FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр 41-ci kitab ÁÀÊÛ – 2013

Bənək ha, a bənək ha…(9, 14).

Yaxud da:

Torpağa atdım tumu, broy,

Göyər səmənim broy.

Döyək səməni broy,

Broy, broy, broy (19, 7).

Aşıq ədəbiyyatında ritmik sözlərə bəzək, bəzən də xal deyilir. Nanay, dalay, aman və s. bu tipli sözlərdir (18, 506).

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində t ə k r i r emosionallığı artıran ifadə vasi­təsi kimi çıxış edir. Belə ki, nəğmədə eyni sözün, ifadənin təkrarı poetik cəhətdən xüsusi məna kəsb edir. Əmək nəğmələrində təkrir üç formada özünü göstərir: 1) Misranın əvvəlində eyni sözün təkrarlanması (anafora); 2) misranın sonunda eyni sözün təkrarlanması (epifora); 3) misranın, yaxud qoşa misranın təkrarlanması (nəqarətşəkilli təkrir).

Hər cür təkrarlanma təkrir sayılmır. Nöqsanlı təkrar mətnə ağırlıq gətirir. Təkrir isə mətnin təsir gücünü intonasiyanın imkanları hesabına artıran bədiiliyin fonetik vasitələrindən biridir.

Yeyər, yeyər gərnəşər,

Ayağıyla yer eşər (11, 25).

Burada «yeyər» anaforadır. Sağıcı nəğməsindəki «Dutum, dutum» sözləri isə həm anafora, həm də epifora kimi təkrarlanır.

Avalım düzdə qalıb,

Güc vər ho, güc vər ho, güc vər ho (19, 6).
* * *

Nənəm, nənəm,

Səni sağan

Mənəm, mənəm (19, 15).

Nəğmələrdəki «Güc vər, ho» və «mənəm» ifadələri epiforadır. Epifora ovçu nəğməsində bədiiliyi və ahəngdarlığı daha da artırır:

Gələr avçum,

Bilər avçum,

Gülər avçum,

Bizim sirri

Bilər avçum,

Gülər avçum,

Gülər avçum,

Gələr avçum,

Gələr avçum (19, 17).

Nəqarətşəkilli təkrir epiforanı xatırladır, lakin bütöv misranın, yaxud qoşa misranın təkrarlanması ilə ondan fərqlənir:

Haramı gəldi,

Qoyunu basdı.

Bənək ha, a bənək ha,

Bənək ha, a bənək ha.
Səhər ertə yel əsdi,

O yel səbrimi kəsdi.

Bənək ha, a bənək ha,

Bənək ha, a bənək ha (11, 29)

Yaxud:

Ağ çəltiyin iki başı,

Darı onun yoldaşı.

Şitili bir-bir düzün,

Arada yoxdu naşı,

Əkin çəltiyi, əkin,

Çəltiyə çəpər çəkin.
Biçini biçər gələr,

Dağ suyu içər gələr.

Hər il biçin vədəsi

Biçinə uçar gələr.

Əkin çəltiyi, əkin,

Çəltiyə çəpər çəkin (11, 17).

Sonda təkrarlanan iki misra nəğmədə nəqarət kimi oxunur. Ona görə də belə təkrirə nəqarətşəkilli təkrir deyilir. Nəqarətşəkilli təkrir «Nehrə nəğməsi»ndə (10, 79-82) və «Sarı sünbülüm» (11, 16) nəğməsində eyni funksiyanı yerinə yetirir. İntonasiya zamanı təkrirlər ahəngdarlıq yarat­maq­la yanaşı, ifadə olunan fikri daha da qüvvətləndirir.

Bir sözün yüksək ritmlə bir neçə dəfə təkrarlanması ahəngdarlığı tarazlayır. Təkrar musiqiyə uyarlıq, şeirə isə ritm gətirir. Bu ənənə musiqidən gəlmədir. Bütöv misraların çoxsaylı təkrarından aydın görünür ki, onun əsas funksiyası ritmi gücləndirməkdir.

Bədiiliyin fonetik ifadəsinin mövcud imkanlarının üzə çıxarılma­sında əmək nəğmələrinin rolu böyükdür. Bədiiliyi şərtləndirən əsas cəhətlər həqiqilik, inandırıcılıq, səciyyəvilik, aydınlıq və fikir dərinliyidir. Bədii cəhətdən yetkin əsərlərdə sözlər yerində işlənir, başa düşülür, canlı təsəvvür doğurur, tiplər, ideya, məzmun və s. təsirli və inandırıcı olur, həyatın ən mühüm, ən vacib cəhətləri parlaq surətlərdə ümumiləşdirilir.
İşin elmi nəticəsi. Azərbaycan əmək nəğmələrində fonetikliyin bədii ifadəsinin təzahürü kimi alliterasiya və assonans, qafiyə və intonasiya folklorşünaslığın çağdaş elmi prinsipləri səviyyəsində tədqiqata çəlb olunmuş, indiyədək nəzərdən keçirilməmiş məsələlərə diqqət yönəldilmiş və düzgün elmi nəticələr əldə edilmişdir.

İşin elmi yeniliyi. Bu araşdırmada ilk dəfə olaraq Azərbaycan əmək nəğmələrində bədiiliyin fonetik ifadəsi tədqiqat obyekti kimi nəzərdən keçirilir və poetik mətnə ahəngdarlıq gətirən fonetik vasitələrin yaratdığı emosionallıq və obrazlılıq folklorşünaslığın maraq dairəsinə daxil olan bir sahə kimi tədqiq olunur.

İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Azərbaycan əmək nəğmələrində bədiiliyi fonetik şəkildə ifadə edən vasitələrin öyrənilməsi təkcə folklorşünasların deyil, ədəbiyyatşünasların və musiqi nəzəriyyəçilərinin də maraq dairə­sinə daxildir. Burada melopoetikanın semantik keyfiyyətləri, ritmin məz­mu­na təsir imkanları yetərincə araşdırılmışdır ki, bu da poeziyanın mən­şəyi ilə bağlı bir sıra mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirir. Poetik və melo­poetik mətnlərin araşdırıcıları bu tədqiqat işinə istinad edərək müvafiq mövzuda düzgün elmi nəticələr çıxara bilərlər.
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində

1. 
   Abdullayev A. Nehrə haqqında havalar. – Elm və həyat, 1986, N 12, s. 28-29.
   
2. 
   Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. – B.: Maarif, 1974.
   
3. 
   Axundov Ə. Sayaçı sözləri. Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnsti­tutu­nun Əsərləri/ Ədəbiyyat məcmuəsi: XI cild. B.: Azərb. SSR EA nəşri, 1957, s. 136-141.
   
4. 
   Alarlı B. Bədiiliyin fonetik ifadəsi. Münasibət, 2006, 25 may.
   
5. 
   Alarlı B. İntonasiyanın poetik imkanları. Münasibət, 2006, 13 sentyabr.
   
6. 
   Alarlı B. Qafiyə və onun növləri. Münasibət, 2006, 16 iyun.
   
7. 
   Araz M. Atamın kitabı. B.: Gənclik, 1974.
   
8. 
   Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi/ Altı cilddə: I cild (Şifahi xalq ədəbiyyatı. B.: Elm, 2004. 760 s.
   
9. 
   Azərbaycan folkloru antologiyası: İki kitabda, Birinci kitab/ Toplayıb tərtib edəni Ə. Axundov. B.: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1968.
   
10. 
    Azərbaycan folkloru antologiyası, XVII kitab: Muğan folkloru (Alarların arasından toplanmış folklor nümunələri)/ Toplayanı B. Hüseynov. B.: Nurlan, 2008.
    
11. 
    Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı/ Antologiya, İki kitabda, Birinci kitab. B.: XXI-YNE, 2001.
    
12. 
    Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti/ Tərtib edəni Ə. Mirəhmədov. B.: Maarif, 1978.
    
13. 
    Əliyev M. Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri. Azərbaycan folklorşünaslığı məsələləri. B.: ADU nəşri, 1983, s. 104-112.
    
14. 
    Hüseynov B. Əmək nəğmələrində ritmin konsolidasiya prosesi. Folklor və mədəniyyət: Gənc filoloqların altıncı respublika konfransının mate­rialları. B.: Elm, 1990, s. 30-32.
    
15. 
    Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili/ III hissə: Morfologiya (Üçüncü nəşri). B.: Şərq-Qərb, 2007.
    
16. 
    İsmayılzadə R. Qədim əmək mahnıları. Ədəbiyyat və incəsənət, 1969, 2 avqust.
    
17. 
    Qarabağlı Ə. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası. B.: Maarif, 1968.
    
18. 
    Müasir Azərbaycan dili/ II cild: Morfologiya. B.: Elm, 1980.
    
19. 
    Nəbiyev A. Azərbaycan folklorunun janrları/ Dərs vəsaiti: I hissə. B.: ADU nəşri, 1963.
    
20. 
    Paşayev M. C. və Xəlilov P. İ. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları/ Ali məktəblər üçün dərslik. B. : Maarif, 1972.
    
21. 
    Sadıq F. Gözlədiyim ömür. B., 2001.
    
22. 
    Təhmasib M. H. Xalq ədəbiyyatında mərasim və mövsüm nəğmələri. Ədəbiyyat qəzeti, 1944, 15 mart, 23 mart və 3 aprel.
    
23. 
    Vəliyev V. Ə. Azərbaycan folkloru/ Ali məktəblər üçün dərslik. B.: Maarif, 1985.
    
24. 
    Vəliyev V. Əmək nəğmələri/ Azərbaycan şifahi poeziyasından. Ulduz, 1980, № 10, s. 52-56.
    

Rus dilində

25. 
    Алиев М. И. Формы и виды Азербайджанской поезии/ Автореферат. Б., 1976.
    
26. 
    Алиев М. И. Некоторые вопросы исследования силлабической тюр­коя­зычной поезии (по материалам азербайджанской поезии).- Извес­тия АН Азерб. ССР/ Литература, язык, искусство, 1982, Т 2, с. 13-18.
    
27. 
    Веселовский А. Н. Историческая поетика/ Редакция, вступительная статья и примечания В. М. Жирмунского. Л.: Художественная литература, 1940.
    
28. 
    Этнография народов Сибири. Новосибирск: Сибирское отд. «Наука». 1984.
    
29. 
    Поспелов Г. Н. Лирика/ Среды литературных родов. М.: Из-во Московского Университета, 1976.
    

AZƏRBAYCAN ƏMƏK NƏĞMƏLƏRİNDƏ

BƏDİİLİYİN FONETİK İFADƏSİ

XÜLASƏ

Əmək nəğmələri bədiiliyin fonetik ifadəsinin mövcud imkanlarını üzə çıxarır. Bədiiliyin əsas şərtləri həqiqilik, inandırıcılıq, səciyyəvilik, aydınlıq və fikir dərinliyidir. Əmək nəğmələrində alliterasiya və assonans, qafiyə və into­nasiya bədiiliyin fonetik ifadəsi kimi təzahür edir. Bütün bu məsələlər məqalədə geniş şəkildə verilir və analiz olunur.

Açar sözlər: Azərbaycan folkloru, əmək nəğmələri, alliterasiya və asso­nans, qafiyə və intonasiya.
PHONETIC EXPRESSION OF ARTISTRY IN

AZERBAIJANI LABOUR SONGS

SUMMARY

Labour songs reveal existing opportunities of the phonetic expression of the artistry. Basic conditions of the artistry are the depth of truthfulness, beleifness, clearness and thought. In labour songs alliteration and assonanse, rhume and intonation appears as the phonetic expression of the artistry. All these matters are widely given and analyzed in the article.

Key word: Azerbaijan folklore, labour songs, alliteration and assonanse, rhume and intonation.

ФОНОТИЧЕСКИЕ ВЫРАЖЕНИЕ ХУДОЖЕСТВЕННОСТИ

В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ТРУДОВЫХ ПЕСНИЯХ

РЕЗЮМЕ

Трудовые песни раскрывают существиющие фонетические возмож­нос­ти художественности. Оснавные условия художественности правди­вость, убедительность, характерность, ясность и глубина мысли. В трудо­вых песниях аллитерация и ассонанс, рифма и интонация проявляется как фонетическое выражение художественности. Все эти задачи даются в статье в широком масштабе и анализируются.

Ключевые слова: Азербайджанский фольклор, трудовые песни, аллитерация и ассонанс, рифма и интонация

Сейфяддин РЗАСОЙ

АМЕА Фолклор Институту,

филолоэийа цзря фялсяфя доктору

сейфеддин_рзасой@маил.ру
ШЦУРУН ИНКИШАФ МЯРЩЯЛЯЛЯРИ:

МИФОЛОЖИ ВЯ ТАРИХИ ШЦУР
Йазы

унудулмаз инсан, бюйцк дост,

эюркямли фолклоршцнас,

профессор Мящяррям Ъяфярлинин

нурлу хатирясиня итщаф олунур.
Проблемин гойулушу: Бяшяр етнокосмик варлыьынын субстратыны тяш­кил едян мифолоэийанын юйрянилмяси тякъя Азярбайъан щуманитари­йа­сынын дейил, еляъя дя цмумтцрк етнолоэийасы вя дцнйа тцрколоэийасынын щялли ваъиб проблемляриндяндир. Мясялянин актуаллыьы илк нювбядя мифин щяр бир мядяниййятдя олдуьу кими, Азярбайъан мядяниййятиндяки йеринин, ролунун вя семантик мащиййятинин юйрянилмя зяруряти иля баьлыдыр. Милли мядяниййятимизин истянилян мяна ващиди мифолоэийа иля архетипляшир. Бу мянада мифолоэийа милли мядяниййятин тарихи-диахрон вя чаьдаш-синхрон консентрасийа нцвясидир. Милли мядяниййятимиз бу нцвянин диахрон бюйцмяси кими тяшкил олунмагла юз чаьдаш функ­сионал­лыг имплусларыны ондан алыр. Милли мядяниййятин айрылмаз структур сявиййяляри вя милли иътимаи шцурун формалары олан фолклорун, инъяся­нятин, динин, фялсяфянин, ядябиййатын вя с. мювъудлуьунун ясасында онларын щамысынын структурунун эенетикасыны тяшкил едян мифоложи архетиплярин ъанлылыьы, онлары ардыъыл олараг психоидраки импулсларла зянэинляшдирмяси дурур. Диахрон планда тарихин шярти дяринликляриндя галмыш миф синхрон планда чаьдаш милли юзцнцифадя кодларынын рущуну, бцтцн функсионаллыьынын эенетик ясасыны тяшкил едир.

Тядгигатын мягсяди: Азярбайъан фолклорунун, ядябиййатынын, инъя­ся­нятинин, фялсяфясинин, ментал психолоэийанын бир бцтюв – поетик организм кими юйрянилмяси вя юйрядилмяси бу организми онун эенети­касы сявиййясиндя гайнагландыран вя идаря едян мифолоэийаны юйрян­мядян мцмкцн дейилдир. Мифолоэийанын структур архетипляри (архисем­ляр системи) Азярбайъан фолклору, ядябиййаты вя милли иътимаи шцурун диэяр яняняви формаларынын структуруну башдан-баша – бцтцн структур сявиййяляри вя елементлярини чеврялямякля тяшкил едир. Бу бахымдан, мягалядя ясас мягсяд «миф» вя «мифолоэийа» анлайышлары, «шцур» анла­йышына мцасир йанашмалар, ъанлы алямин «шцурунун» структуру: щейвани вя инсани шцур, инсан шцурунун инкишаф мярщяляляри: мифоложи вя тарихи шцур, мифоложи шцурдан тарихи шцура кечид просеси, мифолоэийа вя мцасир тарихи шцур, мифолоэийа вя дин кими мясяляляри тядгиг етмякдир.
§ 1. Мифолоэийа феномен кими.

Мифолоэийа щаггында дцнйада апарылмыш тядгигатлар сайсыз-щесаб­сыздыр. Еляъя дя Азярбайъанда дцнйа, цмумтцрк, оьуз вя Азяр­бай­ъан мифолоэийасы иля баьлы мцхтялиф мязмун, характер вя формалы ишляр эюрцлмякдядир. Бир елм сащяси кими, Азярбайъан фолклоршцнаслы­ьындан проф. Миряли Сейидовун арашдырмалары васитясиля цзвляняряк мцстягилляшян Азярбайъан мифолоэийа елми бу эцн Аьайар Шцкцров, Камил Вяли Няриманоьлу, Мящяррям Ъяфярли, Азад Нябийев, Бящлул Абдулла, Камал Абдулла, Мухтар Казымоьлу, Ъялал Бяйдили, Рама­зан Гафарлы, Рамил Ялийев, Ариф Аъалов, Аьаверди Хялил, Рцстям Ка­мал, Мящяммяд Мяммядов, Фярящ Ъялил, Емин Аьайев, Шакир Алба­лыйев, Атиф Исламзадя, Наил Гурбанов, Фярщад Гасымов, Рамин Аллащ­верди, Щикмят Гулийев, Сяфа Гарайев, Айнур Бабяк, Фидан Гасымова вя башгаларынын йарадыъылыьы иля тямсил олунур.

Бу тядгигатлара нязяр салдыьымызда онларын, ясасян, русдилли ядя­биййатлардан эялян нязяри-методоложи база ясасында йазылдыьыны эюрц­рцк. Щямин база юз ясас кцтлясиндя материалсит-марксист фялсяфяйя ясасланырды. Дцнйа елми иля яйалятляря нисбятян даща артыг ялагяляря малик олан рус-совет алимляри дцнйа мифоложи фикрини материалст-марк­сист тящлил-дяйярляндирмя моделиндян кечирмядян елми фикир дюврий­йясиня дахил едя билмирдиляр. Анъаг Азярбайъанын сон цч ясрдя ганы вя ъаны бащасана апардыьы мцбаризя иля ялдя етдийи мцстягиллийинин бящряси олараг инди елмдя щеч бир идеоложи бухов-модел, йасаг-чярчивя йохдур. Бу да юзцнц хцсусиля сон дювр арашдырмаларында мифоложи моделляшдир­мянин милли дцшцнъянин щцдудларыны даща эениш вя дярин мигйасларда ящатя етмясиндя эюстярир. Бу истигамятдя хцсусиля А.Шцкцровун, А.Няби­йевин, Ъ.Бйдилинин (Мяммядов), Р.Гафарлынын вя Р.Ялийевин тядгигатлары яламятдардыр:

– Мярщум А.Шцкцров Азярбайъан фолклоршцнаслыьында илк дяфя ола­раг дцнйа халгларынын мифолоэийаларыны ана дилимиздя цмумиляшди­ряряк фундаментал мифоложи фикир базасы формалашдырды (бах: 1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10).

– Мярщум А.Нябийев йарадыъылыьынын ясасян сон онилликлярини ящатя едян чалышмаларында елми фикир дювриййясиня «тцрк миф нцвяси ясасында формалашан Азрбайъан миф модели» консептини дахил етди (бах: 11; 12; 13; 14).

– Ъ.Бяйдилинин йарадыъылыьында нящянэлийи вя зянэинлийи бахымын­дан океаны андыран тцрк мифоложи образлары структур вя функсийа бахымындан системляшдирилди (бах: 15; 16).

– Р.Гафарлы узун илляри ящатя едян чалышмаларында тцрк халгларынын мифоложи тясяввцрлярини нязярдя тутан «тцрк мифолоэийасы» консепти иля тарихи Азярбайъан халгынын мифоложи тясяввцрлярини нязярдя тутан «Азяр­байъан мифолоэийасы» консептини ващид дцшцнъя системиндя бирляшдирян бахыш мцстявисини – «Азярбайъан тцрклярин мифолоэийасы» консептини моделляшдирди (бах: 17; 18; 19).

– Р.Ялийев Азярбайъан фолклоршцнаслыьында тамамиля йени бир дцшцнъя сащясинин – «рийази мифолоэийа»нын ясасыны гойду (бах: 20).

– Бизим арашдырмаларымызда елмя «Оьуз мифолоэийасы» консепти дахил едилди, онун консептуал ясаслары, нязяри-методоложи базасы мцяййянляшдирилди, тцрк мифинин диференсиал-синхрон парадигмасы олан оьуз мифинин, о ъцмлядян оьуз мифоложи хаосунун структур-семиотик методла тядгигинин йени модификасийасы йарадылды (бах: 21; 22; 23; 24).

«Мифолоэийа» юзцнцн ян садя кцтляви-елми анламында ибтидаи иъма дюврцндя йашамыш яъдадларымызын дцнйаэюрцшц, шцуру, тясяввцрляридир. Тящсил базасы совет дюврцндя формалашмыш Азярбайъан зийалысы «мифо­ло­эийа» адына даща чох али мяктяблярдя таныш олдуьу йунан мифоло­эийа­сыны, онун танрылар пантеонуну, баш танры Зевси, яфсаняви гящря­ман Щераклы, эюйц чийинляри цстцндя сахлайан Антейи, Щомерин мяшщур гящряманы Одиссейи таныйыр вя бцтцн бунларын щамысыны гядим дюврлярин ясасы олмайан, уйдурмалары – наьыллары, яфсаняляри кими гябул едир. Вя бу йанашмасында о щям дя щаглыдыр. Миф-мифолоэийанын тарихи, кюкц, йашы билинмир. Еля бундан иряли эялмякля инсанлар «миф» дедикдя даща чох йаланы, уйдурманы баша дцшцрляр. Мифолоэийайа мцнасибятдя бцтцн бу цмуми иътимаи-психоложи йанашма, яслиндя, мифин елми мащиййятинин щягиги тябиятини, эерчяк «поетикасынын» юзцнямяхсус­лу­ьуну ифадя едир.

«Мифолоэийа» вя онун структур ващиди олан «миф» инсанлыьын – бя­шяриййятин шцур тарихинин илкин мярщялясидир. Бу, елмдя мифоложи шцур мяр­щяляси адланыр. Юз нювбясиндя мцасир инсанларын малик олдуьу шцур тари­хи шцур адланыр. Бизим мцасир шурумузу мифоложи шцурдан тарихи заман, йяни дцзхятли-диахрон заман бахымындан минилликляр айырыр. Буэцндян кечмишя бойлананда о, тарихин дяринликляриндя щеч эюрцнмцр дя. Анъаг инсан шцурунун феноменаллыьы ондадыр ки, бизлярдян онминиллклярля за­ман мясафясиндя олан мифолоэийа щям дя щяр ан вя щяр йердя бизим­лядир. Ону юз заман ритми иля йашайан, эцндцзляр мцрэц дюйцб, йалныз эеъяляр ова чыхан ширляря бянзятмяк олар. Мифоло­эийа тарихи заман бахы­мындан ераларын, епохаларын дяринлийиндя олдуьу кими, щям дя бизим шцрумузун дяринликляриндя, алт гатларындадыр. О, эеъяляр юз символик об­раз­ларыны йухумуза йоллайыр: эащ севиндирир, эащ да горхудараг эцндцз­ляримизин ящвалыны юз психоложи рянэиня бойайыр. Лакин бязян щяйатымыза гяфилдян чох мцдщиш формаларда да дахил олур. Эеъя овундан гайыдыб эцндцз динъялян ширляри наращат едяндя онлар неъя гязяблянирлярся, мифляр дя гяфил зярбялярдян – психоложи травмалар­дан, невротик шоклардан, аф­фектив гязалардан ойаныб шцурумуза щаким ола билир.

Антропоетноложи, психиатрик, психомифоложи, аналитик-психоложи, пси­хоаналитик вя с. арашдырмаларын нятиъяляриня эюря, инсанларын изащ­олун­маз йухуларынын, рущи хястялярин сюйлямяляринин вя гядим дцнйанын мифляринин ясас образ вя мотивляр системи цст-цстя дцшцр. Инсанларын эюрдцкляри йухуларын бир щиссяси йуху просесиндяки физики тясирлярля (исти, сойуг, аълыг, тохлуг вя с.), башга бир щиссяси инсанын айыг вахтындакы психоложи йашантылары (горху, севинъ, наращатлыг, стресс, ясяб, эюзлянти вя с.) иля баьлы олур. Цчцнъц гисим йухулар изаща эялмир. Бура фярзиййяляр мейданыдыр.

Яняняви дцшцнъядя йухулар месаж – цнсиййят дцнйасыдыр: йухуда эюрцлян щяр бир елемент символик образдыр вя халг инанъларында щяр бир образын юз мянасы вар. Йухулар бу образларла йозулур. Башга сюзля, инсана йухуларла эялян илащи-мистик месаж «охунур» вя онларда ня дейилдийи баша дцшцлцр. Йухуларын ясас образ вя мотивляр системинин гядим дцнйанын мифик мятнляринин образ вя мотивляри иля сясляшмяси бу «сясляшмя» сюзцнун еля щягиги мянада «сясляшмя – хябярляшмя», цнсиййят – ялагя олдуьуну эюстярир. Инсан юз йухуларында санки епоха­ларын, ераларын архасында галмыш мифоложи мятнляри «охуйур». Демяк, бизим гядим мядяниййят щесаб етдийимиз, бизя эил йазыларын, папирус каьызларын цзяриндя эялиб чатмыш яски мифляр ейни заманда щям дя бизим йаддашымыздадыр. Биз онлары торпаьын дяринликляриндя галмыш мядяниййят лайларында йох, щям дя йаддашымызын дяринликляриндя ахтармалыйыг. Рущи хястялярин сюйлямяляриндяки образ вя мотивлярин йухуларла, мифлярля сясляшмяси, яслиндя, унудулмуш, йох олмуш, тарихин гаранлыгларында итиб-батмыш зянн етдийимиз миф-мифолоэийанын бизимля вар олдуьуну, бизи щеч вахт тярк етмядийини эюстярир. Инсан да, щейван да ана бятниндя оланда онун йолдашы олур. Щейванын йолдашына «ятяня», инсанын йолдашына «ъифт» дейилир. «Ъофт» фарсъада «ъцт», «го­ша» мянасындадыр. Инсан доьуландан сонра да онун гошасы – йолдашы олур. Инсанын бу йолдашы елмдя – аура, фолклорда – гарачуха, дини-мис­тик янянядя – щямзад адланыр. Бизим щазырда малик олдуьумуз тарихи шцурумузун да беля бир гошасы – йолдашы вар: мифоложи шцур. Аура – гарачуха – щямзад даим инсанла йолдаш олур. Инсанларын яксяриййяти бу йолдашларынын варлыьындан бцтцн юмрц хябяр тутмур. Аура – гара­чуха – щямзад психоложи травма, шок, сарсынты, аффектлярля юзцнц билин­диря билир. Бу заман инсанын шцуру иля тящтялшцрунун (башга адларла: шцуралтынын – гейри-шцуринин – билинчдышынын) арасында ялагя позу­лурса, о, рущи хястяйя чеврилир. Йахуд башга щалда инсанын йухулары мистик символ-образларла мцшайият олунан язаба чеврилир. Бцтцн щалларда ойанан, шцура щаким кясилян психоложи комплекс щяр щансы мязмун вя формада мифолоэийа иля баьлыдыр. Шцурла тящтялшцур арасында кечид зонасы вар: бу, шцурун ян дярин гаты, уъгары, тящтялшцура кечидин аста­насыдыр. Мифолоэийа бурада «динъялир». Гяфил «зярбя»лярля «ойананда» юзц иля щямин астанадан тящтялшцурун давранышларыны да эятирир. Мцасир инсан мифолоэийаны онун йухусундан гяфилдян ойаданда, ону наращат едяндя мифолоэийа инсана зяряр верир: онунла ясрлярин, миниллярин сынаьындан чыхмыш хош-яняняви цсулларла ряфтар едяндя хейир верир. Мифолоэийа – милли варлыьымыз, милли кимлийимиз вя милли дцшцнъямизин бешийи, оъаьыдыр, ясасыдыр. Мифолоэийаны бу статусда юйрянян халглар вя фярдляр варлыгларыны щямишя айагда вя дири сахлайа билирляр.
§ 2. «Миф» вя «мифолоэийа» анлайышлары.

М.Елиаде эюстярир ки, «мифин еля бир тярифини тапмаг мцмкцн дейил­дир ки, щям бцтцн алимляр тяряфиндян гябул едилсин, щям дя мцтя­хяссис олмайанлар цчцн дя анлашыглы олсун. Бунунла бярабяр, бцтцн архаик вя яняняви ъямиййятлярдяки бцтцн мифляри вя онларын бцтцн функсийаларыны ящатя едян универсал тярифи тапмаг мцмкцндцрмц? Миф мядяниййятин фювгяладя дяряъядя мцряккяб эерчякляриндян биридир. Ону ян чохсайлы вя бири-бирини тамамлайан аспектлярдя юйрянмяк вя шярщ етмяк олар. Мяня еля эялир ки, ашаьыдакы тяриф даща йатымлы олаъаг­дыр. Она эюря ки, о, бизи марагландыран мясяляни эениш шякилдя ящатя едир: миф мцгяддяс тарихи бяйан едир, «бцтцн башланьыъларын башланьыъы олан» йаддашагядярки (тарихи шцура гядярки – С.Р.) заманда баш вер­миш щадисяляр щаггында данышыр. Миф нягл едир ки, реаллыг щяр шейи бцтцнлцкдя ещтива едян дцнйа, космос шяклиндя, йахуд тякъя онун фрагментляри (адаларын, битки аляминин, инсан давранышы, йахуд дювлят гурулмасы) шяклиндя олмасындан асылы олмайараг, фювгяладя варлыгларын иэидликляри сайясиндя юз тяъяссц­мцнц, эерсякляшмясини неъя тапмышдыр. Бу, щямишя щансыса «йарадылыш» щаггындакы щекайядир. Бизя хябяр верилир ки, ня неъя баш вериб вя биз мифдя бу «ня исянин» мювъудлуьу­нун гайнагларына йахын олуруг. Миф баш верянляр щаггында щямишя щягигяти данышыр...» (25, с. 33-24).

Беляликля, миф щансы мязмунда (щягигят, йахуд уйдурма) вя щансы формада (жанрда) олмасындан, няйи неъя вя щансы шякилдя тягдим етмясиндян асылы олмайараг, юз дюврцнцн инсанлары тяряфиндян мцбащи­сясиз щягигят кими гябул олунан щекайядир. Бу щекайянин ян яламятдар вя ян мцщцм ъящяти онун мцгяддяс (тохунулмаз, щяр сюзцня, щяр щюкмцня ямял едилмяси ваъиб олан) мятн сайылмасыдыр.

М.И.Стеблин-Каменски йазыр ки, миф ня дяряъядя гейри-щягигят (уйдурма – С.Р.) олмасындан асылы олмайараг, йарандыьы вя йашадыьы йердя щягигят кими гябул олунан щекайядир (26, с. 4).

Мифоложи шцур епохасынын юмрц мифоложи мятнин бу ики ясас ъящяти (щягигилик вя мцгяддяслик) иля юлчцлцр. Йяни инсанлар юз йаддашла­рындакы мифоложи мятнлярин мязмунуну ня вахта гядяр ки щягиги вя мцгяддяс щесаб едирляр, бу, елмдя мифоложи шцур епохасы сайылыр. Еля ки, бу мятнляр щягиги вя мцгяддяс олмагдан (езотерикликдян)¹ чыхыб, ади (екзотерик)² яфсаняляря, наьыллара чеврилир, онда мифоложи шцур епохасы артыг баша чатыр вя о, юз йерини тарихи шцура верир.

К.Леви-Строс йазыр ки, миф ня гядяр ки миф кими гавранылыр, о, миф олараг галыр (27, с. 194). Башга сюзля, миф ня гядяр ки щягигят вя мц­гяд­дяс щесаб олунур, о, бир миф юмрц йашайыр, еля ки бу ъящятля­риндян мящрум олду, артыг миф олмагдан чыхыб, гейри-мифик (бядии, фолклор, фялсяфи, дини вя с.) характерли мятня чеврилир.

Й.М.Мелетински йазыр ки, «миф» йунан сюзц олуб, щярфян, рявайят, сюйлямя анламыны билдирир. Адятян, танрылар, рущлар, илащиляшдирилмиш, йахуд юз мяншяйи етибариля танрыларла ялагяли олан гящряманлар, илк заманда фяалиййят эюстярмиш, дцнйанын, онун тябии вя мядяни елемент­ляринин йарадылмасында бирбаша, йахуд долайысы иля иштирак етмиш илк яъдадлар щаггында ящвалатлар нязярдя тутулур. Мифолоэийа щям танры­лар вя гящряманлар щаггында беля ящвалатларын мяъмусу, щям дя ейни заманда дцнйа щаггында фантастик тясяввцрлярин системидир. Мифляр щаггында елми дя мифолоэийа адландырырлар (28, с. 634).

«Миф» термини, А.К.Байбуринин миф щаггында олан елми тясяввцр­ляри цмумиляшдирдийи кими, ики ясас мянада ишлядилир:

1) сюзлц тящкийя мятни кими;

2) дцнйа щаггында тясяввцрляр системи (дцнйа модели) кими (29, с. 75).

Бурада «миф» биринъи щалда данышылан мятни, сюзлц мятни, дцнйаны сюз васитяси иля тясвир едян тящкийя бцтювцнц, йяни дилдя йашайан мятни, икинъи щалда ися йаддашда олан мятни, башга сюзля, шцурун юзцнц нязярдя тутур.

«Мифолоэийа» термини, йеня дя А.К.Байбуринин цмумиляшдирдийи кими, цч ясас мянада ишлядилян анлайышдыр:

1. Бир мядяни-тарихи яняняйя мяхсус олан мифлярин (сюйлямялярин) топлусу;

2. Дцнйа гаврайышынын хцсуси формасы;

3. Мифляри вя мифоложи системляри юйрянян елми фянн (30, с. 80).

Дейилянлярин ахарында эюрцрцк ки, «миф» термининин щяр ики мянасы иля «мифолоэийа» терминин биринъи вя икинъи мяналары цст-цстя дцшцр. Сюзлц мятн мянасында «миф» тяк бир миф мятнини, «мифолоэийа» ися щямин мятнлярин ъямини нязярдя тутур. Мифик шцур мянасында ися «миф» мифоложи шцурун тяк бир ващидини, бир мифолоэемини³, «мифолоэийа» ися бцтювлцкдя мифик шцур системини нязярдя тутур.

Яввялки тядгигатларымыздан бириндя эюстярдийимиз кими, нязяря алмаг лазымдыр ки, шцурдакы моделин синтагматик эерчякляшмяси олан сюзлц мятн (тящкийя – щекайя мянасында олан «миф») иля щямин миф-тящкийялярин топлусу олан «мифолоэийа»нын мяналары бири-бири иля кясишся дя, там шякилдя ейни дейилдир. Шцурда олан мифоложи дцнйа модели сюз ко­ду васитяси иля «миф-мятн»дя реаллашыр. Бу «миф-мятн» юз дахили мязму­ну етибариля дцнйа моделини юзцндя ещтива едян синтагматик системдир. Щямин «миф-мятн»лярин ъяминдян топлу щалына эялян «мифо­лоэийа» да системдир. Лакин о, щяр щансы етник-мядяни янянянин мифля­рини ващид мц­насибятляр системиндя бирляшдирян макросистемдир. Бурада тякин цму­мийя мцнасибяти вар. Цмуми тяклярдян тяшкил олундуьу, тяк цмуминин яламятлярини дашыдыьы щалда, (дамла дяниз суйунун кейфиййят­ляриня малик олса да, щеч вахт дянизи явяз едя билмядийи кими) тяк (миф-мятн) дя щеч вахт цмуминин (мифлярин системи олан мифоло­эийанын) еквиваленти ола билмир. Бу щалда синтагматик «миф» вя онларын топлусу олан «мифо­лоэийа» ифадя планлары нисбятиндя олуб, мязмун планы олан «миф-дцнйа моделинин» мцхтялиф тязащцр-ифадя сявиййялярини тяшкил едир. Башга сюзля, «миф-синтагм» вя «мифолоэийа-синтагм» юз араларында ва­щид мязму­нун ифадялянмясинин фяргли пилляляри нисбятин­дядир (31, с. 55-56).