ƏZİzxan tanriverdi

Q ı z. Türkoloji araşdırmalarda  “qız” sözü yaş-cins bildirən 

söz kimi, həm də qohumluq termini kimi təqdim olunur. “Ki-

tab”da işlənmiş “qız” sözü də müxtəlif mənalara malikdir: “qadın 

cinsindən olan uşaq, övlad” mənasında. “Oğlı olanı ağ otağa, qızı 

olanı qızıl otağa qondurıŋ” (D-10); həddi-büluğa çatmış, lakin ərə 

getməmiş qadın cinsli cavan” mənasında: “...kafər qızları Qalın 

Oğuz bəglərinə sağraq sürüb  içərlərdi” (D-36); “Sarı tonlu qız eş-

qinə bir “hu” dedi” (D-183); antroponimik modellərdə qohumluq 

termini funksiyasında çıxış edir: “Baybican  bəg qızı Banıçiçək” 

(D-77). Bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”da qız sözünün məhz 

                                                            

1

 M.Məmmədli. Azərbaycan dilinin Təbriz dialekti. Bakı, 2008, səhş156 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

161

 

qohumluq termini kimi işlənməsi ayrı-ayrı cümlələrin semantik 

yükündən də  bəlli olur: “Baybican bəgün bir qızı varmış, anı 

görməgə gəldim!” (D-78). 

Burada o da qeyd olunmalıdır ki, qız sözü “Kitab”da ismi 

birləşmə modelində olan bir sıra qohumluq terminlərində birinci 

tərəf kimi çıxış edir: qız qardaş. “Beyrəgə və anasına və qız qar-

daşlarına muştçı  gəldi” (D-86); qız kişi. “Anam kişi, qızım kişi” 

(D-194). Buradakı “qızım kişi” ifadəsi mətn daxilində “qızım gə-

lin” mənasında qavranıla bilir. Maraqlıdır ki, “qız” sözü “qız-gə-

lin” mürəkkəb ismində də birinci tərəf kimi işlənib: “Qaza bəŋzər 

qızı-gəlini ağ çıqarub qara geydi” (D-256). Əlavə edək ki, epitet, 

təşbeh kimi poetik kateqoriyalarda da “qız” sözünün intensivliyi 

müşahidə olunur (əvvəlki səhifələrə bax). 

Qız qardaş//qız qarındaş. “Kitab”da iki variantda işlənmiş 

bu qohumluq termini bacı  mənasındadır: “Aydan arı, gündən 

görkli qız qardaşıŋ Banıçiçəgi Bamsı Beyrəgə diləməgə  gəlmi-

şəm!” (D-83); “Dədə, qız qarındaşımıŋ yolına bən nə istərsəm, 

verərmisin?” Bu tip cümlələrdəki “qız qardaş” və “qız qarındaş” 

qohumluq terminləri ilə bağlı Ə.Dəmirçizadə maraqlı bir açıqlama 

verir: “Burada belə bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, ilk mənbə-

lərdə “qız qarındaş” və ya “qız qardaş” ifadələri işləndiyi halda, 

“oğlan qarındaş” ifadəsinin işləndiyini göstərən heç bir mənbə 

hələlik bizə məlum deyil”

1

.  

“Kitab”da “qız qarındaş” qohumluq terminindən  əvvəl ulu 

(böyük) və kiçi (kiçik) sözlərinin işlənməsinə təsadüf olunur: kiçi 

qız qarındaş=kiçik bacı. “Beyrək baqdı gördi kim, kiçi qız qarın-

daşı binardan su almağa gəlür...” (D-102); ulu qız qarındaş=böyük 

bacı. “Ulu qız qarındaşları yanına gəldi” (D-105). Yeri gəlmişkən, 

qohumluq bildirən qardaş və oğul sözlərinin əvvəlində də “ulu” və 

“kiçi” sifətlərinə rast gəlinir: kiçi qardaş=kiçik qardaş. “Əgrək kiçi 

qardaşıŋ boynın öpdi” (D-270); ulu qardaş=böyük qardaş. “Ulu 

qardaşı Əgrək burada soylamış...” (D-269); kiçi oğul=kiçik oğul. 

                                                            

1

 Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı, 1968. səh.40. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

162

 

“Uşun qocanın kiçi oğlı Səgrək eyü, bəhadır, alp, dəlü yigit qopdı” 

(D-256); ulu oğul=böyük oğul. “Ulu oğlınıŋ adı  Əgrək idi” (D-

253). 

“Kitab”ın poetik semantikasından məlum olur ki, Oğuz cə-

miyyətində bacıya yüksək qiymət verilib, onun zahiri və daxili gö-

zəlliyi obrazlı şəkildə canlandırılıb. “Kitab”da “qız qardaş” (bacı) 

qohumluq terminindən  əvvəl işlənmiş “aydan arı” və “gündən 

görkli” epitetləri də dediklərimizi təsdiqləyir: “Aydan arı, gündən 

görkli qız qardaşıŋ Banıçiçəgi Bamsi Beyrəgə diləməgə    gəlmi-

şəm!” – dedi” (D-83). 

Övrət. O.Ş.Gökyay bu sözü “avrat” (kadın, karı, zevce)  şək-

lində transkripsiya edib (İstanbul, 2000). Bu, M.Erginin nəşrində 

eynilə  təkrarlanıb (Ankara, 1958). Drezden nüsxəsindəki yazılış 

şəkilləri, eyni zamanda ərəb mənşəli “həlal” (kəbinli və ya qanuni 

arvad mənasında) sözünün ”Kitab”da üstün mövqedə görünməsi 

Zeynalov-Əlizadə nəşrindəki transkripsiyanın (övrət) daha düzgün 

olduğunu göstərir. Yeri gəlmişkən, M.Adilov “arvad” sözünün eti-

mologiyası ilə bağlı maraqlı mülahizələr söyləyir: “Bir sıra digər 

sözlər kimi, türk dillərinə məxsus arvad//avrad// avrat// avurğat sö-

zünü də  ərəb dilinə  məxsus hesab etmiş, bu dilin övrət sözü ilə 

əlaqələndirmişlər. Lakin əslində bu iki vahid “təsadüfi səs uyğun-

luğu” nəticəsində bir-birinə yaxınlaşan deterogen omonimlərdir... 

Ev//əv//av və avrat anlayışları arasında tipoloji yaxınlıq  da diqqəti 

cəlb edir...”

1

.  

“Kitab”da bir neçə sözün, o cümlədən “övrət” sözünün ar-

vad, həyat yoldaşı  mənasında işlənməsindən bəhs etmişik (bax: 

həlal – xatun – övrət-yoldaş). Bu mənada burada “övrət” sözünü 

mətn daxilində təqdim etməklə kifayətlənirik: “Ocağıŋa bunıŋ kibi 

övrət gəlməsün” (D-9); “Aldayuban ər tutmaq övrət işidir. Öv-

rətiŋdənmi ögrəndiŋ sən bu işi, qavat?! – dedi” (D-297). 

Yengə. “Kitab”da cəmi səkkiz dəfə işlənib: yeddi dəfə “Qı-

sırca yengə” antroponimik modelinin tərkibində; bir dəfə müstəqil 

                                                            

1

 M.Adilov. Niyə belə deyirik. Bakı, 1982, səh.64-65.  

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

163

 

şəkildə: “Ağca yüzlü yengəmi tul eləmişsən” (D-232). Basatın di-

lindən verilmiş bu cümlədəki “yengə” sözü “böyük qardaşın arva-

dı” mənasındadır. Digər tərəfdən, həmin cümlədə “yengə” qohum-

luq terminindən  əvvəl işlənmiş “ağca yüzlü” (ağca üzlü) epiteti 

Oğuz cəmiyyətində yengəyə – qardaş arvadına olan hörmət və 

məhəbbətin göstəricisi kimi çıxış edir.  

A.Məmmədova “Qısırca yengə derlər, bir xatun vardı” cüm-

ləsindəki “yengə” sözünü “böyük qardaşın arvadı” mənasında izah 

edir ki, bu da yerinə düşmür

1

: birincisi, ona görə ki, “yengə” sözü 

mənfi emosiyalı ayamada ikinci komponent kimi çıxış edir; ikin-

cisi, “Kitab”ın ümumi semantik tutumu “Qısırca yengə” antropo-

nimik modelindəki “yengə” apelyativini “böyük  qardaş arvadı” 

yox, “toy günü gəlini oğlan evinə aparan qadın” mənasında izah 

etməyə imkan verir. Qısırca yengənin dilindən verilmiş “Bəg yigi-

dim, bu otağ Baybican bəg qızı Banıçiçəgiŋdir” cümləsinin se-

mantik yükü, Qısırca yengənin dadı –  dayə statusunda çıxış etmə-

si, “Banıçiçəyin dilindən verilmiş “bir yasduqda baş qoduğım” 

frazeminin semantikası da sonuncu fikrin daha real olduğunu gös-

tərir (bax: Oğuz xanımlarının qohumluğu – Banıçiçək). 

Yengə sözü Azərbaycan dili şivələrində, xüsusən də qərb şi-

vələrində iki mənada mühafizə olunur: qardaş arvadı  və ya əmi-

oğlu arvadı; toy günü gəlinə  hər növ xidmət edən qadın. Müasir 

ədəbi dilimizdəki mövqeyi isə belə səciyyələndirilir: “Ədəbi dili-

mizdə bu leksemin birinci mənası arxaikləşmiş və yerini tamamilə 

ikinci mənaya buraxmışdır...”

2

  

Yoldaş. “Dost” anlamlı “yoldaş” sözü “Kitab”da intensivliyi 

ilə  fərqlənir: “Yerdən yuca tağlar başına yoldaşların alub çıqdı” 

(D-131). “Həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sözü isə cəmi iki dəfə 

işlənib: “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-

169)... məhz bunun nəticəsidir ki, qorqudşünaslar daha çox “dost” 

anlamlı “yoldaş” sözündən bəhs ediblər. “Həyat yoldaşı” anlamlı 

                                                            

1

 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.42. 

2

 Yenə orada, səh.43 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

164

 

“yoldaş” sözünə isə çox az diqqət yetirilib (bax: qorqudşünaslar, 

dilçilər yazır, “Dədə Qorqud kitabı” təkzib edir). 

Qohumluq terminləri ilə bağlı  təqdim etdiklərimizi belə 

ümumiləşdirmək olar: “Kitab”da işlənmiş kişi və qadın cinsini 

ifadə edən qohumluq terminlərinin  əksəriyyəti türk mənşəlidir; 

“Kitab”ın poetik strukturundakı qohumluq terminləri təkcə seman-

tikası  və intensivliyinə yox, həm də poetik kateqoriyalar daxilin-

dəki rolu və funksiyasına görə digər terminlərdən seçilir; qədim 

türk dili, tarixi və etnoqrafiyasının bir parçası olan bu tip ter-

minlərin böyük bir qismi müasir ədəbi dilimizdə eynilə, bir qismi 

isə müəyyən fonetik və semantik dəyişmələrlə sabitləşmişdir.  

 

      

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

165

 

   

Q O R Q U D Ş Ü N A S L I Q 

“Dədə Qorqud” dünyasına                                           

bitib-tükənməz səyahət 

Yazıçı-dramaturq, türkoloq, prof.K.Abdullanın “Mifdən Ya-

zıya və yaxud gizli Dədə Qorqud” kitabı qorqudşünaslığımızın, 

dilçiliyimizin, ümumən filologiyamızın uğurudur, mədəniyyət ta-

riximizdə yadda qala bilən hadisədir. 

Haqqında çoxsaylı yazılar yazılmış bu sanballı kitabı oxu-

yarkən istər-istəməz böyük türkoloq M.Kaşğarini, onun məşhur 

“Divan”ını (1072-74) xatırladım, assosiativ olaraq M.Kaşğari ilə 

K.Abdullanı eyni müstəviyə  gətirməli oldum: M.Kaşğari “Di-

van”ın üzünü dörd dəfə köçürüb. Amma bu, adi bir köçürmə ol-

mayıb, yəni müəllif hər dəfə köçürmə prosesində “Divan”a müəy-

yən düzəliş və əlavələr də edib; K.Abdulla da 1991-ci ildə çap et-

dirdiyi “Gizli Dədə Qorqud” kitabının davamı olaraq 1999-cu ildə 

“Sirriçində Dastan və yaxud “Gizli Dədə Qorqud”u nəşr etdirib. 

2009-cu ildə isə müəllifin oxuculara “Mifdən Yazıya və yaxud 

gizli Dədə Qorqud” kitabı  təqdim olunub. K.Abdulla bu nəşr 

barədə yazır: “...1999-cu il nəşrinin bir daha cilalanmış,  əlavələr 

edilmiş, istifadə olunmuş elmi bünövrə ilə  təkmilləşdirilmiş yeni 

variantıdır”. Maraqlıdır ki, M.Kaşğari və K.Abdulla ilə bağlı bu 

cür oxşarlıqları başqa müstəvilərdə  də davam etdirmək olar: hər 

ikisi dilçi-türkoloqdur; hər ikisi türkün mənəvi dünyasına vurğun-

dur;  M.Kaşğari XI əsrə  qədərki, K.Abdulla isə bu günə  qədərki 

türk dili, ədəbiyyatı, tarixi və etnoqrafiyasına dərindən bələddir. 

Amma o da vurğulanmalıdır ki, M.Kaşğari daha çox leksikoqraf, 

K.Abdulla isə qorqudşünas kimi şöhrətlənib. Burada  qorqudşünas 

Kamal Abdulla ilə bağlı bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək lazım 

gəlir: “Kitab” K.Abdullanın gen yaddaşına, ruhuna əbədi olaraq 

hopub; “Kitab”ın təsiri K.Abdullanın istənilən yazısında hiss olu-

nur; K.Abdulla “Kitab”a söykənərək yeni ruhlu bədii əsərlər yara-

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

166

 

dır, eyni zamanda “Kitab”ı    tədqiq və  təbliğ edir; K.Abdullanın 

“Kitab”ın möcüzəli dünyasından uzaqlaşa bilmə ehtimalı  sıfıra 

bərabərdir, mümkünsüzdür. Bu da səbəbsiz deyil. Öz sözləri ilə 

desək, “Kitab” onu qeyri-adi gərginlikdə saxlayır, dönə-dönə ilkin 

və bakirə nöqtəyə qayıtmağa sövq edir..., o, “Kitab”dan nə qədər 

uzaqlaşırsa, “Kitab”da onu bir o qədər cəlb edir... 

“Kitabi-Dədə Qorqud” barədə çox əsərlər yazılıb (həmişə 

yazılacaq!). Amma heç bir qorqudşünas “Kitab”ın görünməyən tə-

rəflərindən, gizli məqamlarından, sirli-sehirli dünyasından K.Ab-

dulla qədər geniş və sistemli şəkildə bəhs etməyib. “Gizli” sözü də 

heç bir qorqudşünasın yox, məhz K.Abdullanın kitablarının adında 

(ideonimində) bir təyinedici, atribut kimi çıxış edir: “Gizli Dədə 

Qorqud” (1991); “Sirriçində Dastan və yaxud “Gizli Dədə Qor-

qud” (1999); “Mifdən Yazıya və yaxud gizli Dədə Qorqud” 

(2009). Bu cərgədə eynilə  təkrarlanan,epifora kimi görünən, ob-

razlı desək, K.Abdulla ilə birlikdə addımlayan məhz “Gizli Dədə 

Qorqud” ideonimidir. Elə bir ideonim ki, “Kitab”ın böyüklüyü və 

unikallığının ifadəçisi kimi çıxış edir. Həm də elə bir ideonim ki, 

semantikasına görə M.F.Köprülüzadənin fikirləri ilə səsləşir: “türk 

ədəbiyyatının bütün əsərləri tərəzinin bir gözünə, “Dədə Qorqud”  

o biri gözünə qoyulsa, yenə də “Dədə Qorqud” tərəfi ağır gələr”. 

Qorqudşünaslıqda qeyri-dəqiq, bəzən isə ümumiyyətlə, “Ki-

tab”a aid olmayan fikirlərə rast gəlinir: “Kitab”da təsvir olunur ki, 

Oğuz qadını dağa qayınata deyib, dağı görəndə yaşmaqlanıb; “Ki-

tab”da Günel və Tural obrazlarına təsadüf olunur; “Buğac” adı 

“buğaya qalib gələn xaç-od” mənasındadır... “Kitab”ın poetik 

strukturu, daha doğrusu, mətni nəzərə alınmadan söylənilmiş bu 

cür bəsit və qeyri-dəqiq fikirlərlə K.Abdullanın “Gizli Dədə Qor-

qud”larındakı tutarlı arqumentləri qarşılaşdırsaq, son dərəcə  kəs-

kin bir ziddiyyətin şahidi olarıq: qorqudşünaslığımızdakı bəzi ya-

zılarda: görünəni olduğu kimi verə bilməmək və ya təhrif edilmiş 

şəkildə təqdim etmək; K.Abdullanın “Dədə Qorqud kitabı”na dair 

əsərlərində:  görünəni olduğu kimi təqdim etməklə yanaşı, onun 

daxilindəki görünməyən tərəfləri, gizli məqamları aşkarlamaq.  

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

167

 

Aydındır ki, “Kitab”ı linqvopoetik baxımdan tam mənimsə-

mədən, qədim türk mənbələrinə  dərindən yiyələnmədən, qonşu 

xalqların qədim ədəbiyyatına bələd olmadan, görünənlə görünmə-

yənin sintezinə assosiativ və sintaqmatik münasibətlər prizmasın-

dan yanaşmadan... “Kitab”dakı gizli məqamlar barədə dəqiq bir fi-

kir yürütmək mümkün deyil. Mübaliğəsiz deyirik ki, bu keyfiyyət-

lərin hər biri K.Abdullada yetərincədir. Məhz bunun nəticəsidir ki, 

o “Kitab”dakı gizli qatlara işıq sala bilir. Heç şübhəsiz ki, K.Ab-

dullanın müəyyənləşdirdiyi gizli məqamları bir məqalə çərçivəsin-

də tam əhatə etmək mümkün deyil (bu, ayrıca bir tədqiqat möv-

zusudur). Bu mənada “Mifdən Yazıya və yaxud gizli Dədə Qor-

qud” kitabındakı  bəzi detallara diqqət yetirməyi məqsədəuyğun 

hesab edirik: 

Beyrəyin taleyi ilə oynayanlar mətn semantikası kontekstin-

də dəqiqləşdirilir: Baybecan məlik – Dəli Qarcar – Bayburd hasa-

rının bəyi. Bu üçbucağın çevrəsi Yalançı oğlu Yalıncıq və kafirin 

qızı kimi obrazlarla genişləndirilir. Sonra isə belə bir fikir verilir: 

“... gizli motivlər bu şəkildə üzə çıxır, ikinci informasiya sistemi 

passivlik rejimini tərk edir, süjetin daxili tərkib komponenti kimi 

ədəbi fəaliyyətə başlayır”. Bu, onu deməyə  əsas verir ki, müəllif 

Beyrəklə bağlı semantik dinamikanın bütün tərəflərini zərgər də-

qiqliyi ilə izləyə bilib. Yeri gəlmişkən, K.Abdulla “Kitab”ın poe-

tik strukturundakı Baybecanı “məlik” titullu bir  qəhrəman kimi 

təqdim edir (Drezden nüsxəsinin 121-ci səhifəsində Baybican 

adından sonra “bəg” deyil, məhz “məlik” titulu yazılıb). Bu isə 

birbaşa Baybicanın xristian keçmişi  barədə müəyyən təsəvvür ya-

radır. Digər tərəfdən, Baybican qızı Banıçiçəyin Beyrək barədə ni-

şanlı olarkən dediyi “...bir yasduqda baş qoduğım!” ifadəsi təbii 

qarşılanır (bir yastığa baş qoymaq = ər-arvad olmaq). Daha doğru-

su, həmin ifadə müsəlman Banıçiçəyin yox, qeyri-müsəlman Banı-

çiçəyin dilində real görünür (“Kitab”ın 1988-ci il Bakı  nəşrində 

həmin ifadə “bir yasdıqda baş qoyacağım”  şəklində sadələşdi-

rilib). 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

168

 

“Mif və Yazı” qarşıdurmasını “Kitab” boyu izləyən müəllif 

göstərir ki, Baybura bəyin gözlərini də Mifin gücü açır. O Mif ki, 

yazıdan güclü çıxır: “Gözləri açılmış Baybura bəy təzədən min-

min oğuzdan biri olur: gülür, sevinir, yeyir, içir, şadlanır... Baybu-

ra bəy artıq Dədə Qorqud üçün və deməli, Mif üçün qorxulu de-

yil”. 

K.Abdulla  “Kitab”da ov, nişanlı axtarışı, doğma adamın xi-

lasının zərurəti kimi situasiyaları Mifin gücü və Yazının gücsüz-

lüyü kontekstində araşdırır, eyni  zamanda Yazının gücü və Mifin 

gücsüzlüyünü konkret faktlarla arqumentləşdirir. Məsələn, “- A 

bəylər! Oğlan qancaru getdi ola? – dedi” cümləsi ilə başlanan 

sintaktik bütövü belə  səciyyələndirir: “...Cəngavərlik kodeksinin 

bir daha pozulmaması üçün oğlunu qurban verməyə hazır olan ata 

öz daxilində heç bir şəxsi, intim hissin oyanmasına yol vermir, 

çox kəskin və  qəti  şəkildə  hərəkət etməyə hazırlaşır və burada o 

yalnız ümumun, sosial mühitin, cəmiyyətin mənafeyi naminə 

çalışır”. Bu tip sintaktik bütövlərin semantikasını insan və cəmiy-

yət kontekstində araşdıran müəllif haqlıdır. 

 K.Abdulla ümumi dilçiliyə söykənərək Mif və Yazı üslubu-

nu dilin və  təfəkkürün inkişafı müstəvisində saf-çürük edir: 

simvolizə edilmiş əşya və predmetlər də yazıdır; Mifin üslubu bü-

tövlükdə söz üzərində qurulmuşdusa, Yazının üslubu da cümlə ilə 

formalaşır; söz kollektivin, cümlə fərdin təmsilçisi kimi çıxış edir; 

bütöv cümlə birgə sözə  bənzəyir... Müəllif bu tip hökmlərin hər 

birini “Kitab”ın üslubu və poetik strukturu ilə əlaqələndirir ki, bu 

da olduqca təbii qarşılanır. 

“Situasiya qəhrəmanı yox, qəhrəman situasiyanı formalaşdı-

rır”. K.Abdulla bu cür situasiyaların “Kitab”ın poetik strukturu 

üçün xarakterik olmadığını, daha dəqiqi, “Kitab”da çox zəif şəkil-

də  təzahür etdiyini əsaslandırır və belə  qənaətə  gəlir ki, “qəhrə-

manlar öz təbiətlərinə uyğun olaraq, bundan çıxış edərək qeyri-

tipik vəziyyətlər yaradırlar”. 

K.Abdulla “Xaos-Kosmos”, “Keçmiş-İndi”, “Naşılıq-Təcrü-

bə” anavariantlarını “Kitab” üzrə təhlil süzgəcindən keçirir ki, bu 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

169

 

da nəticə etibarilə “Kitab”ın poetik semantikasına işıq salır. İki de-

tala diqqət yetirək: Basatın cəmiyyətə qayıdışına, eləcə  də Qaza-

nın suya və qurda müraciətinə “Təbiət-Mədəniyyət anavariantı” 

kontekstində aydınlıq gətirilir; dayı-bacıoğlu münasibətlərindəki 

ziddiyyətlər “Köhnə-Yeni anavariantı” istiqamətində müəyyənləş-

dirilir, Aruz qoca köhnəliyin, Salur Qazan isə daha çox yeniliyin 

ifadəçisi kimi təqdim olunur. 

“Kitab” və antik yunan ədəbiyyatındakı oxşar qəhrəman ob-

razlarını müxtəlif bucaqlar altında araşdırmış alimlər sırasında Əli 

Sultanlının adı xüsusi olaraq vurğulanır. Qəribə də olsa, K.Abdul-

la bu müstəvidə Əli Sultanlının ən layiqli davamçısı kimi görünür. 

K.Abdullanın bu keyfiyyəti haqqında bəhs etdiyimiz kitabının 

ikinci hissəsində (Anavariantlara doğru) qabarıq  şəkildə görünür. 

Bu hissədə Odissey və Beyrək, Polifem və  Təpəgöz...Sarı donlu 

Selcan xatun və Gözəl Yelena, Salur Qazan və Aqamemnon, 

Beyrək və Antiqona kimi obrazlar qarşılaşdırılır, onların oxşar və 

fərqli cəhətləri konkret faktlarla əsaslandırılır. Burada müəllifin 

Odissey və Beyrək obrazları ilə bağlı müəyyənləşdirdiyi çoxsaylı 

oxşarlıqlardan bir neçəsinə diqqət yetirək: “Beyrək on altı ilin 

ayrılığından sonra xəbər tutur ki, nişanlısını başqasına ərə verirlər 

və əsirlikdən qaçır; Odissey iyirmi il ayrılıqdan sonra İtaki adasına 

dönüb arvadı Penelopaya elçi düşən gənc zadəganlarla qarşıla-

şır;... Beyrək də,  Odissey də sevgililəri tərəfindən birdən-birə ta-

nınmırlar... Hər biri sirr açmaq məcburiyyətində qalır. Beyrək al-

tun üzüyün sirrini (tarixçəsini) Banıçiçəyə açır, Odissey isə yataq 

otağındakı çarpayının sirrini  Penelopaya danışır...”. Assosiativ və 

sintaqmatik münasibətlər kontekstində dəqiqləşdirilmiş bu fikirlə-

rin hər biri  elmi və inandırıcıdır. Çünki K.Abdulla qarşılaşdırdığı 

mənbələrdəki hadisə  və süjet oxşarlığını, obrazların hərəkət tra-

yektoriyasında müşahidə olunan ən kiçik detalı belə  nəzərə alıb, 

onların hər birini zərgər dəqiqliyi ilə cilalamağa çalışıb. Burada 

bir fikirdən yan keçmək olmur: Məhz bu cür şərhlərinə görə 

K.Abdulla təkcə Azərbaycan və Türkiyə yox, ümumən dünya qor-

qudşünasları tərəfindən xüsusi olaraq qiymətləndirilir. 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

170

 

“Mətnin semantik boşluqları” adlanan üçüncü hissədəki “Or-

dun üstünə kimi qorsan?” bölməsi belə başlanır: “Dastanın ilk 

oxunuşunda sirli, müəmmalı görünən bir çox məqamları anlamaq-

da yenə də Dastanın özü kömək edir – mətn bir tərəfdə dumana-

sisə bürünmüş kimidisə, başqa bir tərəfdə  səma öz gözdeşən 

maviliyində, açıqlığında, hətta bu dumanı-sisi qovan sərin meh də 

göndərə bilir...”. “Kitab”ın böyüklüyü, monumentallığı ifadə 

olunmuş bu tip cümlələrin semantikası və poetik siqlətinə əsaslan-

maqla K.Abdullanın dili (nitqi) barədə də müəyyən fikirlər yürüt-

mək olar: obrazlı danışmağı, obrazlı yazmağı sevən K.Abdullanın 

dili  şirin və  zəngindir. O, bu zənginliyə görə  həm də “Kitab”a 

borcludur. 

Şah abidəmizin hər sözünə, hətta hər səsinə belə vurğun 

olan, ulu abidəmizin gizli qatlarını səbrlə araşdıran, “Kitab” barə-

də kitablar yaradan Kamal müəllim! ”Dədə Qorqud”un sirli-sehirli 

dünyasına növbəti səyahətiniz uğurlu olsun! Dədəmiz Qorqudun 

dili ilə desəm, “Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin!” 

 

 

“Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası

 

 

Qorqudşünaslıqda “Kitab”ın leksikasına, xüsusən də türk 

mənşəli və alınma sözlər, arxaizmlər, semantik  söz qrupları kimi 

məsələlərə tezis və məqalələr, həmçinin ayrı-ayrı monoqrafiyalar-

da müəyyən bölmələr həsr edilsə də, “Kitab”ın leksikası kompleks 

və sistemli şəkildə öyrənilməyib. Konkret desək, “Kitab”dakı türk 

mənşəli və alınma sözlərin sayı dəqiqləşdirilməyib, onların müasir 

Azərbaycan dili, eləcə də Türkiyə türkcəsindəki sabit və dəyişkən 

formaları müəyyənləşdirilməyib, omonim, sinonim və antonimlər 

tarixi-linqvistik prizmadan tədqiq edilməyib, abidənin dili baxı-

mından səciyyəvi olan morfoloji və sintaktik üsulla düzələn sözlər 

məhz “Söz yaradıcılığı” başlığı altında araşdırılmayıb. Bu mənada 

Afaq Cəbrayıl qızı  Məmmədovanın təqdim etdiyi “Dədə Qorqud 

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası