Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov

teskari transkriptaza (revertaza)
fermenti yordamida iRNK komplementar bo‘lgan D N K zanjiri 
sintezlanadi. Olingan D N K molekulasini 
komplementar D N K (k —
DNK)
deyiladi. Olingan DNK molekulasi bakteriyada funksiya 
bajaradi va kerakli oqsilni sintezlay oladi.
Fermentativ sintez yo‘li bilan insulin geni olinib, uni ichak 
bakteriyasiga kiritildi va ichak bakteriyasi insulin sintezladi.
Genni olingandan yoki sintezlangandan keyin uni vektor moleku-
lalar bilan bog‘lanadi.
Buning uchun maxsus bakterial fermentlar — 
restriksiyalovchi
endonukleazalardan
foydalaniladi. Bu fermentlar bakteriyalarning 
tabiiy himoya sistemalari hisoblanadi. Bakteriyalarda restriktazalar 
yoki DNK molekulalarni m a’lum joylardan qirqib, parchalab tash­
lash xususiyatiga ega. DNK qismlarini qayta ulaydigan ferment- 
larni 
ligazalar
deyiladi.
Shunday qilib restriktaza fermenti yordamida vektor molekula 
DNKsini har xil joylardan qirqib, ligaza fermenti yordamida ke­
rakli gen bilan ulanib 
rekombinant molekulalar
hosil qilinadi.
Vektor molekulalar retsipiyent hujayra ichiga kirib, uning 
genomi bilan birlasha olish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim.
Gen injeneriyasining uchinchi etapida
rekombinant moleku­
lalar retsipiyent hujayralarga kiritiladi.
Vektor molekulalar sifatida plazmidalar, faglar, viruslar,
transpozonlardan foydalaniladi.
Gen injeneriyasining to ‘rtinchi etapida
retsipiyent hujayralar 
tanlanib ulardan amaliyotni kerakli oqsillar, gormonlar va biologik 
faol moddalarni sintezlashda foydalaniladi.
Rekombinant molekulalarni retsipiyent hujayralarga kiritish 
natijasida xavfli belgilarga ega organizmlarni keltirib chiqarish 
mumkin. Masalan, AQSHda gen injeneriyasi laboratoriyalaridan 
birida stafillokokkning genlarini ichak tayoqchasiga kiritilishi nati- 
jasida ham ichak tayoqchasining, ham stafillokokkning xususiyat- 
larini o ‘zida saqlovchi o‘ta xavfli duragay shtamm keltirib chi- 
qarildi (ichak tayoqchasi inson ichagining normal mikroflorasi 
tarkibiga kiradi). Bunday xavfli shtammlar dori preparatlarga chi­
damli bo‘lishi mumkin.
Buning oldini olish maqsadida, xavfli mikroorganizmlar gen 
injeneriyasi yo‘li bilan yaratilib, tabiatda tarqalib ketmasligi oldini

---

153
olish maqsadida 1974-yilda AQSHda g‘alqaro kongressda ehtiyot 
choralari ishlab chiqilgan va mikroorganizmlar seleksiyasi, gen 
injeneriyasi bilan shug‘ullanuvchi davlatlar bu xalqaro kelishuvga 
imzo chekkanlar.
Mustaqil tayyorlanish uchun savollar
1. Mikroorganizmlar seleksiyasining o‘ziga xosliklari
2. Mikroorganizmlar seleksiyasining asosiy usullari.
3. Gen injeneriyasining asosiy bosqichlarini aytib bering.
4. Gen injeneriyasi uchun zarur genlar qanday usullar bilan oli- 
nadi?
5. Kimyoviy sintez yo‘li bilan qanday genlarni olish mumkin?
6. Fermentativ sintezning mohiyatini tushuntiring.
7. Vektor molekulalar nima?
8. Rekombinant molekulalar nima?
9. Mikroorganizmlar seleksiyasining xavfli muammolarini bilasiz-
mi?
35-§. Biotexnologiya, yutuqlari va istiqboli
Biotexnologiya — bu xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan mah- 
sulotlarni mikroorganizmlar, o‘simliklar va hayvon hujayralari yor- 
damida sanoat miqyosida olishdir.
Biotexnologiya so‘zi faqat XX asrning 70-yillarida paydo 
b o ‘lishiga qaramasdan insonlar o ‘z amaliyotlarida — non yopishda, 
vino, pivo va sut mahsulotlarini tayyorlashda qadim zamonlardan 
beri foydalanib kelishgan. Ajdodlarimiz bu jarayonlar mohiyatini 
tushunmasa ham yillar davomida bu texnologiyalarni tobora 
takomillashtirib borishgan.
Biotexnologiya jarayonlarining biologik mohiyati XIX asrda- 
gina fransuz olimi Lui Paster tadqiqotlari natijasida aniqlana bosh- 
landi. XX asrning ikkinchi yarmida sitologiya, hujayra biologiyasi, 
bioximiya, molekulyar biologiya va molekulyar genetika fanlarining 
erishgan muvaffaqiyatlari biotexnologiyaning tez rivojlanishiga 
turtki bo‘ldi.
Mikroorganizmlarning yuqori mahsulli shtammlarini selek- 
siyalash biotexnologik jarayonlar samaradorligini oshirdi.
Biotexnologiyaning o‘ziga xosligi shundaki bu jarayonlarda 
ilmiy-texnik protsess yutuqlari bilan bir qatorda tabiiy manbalar- 
dan keng foydalaniladi.

---

154
Genetika
Biotexnologiya jarayonlari quyidagi bosqichlardan tashkil top­
gan: