Falsafa asoslari

Mulohazalar o‘rtasidagi munosabatlar. Mulohazalar ham tu- shunchalar kabi taqqoslanuvchi (umumiy subyekt va predikatga ega bo‘lgan) va taqqoslanmaydigan turlarga bo‘linadi. Taqqosla- nadigan mulohazalar sig‘ishadigan yoki sig‘ishmaydigan bo‘ladi. Mantiqda ikki mulohaza (r va q)dan birining chinligidan ikkin- chisining yolg‘onligi zaruriy kelib chiqadigan bo‘lsa, ular o‘zaro sig‘ishmaydigan mulohazalar deyiladi. Sig‘ishmaydigan mulohaza- lar qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosa- batida bo‘ladi. Sig‘ishmaydigan mulohazalar bir vaqtda chin bo‘la olmaydi. Sig‘ishadigan mulohazalar aynan bir fikrni to‘liq yoki qisman ifodalaydi. Sig‘ishadigan mulohazalar o‘zaro ekvivalent- lik, mantiqiy bo‘ysunish va qisman mos kelish (subkontrar) mu- nosabatida boladi. Bu munosabatlarni quyidagi misollarda tahlil qilamiz:

Masalan, 1-misol. A,. «Hamma o‘simliklar shifobaxshdir».

Bu umumiy tasdiq mulohaza bo‘lib, uni umumiy inkor, juziy tasdiq va juziy inkor mulohaza ko‘rinishlarida quyidagicha ifoda- laymiz:

Ej. Hech bir o‘simlik shifobaxsh emas.

Ij. Ba’zi o‘simliklar shifobaxshdir.

Oj. Ba’zi o‘simliklar shifobaxsh emas.

Tajribamiz va bilimimizga asoslanib, yuqoridagi mulohaza- lardan faqat I va O mulohazalarni chin deb baholashimiz mum- kin.

Mantiq ilmida mulohazalarning chinligini aniqlash uchun ular o‘rtasidagi munosabatlarga asoslaniladi:

1. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan umumiy mulohazalar o‘rtasida mavjud bo‘lib, bu muno- sabatga ko‘ra ularning har ikkisi bir vaqtda chin bo‘la olmaydi.


225

Bu mulohazalar (A, va E,) bir vaqtda xato bo'lishi mumkin; agar ulardan birining chinligi aniq bo^£lsa (A₂), unda boshqasi xato bo^£ladi (E₂).

2. 
   
   Zidlik (kontradiktor) munosabati mazmuni va hajmiga ko^£ra turlicha bo^£lgan mulohazalar (1-misolda: Aj va O,, Ej va I,; 2-mi- solda: A₂ va 0₂, E₂ va I₂.) o^£rtasida mavjud bo^£ladi. Ya’ni bir narsa yoki voqea haqida bir vaqtda aytilgan ikkita zid fikrning ikkalovi ham chin bo^£lmaydi, ularning biri chin, ikkinchisi xato yoki ikkalasi ham xato bo^£lishi mumkin.
   
3.