Əruz vəZNİNİn sadəLƏŞDİRİLMİŞ QƏLİBLƏRİ
və əslində türkcədə əruz yaratdıqda saitləri sözün
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bundan başqa, əruzda uzun heca problemini türkcəyə uyğun (uzun hecaları həddən çox olmayan) qəliblərdən istifadə etmək və dilimizə uyğun yeni
|
və əslində türkcədə əruz yaratdıqda saitləri sözün
əvvəl və ya ortasında süni surətdə uzatmağa yol verməmək də mümkündür, çünki, öncə qeyd etdiyimiz 8 kimi əruzda uzun hecaların yerini doldurmaq üçün qapalı hecalar və sözlərin sonuncu saitinin uzadılması kifayət edir.
Bəs klassik ədəbiyyatımızda, zəruri deyildisə, dilimizin fonetikasına zidd bu ənənələrin (saitlərin türk sözlərinin əvvəl və orta hecalarında uzadılması və əcnəbi sözlərdən həddən çox istifadə) yaranması nə ilə əlaqədar olmuşdur? Bunu onunla izah etmək olar ki, heca vəznindən fərqli olaraq əruzda dəyişməz ritmik ardıcıllıq zəruri şərt kimi qəbul olunduğundan əruz vəznində şeir yazmaq imkanları heca vəzni ilə müqayisədə məhduddur. Bu dildən asılı olmayaraq belədir və istənilən halda əruzda qısa hecaları süni surətdə uzatmaq və ya əksinə, uzun hecaları süni surətdə qısaltmaq, həmçinin, əcnəbi sözlərdən istifadə etmək həmin məhdudiyyəti müəyyən qədər aradan qaldırır və şeir yazmaq imkanlarını genişləndirir. Bəzən isə türk sözlərində saitin uzadılması (məs., “qara”ya “qarə”, “yara”ya “yarə” və s. deyilməsi) həmin sözləri bir çox əcnəbi sözlərlə (məs., çarə, işarə və s.) qafiyələndirmək üçün edilmişdir (bu heca vəznində də ola bilər). Aydındır ki, əruzda “qara”, “yara”, “ara” və s. bu
kimi türk sözlərini misranın elə yerinə salmaq olar ki, saitlərdə heç bir məcburi uzanma baş verməz. Məsələn:
Öyünmə çox gözəlim, çox da gözlərin qaradır, Təbiətin iĢidir, gündə min gözəl yaradır! Ə. Vahid Müctəs-2 qəlibində yazılmış bu beytdə “təbiət” sözündən başqa bütün sözlər təmiz türk sözləridir və bu sözlərdə heç bir sait uzadılmamışdır. 9 Bu gün də əruzda türkcəmizə yad ünsürlərə mümkün qədər az yol verilməlidir, hətta buna yol vermək əruzda şeir yazmaq imkanlarını genişləndirsə belə. Sevindirici haldır ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında əruz vəznində olan şeirlərdə dilimizə yad ünsürlərə az yol verilir və əsasən təmiz türkcədə yazılır. Təmiz türkcə- mizdə olan əruz isə daha gözəl səslənir. Əruzun dilimizə yad olmadığını təsdiq edən amil- lərdən biri də dilimizdə rast gəldiyimiz bir çox ünsürlərin ənənəvi əruz ritmlərinə uyğun olmasıdır. Məsələn, dilimiz- də müəyyən səsləri ifadə edən “tappa-tarap” “tappa-tap” , ”tarappa-tarap”, ”şaqqa-şaraq”, “şaqqa-şaq”, “şaraqqa- şaraq” və s. kimi xeyli söz var. Bu ifadələrin ritmi (yəni, orada olan uzun və qısa hecaların ardıcıllıq forması) geniş yayılmış bir çox əruz təfilələrinin (müftə’ilün, fA’ilün, müfA’ələtün) və ya onların elementlərinin müəyyən birləşmələrinin (...Ġlü məfA..., ...tün fəilA...) ritminə tam uyğundur. Demək olar ki, bütün əruz qəliblərini xalq dilində işlənən bu cür ifadələrlə düzəltmək mümkündür. Təsadüfi deyil ki, görkəmli əruzşünasımız Əkrəm Cəfər əruzun öyrənilməsində çoxsaylı lazımsız terminlərdən imtin
a etmək ideyası ilə çıxış etmiş və əruz qəliblərinin cəmi 6 ünsür (dil, qələm, pərdə, nü, nüvə və can) vasitəsi ilə ifadəsini vermişdir (1). Bəs əruz hansı dillərə uyğun deyil? Bir çox dillərdə (rus, ingilis və s.) ardıcıl iki və daha çox samitlə başlayan hecalara malik sözlər (məs., “справедливость”, “square” və s.) vardır ki, bu sözlərin ritmik cəhətdən aydın heca bölgüsü yoxdur və onları əruz qəliblərinə oturtmaq mümkün deyil. Əruz ilk növbədə belə dillərə yaddır.
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|