Falsafa asoslari

I. Umumiy tasdiq mulohazalar. Ular bir vaqtning o‘zida ham umumiy, ham tasdiq bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hamma


223

talabalar mantiq ilmini o‘rganadilar». Bu mulohaza lotin alifbo- sidagi A harfi bilan belgilanadi va «Hamma S — P dir» formulasi orqali ifodalanadi.

2. 
   
   Umumiy inkor mulohazalar bir vaqtning o‘zida ham umu- miy, ham inkor bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hech bir ishbilarmon rejasiz ish yuritmaydi». Bu mulohaza «Hech bir S — P emas» formulasi orqali ifodalanadi va lotincha E harfi bilan belgilanadi.
   
3. 
   
   Juziy tasdiq mulohazalar bir vaqtning o‘zida ham juziy, ham tasdiq fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba’zi talabalar mas’uliyatli». U lotincha I harfi bilan belgilanadi va «Ba’zi S—Pdir» formulasi orqali ifodalanadi.
   
4. 
   
   Juziy inkor mulohaza bir vaqtning o‘zida ham juziy, ham inkor bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba’zi talabalar tartib- li emas». Uning formulasi «Ba’zi S—P emas» bo‘lib, lotincha O harfi bilan belgilanadi.
   

Ajratib ko‘rsatuvchi va istisno qiluvchi mulohazalar. Shunday mulohazalar borki ularda nimadir ajratib ko‘rsatiladi yoki istisno qilinadi. «Guruhimiz talabalaridan faqat 4 kishi musobaqada qatnashadi». Bu ajratib ko‘rsatuvchi mulohazadir. «Davrada ya- qinlarimdan boshqa hamma bor edi». Bu istisno qiluvchi mulo- hazadir.

Predikatning mazmuniga ko‘ra oddiy mulohaza turlari. Ular quyidagilardan iborat: atributiv mulohazalar, mavjudlik (ekzisten- sial) mulohazalari va munosabat (relyativ) mulohazalari. Atributiv (sifat va xususiyat) mulohazalarda biror xususiyatning predmetga xosligi yoki xos emasligi aniq, qat’iy ko‘rsatiladi. Shuning uchun atributiv mulohazalarni birorta predmetning sinfga kirishi (man- subligi) yoki kirmasligi (mansub emasligi) haqidagi mulohaza deb ta’riflasa bo‘ladi. Masalan, «Hamma daraxtlar o‘simliklardir» va «Hech bir o'simlik hayvon emas».

Ikkita, uchta va hokazo predmetlar o‘rtasida muayyan mu- nosabatlarning bo‘lishi yoki bo‘lmasligini ifodalagan mulohaza- larga munosabat (relyativ) mulohazalari deyiladi. Masalan: «Butun bo‘lakdan katta». «Ikki - uchdan kichik son». Birinchi mulohaza- da «kattalik» munosabati butun va bo‘lak o‘rtasida bo‘lishi tas-

224

diqlansa, ikkinchi mulohazada «uch» soni bilan «ikki» sonining munosabati haqidagi fikr tasdiqlangan.

Atributiv va munosabat mulohazalari bilan bir qatorda yana mavjudlik (ekzistensial) mulohazalari (Kutubxonada mantiq dars- ligi bor), ayniyat mulohazalari («Alisher Navoiy «Mahbub ul- qulub» asarining muallifi» ko‘rinishda bolgan) va modal mulo- hazalar (Ehtimol, yomg‘ir yog‘adi)ni ko‘rsatish mumkin.