Ergasheva ozodaning jahon geografiyasi

3-Rasm Fedchenko muzligi xaritasi va muzlikdagi metriologik stansiya. 
 

---

II.BOB.O‘RTA OSIYONING TOG‘LI DAVLATLARIDAGI 
MUZLIKLAR. 
II.1.Tojikiston tog‘laridagi hozirgi zamon muzliklari. 
Tojikiston muzliklari Tojikistonning muzlik zonalari Markaziy Osiyodagi muzlik 
zonalarining yarmiga yaqini Tojikiston hududida joylashgan. Sakkiz mingdan ortiq 
muzliklar 8,5 ming kvadrat metr maydonni egallaydi. km. Tojikistonning togʻli 
hududlarida yogʻingarchilikning nisbatan koʻpligi va oʻrtacha yillik haroratning 
pastligi tufayli qishda yogʻayotgan qor yozda ham erimaydi va toʻplanib, qor konlari 
va muzliklarni hosil qiladi.Tabiiy va geografik sharoitlardagi sezilarli farqlar ham 
muzliklarning navlarini belgilaydi. Ayrim sathlarning yon bagʻirlaridagi qorli 
tekisliklar va dalalar, shuningdek, yirik muzlik zonalari bilan bir qatorda har xil 
turdagi mayda muzliklar keng tarqalgan. Muzliklarning asosiy qismi O'rta Osiyoning 
eng baland cho'qqilariga tutash hududda joylashgan: Kommunizm va Lenin 
cho'qqilari hududlari butun muzlik zonasining uchdan ikki qismidan ko'prog'ini 
egallaydi. Respublikaning g'arbiy qismida balandliklar etarli darajada emas, shuning 
uchun bu hududda yog'ingarchilik bo'lishiga qaramay, muzliklarning paydo bo'lish 
jarayoni bu erda mumkin emas. Yogʻingarchilikning nisbatan kam miqdori tufayli 
Sharqiy Pomirda ham muzliklar koʻp emas.Eng baland tizmalarning tutashgan 
joyida muzliklarning keng hududi joylashgan: Fanlar akademiyasi, Darvazskiy, 
Buyuk Pyotr, Vanchskiy va Yazgulem tizmalari. Shuningdek, bu hudud eng baland 
cho'qqilari bilan mashhur va ular orasida: Kommunizm cho'qqilari va Evgeniya 
Korjenevskaya, inqilob cho'qqisi. Inqilob cho'qqisining shimolida Fedchenko muzligi 
tushadi (uzunligi - 77 km, hajmi, irmoqlari bilan birga - 651,7 kv. km.). Muzlikning 
eng yuqori darajasi irmoqlar bilan birga 6480 m balandlikda joylashgan, muzning 
hajmi taxminan 130 kv. km. Ayrim joylarda muzning qalinligi 800 metrga yetadi. 
Shimoli-sharqda Grum-Grjimilo muzligi (142,9 kv. km) «oqadi».Kommunizm 
cho'qqisi hududida, Buyuk Pyotr va Fanlar akademiyasi tizmalari tutashgan joyda, 
bir-biridan ajralib turadigan yirik oddiy muzliklarning murakkab tizimi va Pomir 

---

platosi deb nomlanuvchi tog' tizmasi mavjud. Kommunizm choʻqqisidan janubi-
gʻarbgacha Garmo muzligi (114,6 kv. km) joylashgan; shimoli-sharqida Bivachniy 
muzligi (37,1 kv. km) - Fedchenko muzligining irmog'i; choʻqqi etaklarida esa tor 
chuqur vodiyda Fortambek muzligi yotadi.Ikkinchi muhim muzlik zonasi Zaalai va 
Zulumart tizmalarining tutashgan joyida, Lenin cho'qqisi joylashgan joyda 
joylashgan. Koʻpgina muzliklar ushbu yetti minglik yon bagʻirlarida vujudga keladi: 
ularning eng yiriklari Oktyabrskiy (88,2 kv. km.), Bolshaya Saukdara (53 kv. km) va 
Uysuv (49,9 kv. km.).Biroq, Tojikiston muzliklari har xil turdagi muzlik tuzilmalarini 
o'z ichiga olmaydi. Ayrim tizmalari muzlik zonalariga kirmaydi, ularda juda koʻp 
muzliklar mavjud, masalan, Rushon, Muzkoʻl, Shaxdara, Hisor, Zarafshon kabi 
muzlik tuzilmalari. Ammo ular ko'plab suv kanallarini to'ldiradi va Tojikistondagi 
asosiy tog'-muzlik zahiralari hisoblanadi.Muzliklarning balandlikda joylashishi bir xil 
emas va ham iqlim sharoitiga, ham muzlik hajmiga bog'liq. Qoida tariqasida, katta 
muzliklar kichiklarga qaraganda pastroq tushadi. Muzliklarning quyi chegaralarining 
o'rtacha balandliklari g'arbdan sharqqa ko'tariladi, bu esa bu yo'nalishda 
namlikning pasayishi bilan bog'liq. Kofirnigon havzasidagi muzliklar eng past (3650 
m), Qorakoʻl havzasida (4860 m) ularning chegarasi eng balanddir.Tojikiston 
muzliklari respublikadagi daryolarning oqimi va suv rejimining shakllanishiga 
bevosita ta'sir qiladi, chunki muzliklar, birinchi navbatda, ko'plab daryolar uchun 
suv to'ldiruvchisi hisoblanadi; ikkinchidan, muzliklar tabiiy oqim regulyatori 
hisoblanadi. Bahor faslida erish jarayoni natijasida qishloq xoʻjaligi ehtiyojlari uchun 
suvga boʻlgan ehtiyoj ayniqsa yuqori boʻlganda daryolarga suv chiqariladi. Pomirda 
kelib chiqishi har xil (tektonik, toʻgʻon, muz) koʻllar mavjud. Bulardan yiriklari: 
Qorakoʻl,Sarkoʻl, Rangkoʻl, Shoʻrkoʻl, Zoʻrkoʻl, Yashilkoʻl, Sarez, Shadax va boshqa.
Muzliklari Pomir hozirgi zamon muzliklari keng tarqalgan hudud hisoblanadi. 
Ularning soni 7100 dan ziyod, may-doni esa 8400 km² boʻlib, Pomirning 11% 
hududini egallagan.Pomirda bir necha yirik muzlik markazlari boʻlib, ular Fanlar 
Akademiyasi, Orqa Olay, Rushon, Shim. Alichur,Yazgʻulom, Pyotr I, Darvoz, 

---

Zulumart tizmalarida joylashgan. P.da qor chegarasi shim.-gʻarbda 4400 m dan, 
jan.-sharqda 5200–5250 m dan oʻtadi. Gʻar-biy P.da vodiy muzliklari keng 
tarqalgan. Yirik vodiy muzliklari: Fedchenko (uz. 77,4 km, maydoni 907 km², Fanlar 
Akademiyasi tizmasida), Shim.gʻarbiy P.da — Grumm-Grjimaylo (37 km, 143 km²), 
Yazgʻulom tizmasida — Fortambek (19 km, 74,5 km²), Orqa Olay tizmasida — 
Geografiya jamiyati (24 km, 64,4 km²), Nura (13,9 km, 84,5 km²). Fanlar 
Akademiyasi tizmasi va blarda muzliklarning qalinligi 1000 m ga yetadi (Fedchenko 
muzligi). Pomirda vaqti-vaqti bilan juda tez harakat keluvchi (bir sutkada 100 m 
gacha) muzliklar (maye. Ayiq muzligi) Vanj daryosining yuqori oqimida mavjud. 
Sharqiy P.da muzlik kam, ularning uzunligi, maydoni katta emas. Pomirda 
muzliklarning bir necha turi (vodiy, daraxtsimon, turkiston, osilgan, yon bagʻir, tekis 
suvayirgich, karr, sirk)tarkib topgan. Toʻrtlamchi davrda Pomir bir necha marta
muzlik bilan qoplangan.4-Rasm Tojikiston tabiiy xaritasi va tog‘ muzliklari.