Ergashxodjaeva Sh. Dj., Yusupov M. A., G’oyipnazarov S. B., Sharipov I. B. Marketing asoslari

9.1-rasm. Narxni tashkil etish uslublari 
Narx bajaradigan ba’zi bir vazifalarni ko‘rib o‘tamiz: avvalo narxlar ishlab 
chiqarish va iste’moldagi o‘zgarishlardan xabar beradi. 
Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlardan 
ham darak beradi. 
Narxlarning boshqa muhim vazifasi – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarni 
rag‘batlantirishdir. 
Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko‘paytirishgina 
emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham rag‘batlantiradi. 
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq. Bu 
daromadlarnig taqsimlanishiir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo‘jalik faoliyati 
ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‘z shaxsiy yoki ishlab chiqarish iste’mollarini 
ko‘plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning narxlariga bevosita 
bog‘liq bo‘ladi. 
Narxlarning to‘rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‘jalik sohalariga ishlab 
chiqarish omillarini taqsimlashdir. 
Narxni tashkil etish 
uslublari
Xarajatlar asosida
Raqobat asosida 
mo'ljallangan
Talabga 
mo'ljallangan
Kombinasiya-
lashgan

---

180 
9.2. Narx siyosatini shakllantirish va narx darajasini
hisoblash uslublari 
Narx bilan iste’molchilar o‘rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki, uni 
iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentasiyasi bilan 
izohlash mumikn. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga qaraganda 
arzon narxlarda ko‘proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har qanday tovar ham 
«narx-miqdor» aloqadorligiga to‘g‘ri kelavermaydi. Ayrim mahsulotlarga talab 
shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar ko‘proq tovar aylanmasi hajmini 
ta’minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga mo‘ljallangan – bular 
qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-ziynat buyumlari, mo‘yna va boshqalar. 
Ikki narx segmenti yaqqol ko‘zga tashlanadi: «narx» xaridori va «sifat» xaridori 
bor. Ko‘pincha xaridorlar sifatga nisbatan ishonch bildirib, ortiqcha pul sarflaydilar. 
YUqoriroq narxlar go‘yo ularga sifatga nisbatan ishonch bildirib, bu ayniqsa, noxush 
oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar xaridida ko‘p kuzatiladi. 
Narx ravonligi iste’molchilarning xarid qilinadigan tovarlar miqdori nuqtai 
nazaridan narx o‘zgarishlariga o‘ta sezuvchanligini belgilaydi. 
Amalda talab ravonligini uch ko‘rinishi, ya’ni ravon talab, noravon talab hamda 
yakka (unitar) talabga bo‘lish mumkin. 
Bozor ravon talab vaziyatida narxlardagi o‘zgarishlarga o‘ta sezuvchan bo‘ladi. 
Bozor noravon talab vaziyatida narxlardagi o‘zgarishlarga etarli darajada 
sezgirlik ko‘rsatmaydi. 
Yakka ravonlik vaziyatida sotuvchilar ko‘p bo‘lgan, ularning bir mahsulot o‘rnini 
ikkinchisining mahsuloti bosa oladigan joylarda ko‘zga tashlanadi. Ko‘pgina qishloq 
xo‘jaligi mahsulotlariga talab yakka ravonligi aks ettiradi. SHunday qilib, narxlardagi 
o‘zgarishlar talab va taklifga muvofiq ko‘tarilib-pasayib turadi, mahsulot ishlab 
chiqaruvchilar xohishi bilan narx belgilanmaydi. 
Azaldan talab darajasi narxlarning eng yuqori chegarasini ko‘rsatadi, ya’ni bu 
chegaradan yuqorida tovar ayirboshlash umuman mumkin bo‘lmaydi. Ammo 
iste’molchilar mahsulotni xayolidagi yagona qat’iy narxda izlaydi. Marketologning 
vazifasi ham bozor belgilaydigan chegaralar doirasida maqbul narxlarni topish 

---

181 
hisoblanadi. Ko‘pgina firmalar bozorlardagi turli narxlarni tadqiq etish, tekshirish, 
o‘rinbosar tovarlar narxi darajasini raqiblar narxni o‘rganish yo‘li bilan statistik tahlil 
qilish usuli, grafik ekspert baholovchi usullaridan foydalanib, talab o‘zgarishini 
o‘lchashni o‘tkazishga intiladi. 
Ma’lumki, xarajatlar ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi yoki kamayishi bilan 
bog‘liq holda o‘zgarish-o‘zgarmasligiga qarab doimiy, shartli-doimiy, o‘zgaruvchan 
turlarga bo‘linadi. Doimiy xarajatlar chiqarilgan mahsulot hajmiga qarab o‘zgarmaydi. 
Bu xarajatlar tarkibiga qurilma va asbob-uskunalar amortizatsiyasi, mulk solig‘i 
(daromad solig‘i), qo‘shimcha xarajatlar va boshqa chiqim turlari kiradi. 
O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq holda o‘zgarib boradi, 
unga xom-ashyo, materiallar, ish haqi va boshqalar kiradi. SHartli-doimiy xarajatlar 
boshqarish bilan bog‘liq ayrim xarajatlar, yordamchi materiallar olishga ketadigan 
chiqimlar va boshqalar kiradi. 
To‘liq xarajatlar jami doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisidan tashkil 
topadi. Shuningdek, ishlab chiqarishning chegaralangan (marjinal) xarajatlar ham 
hisoblanadi. Bu xarajatlar ishlab chiqarish hajmi ko‘paygan (kamaygan) hollarda bir 
mahsulot birligiga to‘liq xarajatlarning ko‘payishi (kamayishi)ni ifoda etadi. SHunday 
qilib, firma xarajatlari tarkibi, dinamikasi, miqdori narx uchun minimal darajani tashkil 
etadi, chunki bu xarajatlardan pastroq narx hech qanday foyda bermaydi. 
Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi ko‘rib chiqiladigan, 
zarar ko‘rmasligini ta’minlaydigan tahlil usulidan foydalanadi. Bunday tahlil narxlarni 
belgilashda foydali vosita hisoblanadi. Ammo tor ishlab chiqarish ixtisoslashuvi 
sharoitida, o‘zgaruvchan xarajatlarni oson hisoblash mumkin bo‘lgan paytlarda uni 
qo‘llash yaxshi natija beradi. Zarar ko‘rmaslikni tahlil etishda asosiy e’tibor mahsulot 
sotish hajmi nuqtasiga, to‘liq daromad to‘liq xarajatlarga teng bo‘lgan, ya’ni na foyda 
na zarar bo‘lmagan nuqtaga qaratiladi. 
Marketologlar bir qator har xil narxlarni tadqiq etadilar, so‘ngra har bir narx 
uchun zaruriy hajmlar kiyoslanadi. 
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo‘lib xizmat qiladi. Asosan narxni 
o‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning narx bilan bog‘liq 

---

182 
usullarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullarida firmalar o‘z 
mahsulotining o‘ziga xos hislatlariga zo‘r beradi, mahsulot sotish, tovarlar harakati, 
reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi. 
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 
1.Talab omillari (bozorda o‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo‘lgan narxlar, 
bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yo‘naltirilgan narx); 
2.Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 
3.Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‘xshash import 
tovarlari,raqobatchilar tovarlariga bo‘lgan narxni bilish. 
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 
- narxlashtirish masalasi qo‘yiladi,
- talabi aniqlanadi, 
- xarajatlari baholanadi, 
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi, 
- oxirgi natijaviy narx o‘rnatiladi. 
Firma talab hajmiga asoslanib, xarajatlarning miqdorini belgilab, raqiblar 
narxlarini o‘rganib, o‘z mahsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx 
belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin (9.2-rasm).