Falsafa asoslari

Zaruriyat va tasodif. 
Obyektiv olamni bilishda zaruriyat va 
tasodif kategoriyasi muhim falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. 
Zaruriyat — narsa va hodisalarning vujudga kelishi, shakllanishi 
va rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar 
majmuasidir. Tasodif esa — zaruriyatning namoyon bolish shak­
lidir. Zaruriyat va tasodif kategoriyasi olamni falsafiy bilishning 
mushtarakligini va samaradorligini ta’minlaydi.
Shu nuqtayi nazardan, zaruriyatni turkumlashtirganda, uning 
makon va zamondagi strukturaviy tuzilishini tashkil qilgan ele- 
mentlarini sistemali-strukturali tahlil qilish lozim. Shuningdek, 
zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari tarzida tushunish lozim. 
Zaruriyat narsa va hodisalarning muqarrar rivojlanish qonuniyati- 
dan kelib chiqadi hamda obyektiv sabablar tizimiga asoslanadi.
132

---

Masalan, 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, bozor 
iqtisodiyoti munosabatlariga olishi tarixiy obyektiv zaruriyatdir, 
uning «o‘zbek modeli» asosida amalga oshirilishi zaruriyatning 
konkret namoyon bolishidir. Bunda tasodif «subyektivlashtiril- 
gan» jarayon sifatida ko‘zga tashlansa ham, obyektiv hodisadir. 
Chunki, 0 ‘zbekistonning tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va 
ma’naviy rivojlanishining milliy xususiyatlari, bozor munosabat­
lariga o‘tishning xarakterini belgilab beradi.
Zaruriyatlar tabiiy-tarixiy rivojlanishning obyektiv qonuniyat- 
laridan kelib chiqib, doimiy o‘zgarib turadi. Zaruriyatlarning ta- 
sodiflar tarzida namoyon bolishi, o‘z navbatida, boshqa hodisalar 
uchun zaruriyat maqomiga ega boladi. Bundan ko‘rinib turib- 
diki, zaruriyat va tasodif o‘rtasidagi boglanishlar sabab-oqibat 
munosabatlari xarakteriga mos keladi.
Zaruriyat va tasodif kategoriyasiga boshqa kategoriyalar kabi, 
uni aniqlash va baholashga muayyan subyekt ehtiyojlari, manfaat­
lari nuqtayi nazaridan yondashiladigan bolsa, muqobil qarashlar 
vujudga keladi. Masalan, sobiq Ittifoqning parchalanib, mustaqil 
davlatlarning vujudga kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan 
tasodifiy hodisa deb baholanib, uning zaruriy, obyektiv qonuniy 
xarakteri inkor etilmoqda. Vaholanki, jamiyat taraqqiyotida hech 
qanday imperiyaning abadiy bolmasligini tarixiy tajribalar doimiy 
isbotlab kelgan. Demak, bunda biz zaruriyatni ko‘rib turibmiz.
Zaruriyat va tasodifning aloqadorligi, boglanishi shundaki, 
ular bir-birisiz mavjud b o la olmaydi, ya’ni zaruriyatning muqar- 
rarligi tasodifga ham xosdir. Shuning uchun falsafiy adabiyotlarda 
tasodiflarning muqarrarligi, tarixiyligi, sababiyligini, qonuniyli- 
gini inkor qiluvchi qarashlar g‘ayriilmiydir.
Imkoniyat va voqelik ham falsafaning muhim kategoriyalari- 
dir. Falsafaning sabab va oqibat, mazmun va shakl, zaruriyat 
va tasodif, mohiyat va hodisa singari kategoriyalari voqelikdagi 
o‘zgarish, yangilanish holatlarining muhim tomonlari, boglanish 
holatlari va asosiy tamoyillarini ifodalasa, imkoniyat va voqelik 
uzluksiz rivojlanish jarayonidagi narsa va hodisalarning, ikki xil 
bosqichi, davri, holatini hamda bu davrlar o‘rtasidagi o‘zaro mu- 
nosabatni ifodalaydi.
133

---

Imkoniyat bu yangi narsa, hodisa va tamoyillar kelib chiqi- 
shini ifodalovchi muayyan shart-sharoit va vaziyat majmuidir. 
Narsa hamda hodisaning ichki tabiatiga ko‘ra zaruriy ravishda 
reallashishi lozim bolgan, biroq hali yuzaga chiqmagan voqe- 
likdir. Voqelik esa imkoniyatning nisbatdoshi bolib real holat va 
mavjud bolib turgan hodisalarni ifodalaydigan kategoriyadir.
Imkoniyat va voqelik o‘zaro bogliqlikda mavjud boladi, ular 
bir-birini ham taqozo qiladi, ham istisno etadi. Amaliy faoliyatda 
doim imkoniyat va voqelikdan hamda imkoniyatsizlikdan ajrata 
bilishga o‘rganish kerak. Mumkin bolmaydigan narsani mum­
kin boladigan narsa yoki hodisa qilib ko'rsatish yaramaydi yoki 
aksincha, mumkin boladigan narsani mumkin bolmaydigan 
narsa qilib ko‘rsatish ham imkoniyat va voqelikning mohiyatini, 
noto‘g‘ri tushunish asosida kelib chiqadi. Bu hoi g‘ayriilmiy qa- 
rash va noto‘g‘ri xulosaga olib keladi.
Imkoniyat va voqelik muayyan mazmunga ega bolgan olam 
hodisotlarining ikki tomoni, rivojlanishning boshlanish mo- 
menti va nihoyasi, uzluksiz taraqqiyot jarayonining bir-biri bi­
lan bogliq, bir-birini tavsiflaydigan halqalari, deb atash mum­
kin. Rivojlanish uzluksiz imkoniyatlarning vujudga kelishi, 
ularning voqelikka aylana borishidan iborat jarayondir. Bunda 
imkoniyat endigina kurtak otayotgan, ro‘yobga chiqishi lozim 
bolgan hodisa bolsa, voqelik esa ba’zi hollarda o‘z umrini 
tugallayotgan, eskirish jarayonida o‘z intihosiga qarab borayot- 
gan hodisadir.
Imkoniyat narsa va hodisalarning makon va zamondagi rivoj­
lanish tendensiyasini ta’minlaydigan, muayyan qonuniyatlarga 
asoslanadi. Voqelik esa, shu qonuniyatlarga asoslangan rivoj­
lanishning namoyon bolishidir. Imkoniyat va voqelik kategoriya- 
sini ham, bilishning umumiy mantiqiy tamoyillariga ko‘ra, boshqa 
kategoriyalar bilan bogliqlikda tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. 
Imkoniyat narsa va hodisalar rivojlanish jarayonining ichki birligini 
ifodalaydi va ularning rivojlanish shart-sharoitlarini, sabablarini, 
zaruriy qonuniyatlarini, mohiyatini o‘zida mujassamlashtirgan.
Imkoniyatning voqelikka aylanishi qonuniy hodisadir. Uning 
real, formal, mavhum imkoniyat deb ataladigan shakllari bor.
134

---

0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin demokratik huqu­
qiy jamiyat qurishi uchun real imkoniyatlar vujudga keldi.
Imkoniyat kategoriyasini, uning shart-sharoiti bilan aralashtir- 
maslik kerak. Shart-sharoitlar oqibat, tasodif, hodisa sifatidagina 
imkoniyatga ta’sir qiladigan omillar majmuasidan iborat. Mavjud 
voqelik tarixiy genezisiga ko‘ra, o‘zida boshqa voqelikning im- 
koniyatlarini mujassamlashtirgan bo‘ladi. Masalan, bozor iqti- 
sodiyotining hozirgi bosqichi real voqelik sifatida, uning keyingi 
rivojlanish imkoniyatlarini namoyon qiladi.
Zamonaviy falsafa imkoniyat va voqelikni ilmiy tushuntirib 
bu kategoriyalar dunyodagi aloqadorlik va rivojlanishning muhim 
xususiyat, tomonlarini ifodalaydi. Olamdagi narsalarning bir 
shakldan ikkinchi shaklga o‘tishini, taraqqiyotning oddiydan 
murakkabga qarab yo‘nalishini, eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi 
qarama-qarshi munosabatlarni bildiradi, deb hisoblaydi.