Ərşad Əzimzadə

sağalmayan  xəstə  var.Sağalmaq  istəyən-yollar  axtarır, 
istəmiyən-bəhanə.Xilas  olmaq  yolunu  sizə  bu  kitab 
göstərəcək,o,həyat adlı uzun və çox mürəkkəb bir yolda sadiq 
bələdçiniz,ağıllı məsləhətçiniz olacaq.Onunla dostluq etməyinə, 
vallah, dəyər...                                          
Mətin  jurnalist  Mayya  Qoqulan  barədə  söhbətə  yekun 
vuraraq, buradaca bir moskvalı  həmkarımdan iqtibas gətirmək 
istəyirəm:“Başqalarına  sağlam  olmağı  öyrədən  adamı  ət 
basıbsa,təngənəfəslikdən əzab çəkirsə,hərəkət edə bilmirsə -
mənim  beləsinə  inamım  yoxdur.Mayya  Qoqulana  mən 
dərhal inandım.Ona görə ki, bu qadının zahiri görkəmi tam 
qaydasındadır”.         
 
 
            Alla Zinovyeva, 
               “Sportivnaya jizn Rossii”,1992. 
Şəkildə:64 yaşlı Mayya Qoqulan. 
 
 
 
İKİNCİ FƏSİL 
NATURAL GİGİYENA NECƏ YARANDI? 
 
Bir həqiqəti yadda möhkəm saxlayın:həkimlər,tibb elmi 
bizim  özümüzlə  deyil,canımızdakı  azar-bezarla  məşğul  olur. 
Biz  xəstələnməsək,azar-bezarsız  yaşasaq,nəhəng  əczaçılıq 
sənayesi  gözündən  batar.Dövlətə  də,şəxsi  mülkiyyətçiyə  də, 
əlbəttə,sağlam adam-işçi qüvvəsi lazımdır.İstehsalatı dayandır-
mamaq və daha da genişləndirmək üçün.İşçi neçə il yaşayacaq? 
Bunun  nə  dövlətə  dəxli  var,nə  də  mülkiyyət  sahibinə.Yoxsa 
necə olur ki,spirtli içkilərin,tütünün ziyanını hamı bildiyi və bu 
barədə  bar-bar  bağırdığı  halda,heç  bir  dövlət  onları  istehsal 
edən fabrik və zavodları bağlamır?  
Özün  nəticə  çıxar:  öz  sağlamlığının  qeydinə  sən  özün 
qalmalısan,sağlamlığınla  məşğul  olmaq  sənin  öz  şəxsi  işindir. 

 
38 
Qoy,gözəl  şüarlar,  təmtəraqlı  məruzələr  səni  çaşdırmasın. 
Sənin can sağlığını səndən başqa heç kəs qorumayacaq, qorusa 
da  sənin  kimi  heç  kəs  qoruya  bilməz.Vicdanlı  və  dərin  bilikli  
həkimlərin  hamısı  bir  ağızdan  deyir:hər  kəs  özünün  həkimi 
olmalıdır! 
Soruşa bilərsiniz: sağlamlığımı necə qoruyum, onu itir- 
mişəmsə, necə qaaytarım? Cavab verirəm:natural gigiyenanın 
köməyi ilə. O nəmənə şeydi?150 ildən çox yaşı olan bir faydalı 
hərəkatla tanış deyilsiniz?..Gec deyil,gəlin tanış olaq. 
Dərman  müalicəsinin  uğursuzluğu,bu  zəmində  baş 
verən  saysız-hesabsız  qurbanlar  insanları  zaman-zaman  yeni 
yollar  axtarmağa  vadar  edib.Nəticədə  X1X  əsrdə  yeni  bir 
müalicə  növü  meydana  çıxdı.Onu  qədim  Yunan  Şəfa  Allahı 
Asklepeyin  (Eskulapın)  ikinci  qızı  Gigiyanın  (onun  barəsində 
axırda) şərəfinə “Natural Gigiyena”  adlandırdılar.Dərmanı tam 
rədd edən yeni müalicə metodunun əsasını belə bir tezis təşkil 
edir:  Təbiət  Qanunlarını  mükəmməl  öyrənərək,  onlara  dəqiq 
əməl  edərək,bədənin  ayrı-ayrı  orqan  və  sistemlərini  deyil, 
bütövlükdə  orqanizmi(cismi  və  ruhu)  elə  formalaşdırmaq 
lazımdır  ki,Təbiətin  özü  tərəfindən  vücudda  yerləşdirilmiş 
şəfaverici qüvvələr cismi və ruhu xəstəliklərdən qoruya bilsin. 
“Natural  Gigiyena”  termini  ilk  dəfə  1856-cı  ildə 
Amerikada  təsbit  olundu.Bundan  bir  qədər  əvvəl,yəni  1832-ci 
ildə,o  vaxt  kimsəyə  bəlli  olmayan  Silvestr  Qrehem  Nyu-York 
şəhərinin  sakinləri  qarşısında  böyük  bir  mühazirə  ilə  çıxış 
edərək,  bildirdi  ki,XIX  əsrin  əvvəllərində  Filodelfiyada  çoxlu 
insan  həyatına  son  qoyan  dəhşətli  vəba  epidemiyası  “Bibliya 
xristianları”  sektası  üzvlərinin  birinin  də  burnunu  qanatmadı. 
Nə  üçün?  Yeganə  fərq  bunda  idi  ki,  həmin  sektanın  üzvləri 
heyvandarlıq məhsullarından istifadə etmirdilər, çay, spirtli içki 
içmir, papiros çəkmirdilər.Bu hal Qrehemin  iti ağlını çox ciddi 
şəkildə  məşğul  etdi.Onun  çıxartdığı  nəticə  hamı  üçün 
gözlənilməz  oldu:Natural  Qidalar  müalicəvi  əhəmiyyətə 
malikdir! Onu da əlavə edək ki, Qrehemin ardıcıllarından heç 

 
39 
kəs  o  dövrün  çox  qorxunc  bəlası  sayılan  vəbaya  tutulmadı. 
Beləliklə də, Qrehem belə bir acı nəticə çıxartdı: “İnsanın özü 
öz xəstəliyinin, öz əzab və işgəncəsinin səbəbkarı, baisidir ”. 
Bəli,insan  özünü  xoşbəxt  də  edə  bilər,bədbəxt  də. 
Bunun üçün Xaliq ona hər şeyi verib. 
“Natural  Gigiyena”  hərəkatının  banilərindən  biri  Troll 
bu  hərəkatın  məramını  belə  izah  edir:“Dərman  təbabətinin 
sistemi-yalançıdır,fəlsəfi  nöqteyi-nəzərdən  düzgün  deyil,elmi 
baxımdan-cəfəngiyatdır,Təbiətə  düşməndir,sağlam  düşüncəyə 
ziddir,nəticələrinə  görə-fəlakətlidir,insan  nəslinə-lənətdir  və 
qarğışdır.Bizim təbliğ və təsbit etdiyimiz gigiyena təbabəti isə - 
Təbiətlə  harmoniyadır,canlı  orqanizmin  qanunlarına  tam 
uyğundur,elmi nöqteyi-nəzərdən düzgündür, nəticələrinə görə - 
müsbətdir, insan xoşbəxtliyi üçün möhkəm zəmindir”. 
“Natural  Gigiyena”  hərakatı  inkişaf  etdi,ABŞ-a,  sonra 
da Avstraliyaya,Yeni Zelandiyaya yayıldı,digər sivil ölkələrə, o 
cümlədən,Yaponiyaya  keçdi.Əhalisinin  böyük  bir  hissəsi  bu 
sistemlə  yaşayan,  adi  fəhləsi  də,  prezidenti  də  sübh  tezdən 
əyninə “şortik” geyib açıq havada qaçmağı özünə ar bilməyən 
ABŞ  dünyanın  ən  qüdrətli  dövlətinə,bəlkə  də,Natural  Gigiye-
nanın  köməyi  ilə  çevrildi-sağlam  bədən  və  sağlam  ruh,  inam, 
optimizm  ölkənin  böyük  uğurları  üçün  gözəl  zəmin  yaratdı. 
XX  əsrin  əvvəllərində  əhalisinin  orta  yaş  həddi  44  il  olan 
Yaponiyanın,indi həmin  göstəriciyə görə dünyada  birinci yerə 
çıxması səbəbini də,zənnimcə, “Natural Gigiyena” hərakatında 
axtarmaq lazımdır. 
 
NATURAL GİGİYENANIN PRİNSİPLƏRİ 
 
Birinci  prinsip:Xəstəliyi  müalicə  etməmək,həyat 
qanunlarına  dair  bilikdən  istifadə  edərək,  insanlara 
xəstəliklərdən vaz keçməyi öyrətmək.Nəzərə almaq lazımdır 
ki,Təbiət  insanı  sağlam  yaradır  və  onu  şəfaverici  qüvvələrlə 
təmin  edir.Təsadüfi  deyil  ki,  böyük  rus  alimi  Pavlov 

 
40 
yazırdı:“İnsan  orqanizmi-yüksək  dərəcədə  özünü  idarə 
edən,özünü istiqamətləndirən,özünə qulluq göstərən, özünü 
mühafizə edən,bərpa edən,hətta,mükəmməlləşdirən sistem-
dir”.İnsan üçün elə şərait yaratmaq lazımdır ki,onun orqanizmi 
sonralar  həm  daxili  mühitlə,həm  də  xarici  mühitlə  hərtərəfli 
əlaqə  saxlaya  bilsin.Bu  şərait  və  yalnız  bu  şərait  Təbiət 
tərəfindən qoyulmuş möhtəşəm köməkçi qüvvələrin-immunitet 
gücünün,özünü  bərpa  və  özünü  təkmilləşdirmə  qüvvələrinin 
maneəsiz hərəkət etməsinə qarantiya verir. 
İkinci prinsip: Tam və vahid olan insan orqanizminə 
kompleks(sistemli) yanaşmaq. Natural Gigiyenanın tərəfdarla 
-rı,çox  haqlı  olaraq,müalicədə  dar  ixtisaslaşmanı  tam  rədd 
edirlər.Amerika gigiyenisti Şelton yazırdı:“Hər hansı xəstəlik-
bütün orqanizmin xəstəliyidir.Ona görə də orqanizmə təbii 
metodlarla  kompleks(sistemli)  təsir  göstərmək  lazımdır. 
Yalnız  təbii  üsulla  göstərilən  kompleks  təsir-orqanizmin 
bütün  həyat  fəaliyyətinin  əsasına(bizim  iradəmizdən  asılı 
olmayaraq)qoyulmuş  olan  özünütəmizləmə  və  özünümüa-
licə qanunlarının realizə olunmasını təmin edir”. 
Üçüncü prinsip:“Sağlamlıq” və “Xəstəlik” fenomen-
lərini  dəqiq  müəyyən  etmək.“Sağlamlıq”-tam,bütöv  olmaq 
deməkdir.“Müalicə  etmək”-bütövlüyün  bərpası  deməkdir. 
Şeltonun  traktovkasınca  “sağlamlıq-tamamlanmaq,  təşkilet-
mənin mükəmməlliyi, yə-ni, həyati etibarlılıq, funksiyaların 
harmoniyası,  enerjili  və  hər  cür  gərginlikdən  tam  azad  və 
sərbəst  olmaq,heç  bir  məhdudiyyət  hiss  etməmək”  demək-
dir.Şelton tam yəqin etmişdi ki,bədəndəki hər bir orqan-hər bir 
hüceyrə,toxuma,orqanlar  sistemi  tamın,bütövün  (orqanizmin) 
mənafeyini öz mənafeyindən üstün tutaraq, tamın (orqanizmin) 
sağlamlığı  və  bütövlüyü  naminə  çalışır.  “Alturizm”  (ümumi 
mənafeyin  naminə  öz  mənafeyini  qurban  vermək)-insan 
orqanizmini  qoruyan  ən  böyük  və  ən  ecazkar  qüvvədir,ən 
mükəmməl  qanunlardan  biridir.Əgər  bu  qanunu,sözdə  deyil, 
işdə  cəmiyyətə  tətbiq  etmək,insanlara  ümumi  mənafeyin 

 
41 
naminə öz eqoist tələblərindən vaz keçməyi öyrətmək mümkün 
olsaydı,Yer  üzündə  nə  müharibə  baş  verərdi,nə  cinayətlər 
olardı,nə  harınlamış  zənginlər,nə  də  acından  köpük  qusan  ac-
yalavaclar.Bu qədər orduya,polisə,silaha,bir belə məhsul isteh-
salına  əsla  ehtiyac  qalmazdı.İnsan  cüzi  zəhmət  sərf  etməklə-
firavan,tam sağlam və xoşbəxt yaşaya bilərdi.Təəssüflənirik ki, 
hələlik(hələlikmi?)  bu  qoca  dünyada  “Alturizm”  qanunları 
deyil,  “eqoizm”  qanunları  hökm  sürür  və  biz  belə  bir  reallığı 
nəzərə  almaya  bilmərik.Ona  görə    təəssüflənirik  ki,belə  bir 
şəraitdə  tibb  elmi  bütün  gücünü  “xəstələnməmək  üçün  nə 
etmək lazımdır” sualına dəqiq cavab axtarmağa deyil,xəstəliyi 
dava-dərmanla  sağaltmaq  prob  -leminə  sərf  edir.Bu  da  qumlu 
səhranı  suvarmaq  kimi  bir  hədər  zəhmətdir.Xəstəliklərə  qarşı 
Don  Kixot  kimi  çarpışan  tibb  elmi  cari  işlərin,qaçhaqaçların, 
qovhaqovların əlindən vaxt tapıb, belə bir vacib sualın üzərində 
düşünə  bilmir:“xəstəlik  nədir?”.Bu  arxivacib  sualın  cavabını 
yalnız Natural Gigiyena hərakatı axtarmış və tapmışdır. 
Dördüncü  prinsip:  “Xəstəlik”  fenomeninin  düzgün 
anlaşılması.Xəstəlik-tamlığın  pozulması,canlı  orqanizmin 
daxili  və  xarici  düşmənlərə  qarşı  müqavimət  göstərə  bilmək 
qabliyyətini  itirməsidir.  Hər  hansı  bir  xəstəlik-adi  dəri 
qızartısından  tutmuş  xərçəngə  qədər  hamısı-orqanizmin 
tamlığının, bütövlüyünün pozulması deməkdir. 
Beşinci prinsip: Sağlamlığın yeni strategiyası.Natural 
Gigiyena enerji toplamaq və orqanizmin gücünə qənaət etmək 
üçün 4 cür istirahətə və dincəlməyə üstünlük verir:fiziki istira-
hət,fizioloji  istirahət(qidadan  imtina,aclıqla  müalicə),  zehni 
istirahət və ruhi istirahət.Orqanizm,istər öz daxilindəki orqanla-
rın (hüceyrələrin, toxumaların və s.) öz aralarında biri digəri ilə, 
istərsə də insanı əhatə edən xarici mühitlə təmasda olmağa və 
əlaqə  saxlamağa  böyük  ehtiyac  duyur.  Buradan  5  əlaqə  növü 
haqqında Konsepsiya meydana gəlmişdir: 
1. Orqanizmin psixiko-emosional əlaqəsi. Hər bir insan 
öz  orqanizminin  psixiko-emosional  tarazlığını  və  onu  əhatə 

 
42 
edən  Təbiətlə,  o  cümlədən  Kosmosla,  bundan  əlavə,  ictimai 
mühitlə (Cəmiyyətlə, onun idealı və normaları ilə, dost–tanışla, 
ailə  və  s.)  psixiko-emosional  əlaqə  təmin  etməlidir.  Buna 
özündə nikbin əhval–ruhiyyə tərbiyə etmək yolu ilə nail olmaq 
mümkündür. 
2.  Orqanizmin  biokimyəvi  əlaqəsi.  Orqanizm  mövcud-
luğunun  baş  fizioloji  qanunu  sayılan  turşu-qələvi  tarazlığının 
bərpasına, birinci növbədə, təbii qidalanma yolu ilə nail olmaq 
mümkündür. Nişi sistemi bu işdə əvəzsiz vasitədir. 
3.  Orqanizmin  biofizioloji  əlaqəsi.  Dəri  örtüyünün  və 
daxili orqanların nöqtələr vasitəsilə Kosmos,Yer,Su,Hava, İşıq 
və  Energetika  ilə  təbii  əlaqəsinin  bərpasına  “çılpaq 
terapiya”,kontrast hava və su,İşıq və Günəş vannaları, ayaqya-
lın gəzmək və digər üsullarla nail olmaq mümkündür. 
4.  Orqanizmin  biomexaniki  əlaqəsi  xüsusi  məşqlərin, 
kəskin  hərəkətlərin,qəddi  şux  tutmağın  köməyi  ilə  kapilyar-
larda və damarlarda düzgün qan dövranını bərpa etmək. 
5.  Orqanizmin  bioenerji  əlaqəsi.Mövcud  təcrübələrə 
əsaslanaraq, düzgün tənəffüsü bərpa edib saxlamaq. 
Altıncı  prinsip:  Təbii  qidalanma.Heç  bir  şəfaverici 
kompleks  təbii  qidalanma  olmadan  tam  deyil  və  istənilən 
səmərəni  verməz.Natural  qida  tərafdarlarının  fikirincə,qida 
təkcə qanın tərkibini,“tikinti materialının” keyfiyyətini müəyən 
etmir,  həm  də  xarakteri,hətta,insanın  dünyagörüşünü,əxlaqını 
formalaşdırır.Təbii  qida-gözəl  səmərə  verən  və  nəticəsi 
qabaqcadan  bəlli  olan   güclü  müalicə  alətidir.Burda dünya-
nın sonuncu peyğəmbəri Məhəmməd Əleyhissalamın söylədiyi 
dahiyanə  kəlamı  bir  daha  yada  salmaq  yerinə  düşər:“Bütün 
fəsadların  yuvası–mədədir,  bütün  dərd-lərin  çarəsi– 
pəhrizdir”.Yəni:insanın  başına  nə  müsibətlər  gəlirsə,hamısı 
nəfsin,qarınqululuğun,tamahın ucubatından gəlir.Düzgün qida-
lanmayan  adam  mütləq  xəstə  və  bədbəxt  olmalıdır,düzgün 
qidalanan  adam  isə  mütləq  sağlam  və  xoşbəxt  olmalı  və  uzun 
ömr sürməlidir. 

 
43 
Yeddinci  prinsip:  Hər  cür  dərman-  terapiyanı  rədd 
etmək.Natural  Gigiyena  dərmanla  müalicə  sisteminin  ləğv 
olunmasını,bəşəriyyətə  Təbiət  Qanunlarına  arxalanan  Sağlam-
lıq Sistemi təklif edib.Nəzərə almaq lazımdır ki,bütün maddə-
lər canlı orqanizm üçün ya qidadır,ya da zəhər.Canlı orqanizm 
tərəfindən    həzm  olunmayan  və  mənimsənilməyən  hər  şey,o 
cümlədən dərman-zəhərdir!   
Səkkizinci  prinsip:  Tibb  elmi  ilə  Natural  Gigiyena- 
nın sərhədlərini dəqiq müəyyənləşdirmək.Tibb-heç vaxt elm 
olmayıb və indi də elm deyil.Tibb-müalicə metodu və üsuludur. 
Fiziologiya,biologiya,anatomiya,kimya  ayrı-ayrılıqda  elmə 
aiddir,lakin  onlar  birlikdə  “tibb  elmi”  deyil.Tibbin  vahid 
prinsipi  yoxdur,onun  müalicə  metodları  gözlənilməz  nəticə 
verir. Bu səbəbdən həkimlər, həm müalicə metodlarını, həm də 
dərmanları,onların  dozalarını  tez-tez  dəyişməli,canlı  insanın 
üzərində,nəticəsi  qabaqcadan  bəlli  olmayan,qorxulu  eksperi-
mentlər  aparmalı  olur.Əgər  tibb  elm  olsaydı,belə  şeylər  baş 
verməzdi.Dünyanın  hər  yerində  2+2=4  alınacaq,H
2
+O=su 
alınacaq. Tibb “elmində” belə dəqiq nəticələr yoxdur. Birisi yel 
xəstəliyini sağaltmaq üçün maksimum 12 qram solisilat turşusu 
tətbiq edirsə,o birisi xəstəyə 24 q verir.Kim haqlıdır? Heç biri. 
Gigiyena  isə  heç  vaxt  dəyişməyən  vahid  və  əbədi  Həyat 
Qanunlarına  arxalanır,bu  qanunların  tətbiqinin  nəticələrini 
qabaqcadan görmək mümkündür:“ölü” qida yeyən adam -xəstə 
olacaq, canlı qida yeyən -sağlam. 
Doqquzuncu prinsip:Xalqı maarifləndirmək, biliklə-
ri 
geniş  yaymaq,  sağlam  həyat  tərzini  bərqərar 
etmək.Natural  Gigiyenanın  xəmiri  Alturizm,  Optimizm  və 
Humanizm  kimi  3  qiymətli  mənəvi  dəyərdən  yoğrulmuşdur. 
Lakin  bu  gözəl  ideyalar(bütün  yaxşı  ideyalar  kimi)  o  zaman 
güclü ola bilər ki,kütlələrin şüurunda dərin kök salsın.Belə olsa, 
Natural  Gigiyena  saysız-hesabsız  klinikaların,böyük  əczaçılar 
ordusunun,nəhəng  sənaye  komplekslərinin,milyonlarla  kənd 
təsərrüfatı  maşınlarının,cəmiyyətin  qanını  soran  Silahlı 

 
44 
Qüvvələrin,Polisin  görə  bilmədiyi  işi  görər,onların  hamısının 
birlikdə  həyata  keçirə  bilmədiyi  vəzifəni-insanları  xoşbəxt 
etmək vəzifəsini çox asanlıqla və böyük uğurla yerinə yetirər. 
Bunun üçün böyük xərc tələb olunmaz. 
 
 
PSİXİKA  VƏ  SAĞLAMLIQ 
 
Tanınmış təbib Pol Breqq deyirdi:“Həyat bizim sinirlə 
-rimizdən axır.Nə qədərki sizin sinir qüvvəniz var-siz təşəb-
büskarsınız,xoşbəxtsiniz,sağlamsınız,hər  cür  çətinliyi  dəf 
etməyə,taleyin hər bir çağırışına cavab verməyə qadirsiniz. 
Siz  hər  hansı  problemi  alqışlayırsınız,çünki  inanırsız  ki, 
sizin  sinir  qüvvəniz  onun  öhdəsindən  gələcək”.Bəli,  əsəb 
sistemi  möhkəm  olan  adam  hər  şeyə  qadirdi.Yüksək  mənəvi 
gücə malik olan şəxs müdrikcəsinə,düşünülmüş şəkildə yaşayır 
və  davranır,həyatdan  həzz  alır.Nə  tez-tez  baş  verən  Təbiət 
kataklizmaları,nə də ətrafda cəryan edən  hadisələr onun daxili 
komfortunu,rahatlığını poza bilir.Əlbəttə,söhbət laqeyd,biganə, 
xudpəsənd adamdan getmir,söhbət ən çətin məsələləri sakitcə, 
müdrikcəsinə həll etməyə qadir olan kamil və güclü şəxslərdən 
gedir.  Belə  şəxsiyyət  olmağın  ən  yaxşı  yolu-Nişi  Sisteminin 
tələblərinə  əməl  etməkdir.İnsanı  vahid,tam  və  küll  şəkilində 
götürən  Nişi  sübut  edib:psixiki  sağlamlıq  fiziki  sağlamlıqdan 
ayrılmazdır,biri  digərini  qoruyub  hifz  edir.Biz  fiziki  sağlamlı-
ğımızı  bərpa  edərkən  və  qoruyarkən,möhtəşəm  əsəb  sistemini 
və  psixiki  sağlamlığımızı  da  səhmana  salır  və  qoruyuruq.Nişi 
Sistemi bütövlükdə bu ulu məqsədə xidmət edir. 
Əsəb sistemi haqqında bəzi şeyləri bilmək hər kəs üçün 
vacibdir.Əvvəla,yadda  saxlayın  ki,əsəb  sistemi  2  hissədən 
ibarətdir:xarici (parasimpatik) və daxili (simpatik) əsəb sistemi. 
Xarici sistem dərinin üst səthinə,əllərin,qolların,ayaqların və s. 
əzələlərinə  nəzarət  edir,dərini  istiyə,soyuğa  və  zədələnməyə 
qarşı həssas edir,daxili sistem isə daxili orqanların fəaliyyətinə 

 
45 
rəhbərlik edir.Beyin bütün orqanların mərkəzidir.Baş Qərargah 
-dır.“Hesablama mərkəzinin” proqramları buradan ötürülür. 
 Əsəb sistemi 3 cür sinir qüvvəsi ilə idarə olunur: 
1. Əzələ sinir qüvvəsi-əzələ hərəkətlərini törədir. 
2.  Orqanların  sinir  sistemi-sağlamlığa  xidmət  edir  və 
xəstəliklərə müqavimət göstərir. 
3. Mənəvi (ruhi) sinir qüvvəsi-güclü intellekt,yaxşı yad-
daş,mənəvi  dözüm  yaradır,öz  emosiyalarını  tənzimləməkdə 
insana    yardımçı  olur.İnsan  öz  taleyinin  sahibinə  məhz  onun 
köməyi  ilə  çevrilə  bilir.Mənəvi  sinir  qüvvəsi  güclü  olanda 
qeyri-adi  hadisələr,streslər,əsəb  gərginliyi  insana  pis  təsir 
göstərə bilmir,onu sarsıtmır. 
Bildiyimiz  kimi,həyatda  ağıllı,dərrakəli,savadlı,qabliy-
yətli,istedadlı  adamlar  çox  olur.Lakin  insanı  hərəkətə  gətirən 
və  inamla  irəli  aparan  sinir  qüvvəsi  çatmadıqda,belə  adamlar 
öz  potensiallarını  aça  bilmir  və  heç  nəyə  nail  olmurlar.Bu 
qüsurdan yaxa qurtarmaq mümkündürmü?Möhtəşəm sinir qüv-
vəsi yaratmaq üçün nə etmək lazımdır? 
Sinir  qüvvəsi  yaratmağa  və  onu  qorumağa  qadir  olan 
dərman yoxdur.Süni stimulyatorlar(çay,kofe,tütün,alkaqol, nar-
kotik maddələr,tiryək) isə əsəb sistemini möhkəmlətmir,əksinə, 
onu dağıdıb,bərbad hala salır.Yadda möhkəm saxlayın:dərman- 
dan yalnız xəstəni böhran vəziyyətdən çıxartmaq üçün istifadə 
etmək olar.Çünki dərman-bədənə daxil olan və yığılıb orada 
qalan  əlavə  zəhərdir.Massaj,müxtəlif  vannalar,gipnoz,dualar, 
dilətutmalar,təqlidlər  və  bu  kimi  tədbirlər  yalnız  müvəqqəti 
təsir  göstərir.Möhtəşəm,əzəmətli  və  qüdrətli  əsəb  sistemini 
yaratmaq  və  yaşatmaq  üçün  bu  işlə  hər  gün  sistemli  şəkildə 
məşğul olmaq lazımdır.Bunun başqa yolu yoxdur. 
Əsəb sistemini möhkəm,daxili streslərə dözümlü tərbiyə 
etmək üçün,Təbiət tərəfindən hər birimizin daxilində qoyulmuş 
2  qüvvəni  köməyə  çağırmalıyıq:iradəni  və  hər  şeyə  qadir 
olmaq  cəhdini.Əgər  bu  2  qüvvə  zəyifdirsə,  onları  dərhal 

 
46 
“istehsal etməyə” başlayın. Əks halda, siz həyatda adi tələbatı-
nızı belə ödəyə bilməyəcəksiniz. 
Elmə  çoxdan  bəllidir  ki,emosiya  kimyəvi  tərkibə 
malikdir:pis  fikirlər  orqanizmi  zəhərləyir,sağlamlığa  zərbə 
vurur.Əksinə  yaxşı  fikirlər  insanın  əhvalını  yaxşılaşdırır.Heç 
təsadüfi  deyildir  ki,əcdadımız  sayılan  Mağların  peyğəmbəri, 
dahiyanə  “Avesta”nın  müəllifi  sayılan  Zərdüşt  insan  üçün  3 
şeyi vacib sayırdı:yaxşı söz,yaxşı əməl,yaxşı niyət. Bu 3 şeyə 
malik  olan  insan  bəd  əməl  törədə  bilməz.  Belə  insan  rahat  və 
xoşbəxt yaşayar. Çünki belə insanın gözü tox,aza qane olur,aza 
qane olanın qəlbi rahat və əxlaqı pakdır.  
Bioloqlar  deyirlər:“İnsan-düşündüyü  üçün  ölür”. 
Məşhur  herientoloq  Custin  Qlass  bu  fikiri  belə  dəqiqləşdirib: 
“İnsan-pis düşündüyü üçün ölür”. Buradan belə nəticə çıxır: 
uzun  illər  rahat  yaşamaq  üçün  yaxşı  şeylər  haqqında,  yaxşı 
insanlar haqqında düşünmək azımdır. Özünüzü və övladlarınızı 
bu ruhda tərbiyə edin. 
Böyük  Azərbaycan  mütəfəkkiri  Abasqulu  Ağa 
Bakıxanov deyirdi:”Xoşbəxtlik-könül rahatlığıdır.O adamın 
könlü rahat ola bilər ki, aza qane olmağı bacarsın”. Dünya 
malına 
həris 
adamın,vəzifəpərəstin,şənbazın,qarınqulunun 
könlü  heç  vaxt  rahat  ola  bilməz.Deməli,belə  adam  heç  vaxt 
xoşbəxt  olmaz.Belə  adamın  tələbatı  dibsiz  çəlləyə  bənzər:  nə 
qədər su tökürsən tök,dolan deyil.Böyük Mark Avreliy tələbat 
haqqında çox gözəl fikir deyib:“Hər adamın dəyəri-əldə etmək 
istədiyi  şeyin  dəyəri  qədərdir”.Yəni:araq  və  kabab 
düşkününün  dəyəri-araqla  kabaın  qiymətinddən  artıq  ola 
bilməz.Əlbəttə,bu dediklərimiz məsələnin mənəvi və psixoloji 
tərəfidir.Məsələnin fizioloji tərəfinə gəlincə,onu qeyd etməliyik 
ki,  bizim  fiziki və ruhi sağlamlığımız-bizi yaşadan 70 triliyon 
hüceyrənin səhhətindən asılıdır.Hüceyrələri sağlam saxlayan və 
ölən  hüceyrələrin  yerinə  təzəsini  yaradan  iki  qadir  qüvvə 
mövcuddur:qida  və  hərəkət.Bunların  hər  ikisini  Nişi  Sistemi 
bol-bol  təmin  edir.Düzgün  qidalandıqda(qidalanma  qaydaları 

 
47 
barədə gələn fəsillərdə ətraflı söhbət açacağıq) və Nişi Sistemi-
nin  6  qaydasına  əməl  etdikdə,beynimizin  hüceyrələri  özlərini 
çox gözəl hiss edirlər,biz xəstəliyin nə olduğunu bilmirik,uzun 
illər gümrah yaşayırıq və cavan qalırıq. 
Möhkəm  sinir  sistemi  yaratmaq  üçün  nədən  başlamaq 
lazımdır?Əlbəttə,səmərəli,məhsuldar düşünməyi öyrənməkdən! 
Hər vaxt yadda möhkəm saxlamalıyıq ki,Təbiət bizə ağıl,zəka 
və  təfəkkür  kimi  çox  qüdrətli  bir  silah  bəxş  edib.Bu  silahın 
gücü  ilə  biz  Kosmosu  fəth  edirik,insanların  özündən  qat-qat 
güclü olan robot düzəldirik.Bir sözlə,insan ağlının,insan kama-
lının hüdudu yoxdur! Belə olduğu halda, nə üçün öz cismimizi 
və ruhumuzu səhmana sala bilmirik? Ona görə ki, bu məqsədə 
nail  olmaq  üçün  hamımız  başqalarını,bir  də  dərmanı  köməyə 
çağırırıq.Öz  ağlımızı  deyil,məhz  başqalarını  və  dərmanı! 
İnsanın  ən  böyük  səhvi  və  bədbəxtliyi  budur.Heç  bir  dərman 
beyinin fəaliyyətini gücləndirə bilmir,əksinə,onu keyidir, qeyri- 
həssas,qeyri-sağlam edir.Beyin yaxşı işləmirsə,müsbət emosiya 
-lar  “istehsal”  edə  bilməz.Beyinin  yaxşı  işləməsi  bütövlükdə 
həyat tərzindən asılıdır.Pis vərdişlərin caynağından yaxa qurtar 
-madan  “Baş  qərargahı”  (eləcə  də  digər  orqanları)  normal 
çalışdırmaq  mümkün  deyil.Yalnız  sağlam  həyat  tərzi  beyni 
oksigenlə,vitaminlərlə,duzlarla  və  digər  elementlərlə  istənilən 
səviyyədə  təchiz  etməyə  imkan  verir.Beynin  yaxşı  işləməsi 
üçün onun hüceyrələrini,oksigendən başqa, həm də doymamış 
yağ  turşuları  ilə  təmin  etmək  vacibdir.Onların  əsas  mənbəyi-
ziriş  və  günəbaxan  tumla  rından,zeytundan  və  cücərmiş 
buğdanın  zoğlarından  alınan  yağlardır.Mineral  maddələrdən 
beyinə fosfor, kükürd, mis, sink, kalsium,dəmir və maqnezium 
gərəkdir.Fosfor  və  fosfor  birləşmələri-beyin  hüceyrələrinin 
yaranmasını  təmin  edir,kükürd  onları  oksigenlə  təchiz  etmək 
üçün  lazımdır.Qalan  minerallar  isə  normal  həyat  fəaliyyətini 
təmin etmək funksiyasını daşıyır. 
Beyin vitaminləri bunlardır-B qrupu vitaminləri,xüsusi- 
lə də B