F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
 
XIII FƏSİL 
 
İDARƏETMƏNİN SOSİOLOGİYASI 
 
1. İdarəetmənin sosial təbiəti və strukturu 
 
Əvvəlcə bir-birinə çox yaxın olan iki anlayışın mənasına diqqət yetirilməlidir: menecment və idarəetmə. 
Bəzən həmin anlayışları ümumiyyətlə eyniləşdirirlər. Belə eyniyyəti texniki mənada qəbul etmək olar, çünki 
menecment hərfən idarəetmə deməkdir. Başqa sözlə, «menecment» və «idarəetmə» anlayışlarını texniki mənada 
sinonim sözlər kimi işlətmək olar. Qərbdə menecment anlayışının işlədilməsində kifayət qədər sərbəstlik vardır. 
Lakin bəzi sosioloqlar sosial-mədəni hadisə kimi həmin anlayışların fərqləndirilməsini zəruri hesab edirlər. Onların 
fikrincə, menecment hər şeydən əvvəl kommersiya idarəetməsinin instrumentidir. İdarəetmə isə insanların qarşılıqlı 
fəaliyyətini nizamlayan mexanizmdir. 
«İdarəetmə» və «sosial idarəetmə» anlayışlarını da müqayisə etmək və fərqləndirmək məqsədəuyğundur. Bu 
halda qeyd etmək olar ki, idarəetmə daha geniş anlayışdır; o, müxtəlif təbiətə malik orqanizmlərin, sistemlərin 
(bioloji, sosial, texniki) funksiyası olub, onların müəyyən strukturunu saxlamağı, fəaliyyət rejimini nizamlamağı, 
fəaliyyət məqsədlərini reallaşdırmağı təmin edir. Sosial idarəetmə isə geniş və dar mənada işlədilir. Geniş mənada 
sosial idarəetmə dedikdə bioloji və texniki sistemləri idarəetmədən fərqli olaraq, bütün və hər cür ictimai prosesləri 
idarəetmə başa düşülür. Dar mənada isə sosial idarəetmə  cəmiyyət həyatının sosial sferasına xas olan hadisə  və 
proseslərin idarə olunmasını nəzərdə tutur, sosial siyasətin reallaşdırılması vasitəsi kimi çıxış edir. 
İdarəetmə həmişə hakimiyyətin və səlahiyyətlərin prezumpsiyasına, aşağıların yuxarılara tabeliyinə, iqtisadi, 
sosial və  mədəni nemətlərə yiyələnməkdə  bərabərsizliyə  əsaslanır. Rolların və statusların üfüqi və  şaquli 
diferensiasiyası müxtəlif cür təsbit olunur. İdarəetmə  fərdlərin, qrupların, kollektivlərin fəaliyyətinin müəyyən 
rejimidir, nizamıdır, nəzərdə tutulan norma və qaydaların hüdudlarında həmin fəaliyyətin məhdudlaşdırılmasıdır. 
İdarəetmə piramidası mürəkkəb struktura malikdir. O, elə qurulmuşdur ki, onun konusunda ən imtiyazlı, 
səlahiyyətli vəzifələr yerləşir. Bu vəzifələr aşağı qatlardakı imtiyazsız, yaxud az imtiyazlı mövqelərlə müqayisədə 
çox azdır. Deməli, mövcud yerlərə nisbətdə irəliləmək, yüksəlmək iddiasında olanlar daha çoxdur. Yüksəlmək səyi 
idarəetmə karyerasının əsas motividir. 
«İdarəetmənin strukturu» anlayışını idarəetmə problemlərinə  həsr olunmuş  ədəbiyyatda tez - tez rast 
gəldiyimiz «təşkilatın strukturu» anlayışı ilə müqayisə edək. Təşkilatın strukturu daha geniş anlayış olub, həm 
formal, həm də qeyri - formal təşkilatı əhatə edir. İdarəetmənin strukturu isə təşkilatın strukturunun mühüm ünsürü 
olub, ancaq formal təşkilatı əhatə edir. 
İdarəetmənin strukturu əslində idarəetmə  səviyyələrinin aşağıdan yuxarıya doğru nizamlı yerləşməsidir. 
Burada adətən üç səviyyəni ayırd edirlər: aşağı  səviyyə (məsələn, sex rəhbərləri, baş ustalar); orta səviyyə 
(məsələn, şöbə, bölmə rəhbərləri); yüksək səviyyə (məsələn, baş idarəedici, böyük idarəedicilər). Bu, tipik struktur 
hesab oluna bilər.  İri kompaniyalarda bu səviyyələr arta bilər (məsələn, aşağı, kiçik, orta, böyük, yüksək 
səviyyələr). Silahlı qüvvələrdə, sahə  və regional idarəetmə orqanlarında idarəetmənin daha çox səviyyəsi 
mövcuddur.  İcraçılarla (fəhlə  və qulluqçularla) yüksək səviyyə  rəhbərləri arasında daha çox səviyyələr 
mövcuddursa, belə idarəetmə strukturunu şaquli idarəetmə strukturu adlandırırlar. Rəhbərlik səviyyələri az olduqda 
isə onu üfüqi idarəetmə strukturu adlandırırlar. 
[230 - 231]
 
Bir neçə minilliklər  ərzində mövcud olan, funksional xidmətləri istisna edən  ənənəvi idarəetmə strukturu 
xətti struktur adlanır. XX əsrin  əvvəllərində meydana gələn, funksional xidmətlərin bütöv şəbəkəsini  əhatə edən 
(kadrlar şöbəsi, reklam şöbəsi, təchizat şöbəsi, marketinq şöbəsi, mühasibat və s.) yeni idarəetmə strukturu xətti - 
qərargah strukturu adlanır. 
Yüksək səviyyə rəhbərləri özlərini inzibatçılar hesab edirlər. Onlar firmanın, kompaniyanın və s. fəaliyyətini 
istiqamətləndirirlər. Lakin onların işində inzibatçılıq və idarəetmə birləşir: inzibatçılıq yüksək rəhbərin simasında 
təşkilatın başlıca məqsədlərini və siyasətini müəyyən edir, bütün digər rəhbərlərin məşğul olduğu idarəetmə isə 
həmin məqsədlərin və siyasətin reallaşması üçün zəruri olan əməliyyatların yerinə yetirilməsini təmin edir. 
Təbiidir ki, inzibatçılıq və idarəetmə funksiyaları qarşılıqlı surətdə  kəsişirlər. Həmin funksiyaların yerinə 
yetirilməsi ilə eyni adamların məşğul olması məcburi deyildir. Lakin istənilən səviyyədə eyni bir şəxs öz iş vaxtının 
bir hissəsini inzibatçılığa, digər hissəsini isə idarəetməyə  sərf edə bilər.  İdarəetmə  səviyyəsi yüksək olduqca 
inzibatçılığa daha çox vaxt, idarəetməyə isə daha az vaxt ayrılır və əksinə. İdarə-etmədən tam kənarda qalmaq isə 
əslində mümkün deyildir.