10.3. Aholisi va mehnat resurslari.
1913-yilda Qozog‘iston respublikasida 5,6 mln. kishi yashagan bo‘lsa, 1959-
yilda bu ko‘rsatkich 9,2 mln. kishini, 1973-yilda 13,7 mln. 1984-yilda 15,6 mln.
1997-yilda esa 16,4 mln. kishiga etdi.
Bu mamlakatning axolisi faqatgina tabiiy ko‘payish hisobiga emas balkim
ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi natijasida aholini kuchib kelishi hisobiga
ham ko‘paydi. Mamlakat axolisi juda notekis joylashgan bo‘lib, aholi zichligining 1
km. kv - 5,8 kishini tashkil qiladi. Mamlakat maydonining chegaraga tutash
hududlarida ayniqsa janubiy va shimoliy qismlarda aholi zichligi ancha yuqori.
Aholining
bunday
notekis
zichligi
avvalambor,
aholining
tarixan
o‘rnashganligi, tabiiy sharoit xususiyatlari va ishlab chiqarish kuchlarini
joylashtirishdan kelib chiqqan.
Respublikada tabiiy resurslarning o‘zlashtirilishi, qazib oluvchi va qayta
ishlovchi tarmoqlarining vujudga kelishi o‘z navbatida aholining ichki va ayniksa
tashqi migratsiyani kuchaytiradi, Shu bilan birga umum milliy tarkibini o‘zgartirdi.
Bu respublikaning demografik xususiyatlardan biri, aholining milliy tarkibida
mahalliy ya’ni qozoqlarning boshqa millat vakillaridan kamligi. Aholining milliy
tarkibida qozoqlar - 32,4%, russlar - 42,8%, ukrainlar - 7,2% tashkil kiladi.
81
Shuningdek, janubiy qismlarda uyg‘urlar, dunganlar, nemislar, tatarlar, o‘zbeklar
yashaydi. Yuqorida qayd qilganimizdek, bu mamlakatda aholining tabiiy o‘sishi
yuqori, 1997-yil statistika ma’lumotlariga Karaganda aholi tug‘ilishi har 1000 ta
kishiga 15 ta ni tashkil g‘ilsa, o‘lim ko‘rsatgichi esa Shu nisbatda 10 ta kishidan
iborat, tabiiy o‘sish esa 5 ta kishiga teng. Ko‘rsatgichida 1 yoshga to‘lmagan bolalar
o‘rtasida ham yuqori har 1000 ta tug‘ilgan chaqalokdan 1 yoshga etmasdan 25 tasi
nobud bo‘lmokda.
Ayni paytda aholining shahar joylarida yashashi yuqori, 52% aholi shaharliklar
hisoblanadi, SHaharlar ichida aholisi 100 ming kishidan ko‘prok bo‘lganlar
ahamiyatli salmog‘ini tashkil qiladi. Shular jumlasiga - Karaganda, Temirtau,
Djezkazgan, SHevchenko, Koratau, Kentau va Olma-Ota va boshqalar kiradi.
Mamlakat siyosiy mustaqillik davrida respublikaning poytaxti Olma-Ota shahridai
Ostana shahriga ko‘chirilgan.
Hozirgi paytda Turkmaniston rsspublikasini axolisi 4,6 mln. (1997) kishini
tashkil qiladi. Tabiiy o‘sish, har 1000 ta kishiga 28 ta to‘g‘ilganlarni, 7 ta o‘lganlarga
nisbatan bo‘lib, 21 ta kishini tashkil qiladi har 1000 ta kishi ichida.
Turkmaniston respublikasi axolisi ham maydoni bo‘yicha notekis
taqsimlangan, bunga sabab hududining katta maydoni Qoraqum cho‘lidan
iborat.
Aholining aksariyat qismi vohalarda yashaydi - bu yerlarda har bir kv km 260
kishilardan yashasa, cho‘llarda esa bu ko‘rsatgich - 1 kishiga teng. Umuman olganda
esa aholining respublika bo‘yicha o‘rtaga zichligi 1 kv km ga 6,1 kishini tashkil
kiladi.
Aholiiing ahamiyatli qismi janubiy viloyatlarda yashaydi, Amudaryo, Murgab,
Tedjen daryolari buylarida, Shunigdek Kopetdag tog‘larining etaklarida.
Qirg‘iziston Respublikasining axolisi 1997-yil ma’lumotlariga qaraganda 4, b
kishini tashkil qiladi.
Aholining o‘sishda asosan, yuqori darajadagi to‘g‘ilish va past darajadagi o‘lim
xarakterlidir. Bu yerda har 1000 ta kishiga 24 tug‘ilganlar va 8 o‘lganlar soni to‘g‘ri
keladi, tabiiy o‘sish esa 16 ta kishini tashkil qiladi.
82
Aholining milliy tarkibida: 3,8 % qirg ‘izlar, 29,2% russlar, 11,5% o‘zbeklar,
4,1 ukrainlar - Shuningdek boshka millat vakillari tashkil qiladi. SHahar aholisi 38 %
tashkil qilib, eng katta shaharlari: Bishkek, Jalolabad, O‘sh va boshqalar.
Aholi ko‘prok vodiylarida, CHo‘l vodiysining shimolida va Farg‘ona
vodiysining janubida joylashgan. Aholining o‘rtagi zichligi esa 1 kv km o‘rtaga - 20
ta kishini tashkil kiladi.
Tojikiston axolisi 1997-yil ma’lumotlariga Karaganda 6 mln. kishini tashkil
qiladi, respublikaning demografik xususiyatlaridan biri shuki, aholining tabiiy o‘sishi
bu mamlakat MDH davlatlari ichida birinchi o‘rinda bo‘lgan va bu tendensiya
haligacha saqlanib qolmokda. Markaziy Osiyo mamlakatlari. Mamlakatining relyefi
tog‘lardan iborat bo‘lganligi tufayli, aholi asosan vodiylarda zich joylashgan. Aholini
yuqori konsentratsiyasi - Farg‘ona, Xisor, Vaxsh, Kafirhon vodiylariga to ‘g‘ri keladi.
Xo‘jalikning bir tamonlama qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashganligi, shaharliklar
salmog‘ining pastligiga olib kelgan. 37% aholi shaharlarda yashaydi.
Dostları ilə paylaş: |