qiladi. Qirg‘izistonda bunday rejalar hali uzoqda, lekin biz 
poydevor qo‘ymoqchimiz.— Qirgʻizistonlik hamkasblaringiz bilan hamkorlik 
qilayotganingizni ikki marta taʼkidladingiz. Loyihada yana kimlar ishtirok etadi?– 
Loyiha ikki kichik guruhda o‘rtacha 10-20 kishini qamrab oladi. Birida iqlim 
mutaxassislari, ikkinchisida esa muzliklar ishlaydi. Bular Avstriya, Germaniya va 
Shvetsiyadan kelgan olimlar, ular bizning loyihamizda bevosita ishtirok etmoqda. 
Keyin, albatta, bizga yordam beradigan qirg‘iz, rus, amerikalik olimlar bor.- Loyiha 
2012-yil oxirida tugaydi. Keyin nima? Bunday loyihalarning eng achinarlisi, hisobot 
yoziladi, yaxshi jurnalda chop etiladi, tamom. Ammo biz ishimiz natijalarini 
muzliklarning erishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tabiiy ofatlarning 
oldini olish rejasiga kiritish ustida ishlamoqchimiz. 2014-yil noyabr oyida Dushanbe 
shahrida “Markaziy Osiyodagi muzliklarning erishi: harakat vaqti” mavzusidagi ikki 
kunlik seminar ochildi. ochilish nutqi va tashkilotchilarning batafsil xayrlashuv 
nutqlari. Shundan so‘ng delegatsiyalar vakillari Markaziy Osiyo davlatlaridan, 
jumladan, Afg‘onistondan. Soʻngra muzliklar va baland togʻ qorlarining holati 
boʻyicha ilmiy tahlil qilindi muz resurslari va muzliklarning erishi tendentsiyalari, 
shuningdek, Markaziy Osiyodagi ilmiy faoliyat taqdimoti (CA). Manfaatdor 
tomonlarga masalalar bo'yicha o'z fikrlarini bildirish va qabul qilishga tayyor 
ekanliklarini bildirish imkoniyati berildi atrof-muhit o'zgarishiga moslashish va erish 

---

bilan bog'liq dolzarb muammolarni hal qilish bo'yicha qo'shma tadbirlarda ishtirok 
etish muzliklar / Markaziy Osiyodagi iqlim o'zgarishi. Ishchi guruhlar ish rejasi 
loyihasini tayyorlashdan oldin ikkinchi kuni iqlim o'zgarishi va erish sharoitida ta'lim 
va jamoatchilikni xabardor qilish zarurligini muhokama qildimuzliklar. Ishchi 
guruhlar chora-tadbirlar rejasi loyihasini muhokama qilib, printsipial jihatdan 
kelishib oldilar, so‘ngra yalpi majlisga taqdim etdilar. Harakatlar rejasi loyihasi oltita 
ishtirokchi davlatga ularning sharhlari va keyinchalik tasdiqlash uchun taqdim 
etiladi. UNRCCA poytaxtlarda maslahatlashuvlar o'tkazadi va mablag' izlaydi, shu 
jumladan Global Ekologik Fonddan (GEF). Dushanbedagi seminar 2013-yilda 
Olmaotada boʻlib oʻtgan “Muzliklarning erishining taʼsiri” mavzusidagi seminarning 
davomi sifatida koʻrib chiqilishi kerak. Markaziy Osiyodagi milliy va transchegaraviy 
suv resurslarining holati to‘g‘risida”. Seminar Qozog‘istonning Olmaota shahrida 
bo‘lib o‘tdi, 2013-yil 12-aprel kuni boʻlib oʻtgan unda Markaziy Osiyo davlatlari, 
Afgʻoniston 
va 
xalqaro 
tashkilotlar 
vakillari 
ishtirok 
etdi.
olimlar va xalqaro ekspertlar bilan bir qatorda. Bundan tashqari, o'sha paytdagi 
seminar moliyaviy tufayli amalga oshirildi AQSh hukumati yordami.