Falsafa asoslari

kundalik
(empirik) bilish va 
nazariy
(il­
miy) bilish bir-biridan farqlanadi.
Kundalik bilish usullari nihoyatda xilma-xil va o‘ziga xos 
bo‘lib, bunday bilimlarni sistemalashtirish va umumlashgan holda 
keyingi avlodlarga berish ancha mushkuldir. Hozirgi zamon g‘arb 
sotsiologiyasida xalqlarning kundalik bilim hosil qilish usullari- 
ni o‘rganuvchi maxsus soha — etnometodologiya fani vujudga 
keldi. Gnoseologiya asosan nazariy bilish va uning rivojlanish 
xususiyatlarini o‘rganish bilan shug'ullanadi. Nazariy bilishning 
obyekti, subyekti va predmetini bir-biridan farqlash muhim.
Bilish obyekti. 
Tadqiqotchi-olim, faylasuf, san’atkor va 
boshqalarning, umuman insonning bilimlar hosil qilish uchun 
ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, hodisa, jarayon, munosabatlar 
bilish obyektlari hisoblanadi. Bilish obyektlari moddiy, ma’naviy, 
konkret, mavhum, tabiiy va ijtimoiy bo‘lishi mumkin. Bilish 
obyektlari eng kichik zarralardan tortib ulkan galaktikagacha 
bo‘lgan borliqni qamrab oladi. Bilish obyektlariga asoslanib, 
bilim sohalari tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnik fanlarga ajra- 
tiladi.
Bilish subyekti. 
Bilish bilan shug‘ullanuvchi kishilar va butun 
insoniyat bilish subyekti hisoblanadi. Ayrim ilingan tadqiqotchi- 
olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot institutlari ham alohida 
bilish subyektlaridir. Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat mohiyatini
137

---

bilishgagina emas, balki insonning o‘ziga ham qaratilishi mum­
kin. Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish obyekti, 
ham bilish subyekti sifatida namoyon boladi.
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar hosil qilishdangina iborat 
emas, balki bilish jarayonida hosil qilingan bilimlar vositasida in­
sonning barkamolligiga intilish, tabiat va jamiyatni insoniylashti- 
rish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. Fan — fan uchun 
emas, balki inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson 
ilmiy bilimlar vositasida ma’naviy barkamollikka erisha borgani 
sari ilm-fan qadriyat sifatida e’zozlana boshlaydi. Fanning har 
tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm sohalarining hamkorligi 
kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish subyekti, yangi ilmiy 
kashflyotlar ijodkoriga aylanadilar.
Bilish predmeti subyektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish 
obyektining ayrim sohalari va tomonlaridir. Fanning o‘rganish 
sohasi tobora konkretlashib boradi. Tabiatshunoslik fanlarini bi­
lish predmetiga qarab botanika, zoologiya, geografiya, ixtiologiya 
va boshqa sohalari vujudga kelgandir. Tadqiqot predmeti fanlarni 
bir-biridan farqlashga imkon beradigan muhim belgidir.
Bilish darajalarini shartli ravishda: quyi, yuqori va oliy dara- 
jaga ajratish rhumkin. Bilishning quyi darajasi barcha tirik mav- 
judotlarga xos bolib, hissiy bilish deyiladi. Hissiy bilish sezgilar 
vositasida bilishdir.
Insonning sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m 
bilish, teri sezgisi) boshqa mavjudotlarda bolgani singari uning 
narsalarga xos xususiyat, belgilarini farqlash, tabiiy muxitga 
moslashish va himoyalanishi uchun yordam beradi. Bilishning 
quyi bosqichida sezgi, idrok, tasavvur, diqqat, xayol tashqi olam 
to‘g‘risida muayyan bilimlar hosil qilishga yordam beradi.
Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina xos bolib, 
aqliy bilish (ratsional bilish) deyiladi. Agar inson o‘z sezgilari 
yordamida narsa va hodisalarning faqat tashqi xossa va xususiyat- 
larini bilsa, tafakkur vositasida narsa va hodisalarning ichki mo­
hiyatini bilib oladi. Mohiyat hamisha yashirindir, u doimo hodisa 
sifatida namoyon boladi. Har bir hodisada mohiyatning faqat bir 
tomonigina namoyon boladi. Shu boisdan ham hodisa aldamchi
138

---

va chalg‘ituvchidir. Binobarin, inson sezgilarining biron bir narsa 
yoki hodisa to‘g‘risida bergan ma’lumotlari hech qachon uning 
butun mohiyatini ochib bera olmaydi.
Tushuncha, hukm va xulosalar chiqarish ilmiy bilishning 
muhim vositalaridir. Bunday bilish insondan alohida qobili- 
yat, kuchli irodani tarbiyalashni, narsa va hodisalardan fikran 
uzoqlashishni, diqqatni bir joyga to‘plashni, ijodiy xayolni talab 
etadi.
Bilishning oliy darajasi intuitiv bilish, qalban bilish, g‘oyibona 
bilishdir. 0 ‘zining butun borlig‘ini fan, din, siyosat va san’at 
sohasiga bag‘ishlagan buyuk kishilar ana shunday bilish qobili- 
yatiga ega boladilar. Intuitiv bilish hissiy va aqliy bilishga taya- 
nadi. Buyuk shaxslarning g‘oyibona bilishi ularning doimiy ra­
vishda fikrini band etgan, yechimini kutayotgan umumbashariy 
muammolar bilan bogliqdir. Ilmiy bilishning eng samarali usul- 
larini aniqlash gnoseologiyada muhim o‘rin egallab keldi. Har bir 
fan o‘ziga xos bilish usullaridan foydalanadi.
Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umum- 
lashtirishga asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to‘plashning 
o‘ziga xos usullari mavjud bolib, ularni ilmiy bilish metodlari 
deyiladi.
Ilmiy bilishning metodlari mavjud va ularni o‘rganadigan 
maxsus soha — metodologiya deb ataladi. Ilmiy bilish metodlari 
o‘z xarakteriga ko‘ra: 1) eng umumiy ilmiy metodlar; 2) umumiy 
ilmiy metodlar; 3) xususiy ilmiy metodlarga bolinadi.
Eng umumiy ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun xos 
bolgan metodlardir. Bunga analiz va sintez, umumlashtirish va 
mavhumlashtirish, induksiya va deduksiya, qiyoslash va model- 
lashtirish kabilarni ko‘rsatish mumkin. Masalan, tabiatshunoslik 
fanlarida kuzatish, eksperiment, taqqoslash umumilmiy metod­
lar bolsa, ijtimoiy fanlarda tarixiylik va mantiqiylik umumilmiy 
metodlar hisoblanadi.
Xususiy ilmiy metodlar har bir fanning o‘ziga xos xususiyat- 
laridan kelib chiqadi. Masalan, suhbatlash ish, anketa so‘rovi, 
hujjatlarni olganish sotsiologiya faniga xos bolgan xususiy il­
miy metodlardir. Bir fanda yaxshi samara beradigan ilmiy bilish
139

---

metodi boshqa fanda shunday samara bermasligi mumkin. Ilmiy 
bilishda to‘g‘ri metodni tanlash bilishda muvaffaqiyat garovi hi­
soblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ilmiy tadqiqotda nimani 
o‘rganish kerak, degan masala fan predmetini aniqlashga imkon 
bersa, qanday o‘rganish kerak, degan masala esa ilmiy bilish 
metodini to‘g‘ri belgilashga yordam beradi.
Ilmiy bilish metodlari va ilmiy nazariya bir-biri bilan uzviy 
bogliqdir. Ilg‘or ilmiy nazariya fanning butun taraqqiyoti davo- 
mida erishilgan muhim yutuq bo‘lib, u ilgarigi ilmiy qarashlarni 
ijodiy rivojlantirish, o‘sha yutuqlarga tanqidiy nuqtayi nazardan 
qarash orqali vujudga keladi. Fan mohiyatan o‘zi erishgan yu­
tuqlarga shubha bilan qarashni taqozo qiladi.
Fan, falsafa sohasida erishilgan yutuqlarni mutlaqlashtirish, 
ularga ko‘r-ko‘rona sig‘inish muqarrar ravishda dogmatizmni 
keltirib chiqaradi. Fan erishgan yutuqlar hamisha nisbiydir. Lekin 
bunday nisbiylikni mutlaqlashtirish relyativizmni, fan yutuqlariga 
ishonchsizlik bilan qarash esa, skeptitsizmni vujudga keltiradi. 
Fan taraqqiyoti uchun dogmatizm, relyativizm va skeptitsizm jid­
diy xalaqit beradi.
Ilg‘or ilmiy nazariyalar ma’lum bir davrda ilmiy va falsafiy qa- 
rashlar yo‘naI1shini o‘zgartirishi, ilmiylikning o‘ziga xos mezoni 
bolishi ham mumkin. Masalan, Charlz Darvinning evolyutsion 
nazariyasi, A. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi falsafiy va ilmiy 
dunyoqarashlarda muhim o‘zgarishlarni vujudga keltirdi.
Gnoseologiyada haqiqat tushunchasi muhim o‘rin tutadi. Haqi- 
qat inson bilimlarining voqelikka muvofiq kelishidir. Haqiqatni 
ochish yoki ilmiy haqiqatga erishish har qanday ilmiy bilishning 
asosiy vazifasi hisoblanadi. Haqiqat o‘zining mazmuniga kola 
mutlaq va nisbiy bolishi mumkin. Fan haqiqati hamisha nisbiy 
xarakterga ega bolib, ularning majmuasidan mutlaq haqiqat vu­
judga keladi.
Haqiqat o‘z mazmuniga ko‘ra hamisha obyektivdir. Ya’ni 
uning mavjudligi ayrim kishilarning xohish-irodasiga bogliq 
emasdir. Masalan, 0 ‘zbekistonning milliy mustaqilligi obyektiv 
haqiqatdir. Ayrim kishilarning bu mustaqillikni tan olish yoki ol- 
masligidan qat’i nazar, bu haqiqat o‘z mazmunini saqlab qolave-
140

---

radi. Haqiqatni atayin buzish yoki soxtalashtirish oxir-oqibatda 
fosh boladi va o‘z qadrini yo‘qotadi. Shuningdek, haqiqat hech 
qachon mavhum emasdir. U hamisha konkretdir. Hegel so'zlari 
bilan aytganda, nimaiki voqe bolsa, u haqiqatdir, haqiqat — vo~ 
qelikdir. Haqiqat mazmunining konkret xarakteri joy, vaqt va 
sharoitni e’tiborga olishni talab etadi.
Gnoseologiyada tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilishning o‘ziga xos 
xususiyatlari ni anglash muhim ahamiyatga egadir. Uzoq yillar 
davomida tabiatshunoslik fanlariga xos bolgan obyektivlik, xolis- 
lik ilmiylikning muhim mezoni deb hisoblab kelindi. Biroq XX 
asr oltalarida fan-texnika inqilobi insoniyat oldida paydo bolgan 
muammolar tabiatshunoslik fanlari oldiga qadriyatli yondashuv 
vazifasini qo‘ya boshladi. Aqlli mavjudot bolgan inson har qa­
chon tabiatni o‘rganishda hamisha o‘z manfaatlarini ko'zlaydi. 
Tabiat resurslari cheksiz va bitmas-tuganmasdir, degan bir yoq- 
lama qarash oxir-oqibatda inson tomonidan tabiatga nisbatan 
shafqatsiz munosabatni vujudga keltirdi. XX asr oxirlariga kelib 
tabiatga nisbatan insonlarcha, qadriyatli munosabatda bolish 
zaruriyati chuqurroq anglana boshladi.
Ijtimoiy fanlar hamisha mavjud siyosiy tuzum, davrning ta­
lab va ehtiyojlari bilan uzviy bogliq ravishda rivojlanadi. Ijtimoiy 
bilishda jamiyat ham bilish obyekti, ham bilish subyekti sifatida 
namoyon boladi: insoniyat o‘z tarixini yaratuvchi va o‘z-o‘zini 
biluvchidir.
Tabiatshunoslikda nisbatan barqaror sistemalar bilish obyekti 
hisoblanadi. Tabiatdagi narsa va hodisalar tadqiqotchiga hech 
qanday qarshilik ko‘rsatmaydilar. Ijtimoiy bilishda esa, nisbatan 
tez o‘zgaruvchi sistemalar bilish obyekti hisoblanadi. Ijtimoiy bi- 
lishga xos bolgan muhim xususiyat shundaki, u moddiy ishlab 
chiqarish sohalarinigina emas, balki jamiyatning ancha murak­
kab ma’naviy hayotini, ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni, qarashlar 
va g‘oyalarni ham o‘rganadi. Ijtimoiy fanlar milliy g‘oya va milliy 
istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Gnoseologiyaning maqsad va vazifalari, bi iishning mohiyati va 
mazmuni to‘g‘risida zarur bilimlarga ega bolish mamlakatimizda 
bilimdon, har jihatdan yetuk barkamol inson shaxsini shakli anti -
141

---

rishda alohida o‘rin tutadi. Bilish nazariyasi bolajak mutaxassis- 
kadrlarda muayyan ilmiy layoqat va qobiliyatlarni shakllantirish- 
ga ko‘maklashadi. Milliy mustaqillik yillarida gnoseologiya oldiga 
qo‘yilayotgan eng muhim vazifalardan biri, ilmiy bilimlarning 
jamiyatimiz taraqqiyoti, tinchligi va farovonligi uchun xizmat 
qilishini ta’minlaydigan omil va mexanizmlarni o‘rganish, ulug‘ 
ajdodlarimizning ilmiy bilimlarni rivojlantirish borasida orttirgan 
tajribalarini keng ommalashtirishdir.