Falsafa asoslari

Ayiruvchi mulohaza deb «yo», «yoki», «yoxud» mantiqiy bog‘lovchilar vositasida bog‘langan oddiy mulohazalarga aytila- di. Bu bog‘lovchilar ikki oddiy mulohaza, bir qancha predikatlar yoki bir qancha subyektlarni bir-biridan ayirib turadi. Masalan: «Nodira ingliz tilini yoki nemis tilini yoki ispan tilini o‘rganadi». «Konsertda birinchi yoki ikkinchi qatorda o‘tiramiz». Ayiruv- chi (dizyunktiv) mulohazalar oddiy va qat’iy turlarga bo‘linadi. Oddiy ayiruvchi mulohaza tarkibidagi mulohazalardan biri yoki hammasi chin bo‘lishi mumkin, qat’iy ayiruvchi mulohazada esa tarkibidagi mulohazalardan faqat bittasi chin bo‘ladi. Masalan: «A.Avloniy shoir yoki dramaturgdir». Bu — oddiy ayiruvchi mu- lohaza. «Abdullayev musobaqada yo yutadi, yo yutmaydi». Bu — qat’iy ayiruvchi mulohaza. Oddiy dizyunksiya «v», qat’iy di- zyunksiya «v» belgisi bilan ifodalanadi. Oddiy dizyunktiv mu- lohaza p v q formulasi bilan, qat’iy dizyunktiv mulohaza p y q formulasi bilan belgilanadi. p	4	P v 4
p y 4
chin	chin	chin	yolg‘on
chin	yolg‘on	chin	chin
yolg‘on	chin	chin	chin
yolg‘on	yolg‘on	yolg‘on	yolg‘on

p	Q	P > Q
chin	chin	chin
ehin	yolg‘on	yolg‘on
yolg‘on	chin	chin
yolg‘on	yolg'on	chin

Ekvivalentlik mulohazalari «agar va faqat agar ... unda» man- tiqiy bog‘lovchisi yordamida ikki oddiy mulohazaning o‘zaro bog‘lanishidan hosil bo‘ladi. Tabiiy tilda ekvivalentlik muloha- zasi shartli mulohaza ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday holatlarda shartli mulohazaning ekvivalent mulohaza ekanligini aniqlash zarur bo‘ladi. Agar shartli mulohazaning asosi natijada qayd etil-


¹ Look: Restall G. Logic. An introduction. Published in the Taylor & Francis

e-Library, 2006. p.17.


229

gan fikr uchun zaruriy va yetarli shart hisoblansa, unda bu mulo- haza ekvivalent mulohaza bo‘ladi. Ekvivalent mulohazaning mantiqiy bog'lovchisi boglovchisi (=) yoki (<->) simvoli, ya’ni (moddiy) ekvivalentlik belgisi bilan ifodalanadi. Ekvivalent mulohazaning formulasi quyidagicha yoziladi: p q. Bu mulohazani ikki qismga ajratish mumkin: p —» q & q —> p. Masalan, Agar berilgan butun son juft son bo'lsa, unda u ikkiga qoldiqsiz bolinadi. Ekvivalent mulohazaning asosi va natijasi chin bo‘lganda yoki asosi ham, natijasi ham yolg‘on bo‘lganda, u chin hisoblanadi. Shartli va ekvivalent mulohazani bir-biridan farqlash uchun asos va natijaning o‘rni almashtirib ko‘riladi. Agar natija bo‘lgan mu- lohaza asos mulohaza uchun sabab bo‘lmasa, u holatda ekvivalent mulohaza bololmaydi^1. Quyidagi shartli mulohazaning asos va natija qismlarini o‘zgartiramiz: «Agar insonning fikr doirasi keng bo‘lsa, unda u ko‘p mutolaa qilgan bo‘ladi». «Agar inson ko‘p mutolaa qilgan bo‘lsa, unda uning fikr doirasi keng bo‘ladi». Inson fikr doirasi- ning keng bo‘lishi faqat ko‘p mutolaa qilishiga emas, balki hayot tajribasiga, tafakkurlash qobiliyatiga ham bog‘liq. Demak, beril- gan mulohaza ekvivalent mulohaza emas. p	q	p <-> q
chin	chin	chin
chin	yolg‘on	yolg‘on
yolg‘on	chin	yolg‘on
yolg‘on	yolg‘on	chin

Murakkab mulohazalarning chin bo‘lish shartlarini bilish, fikrlarning chin yoki xatoligini aniqlash bilan birga, bu mulo- hazalar asosida to‘g‘ri xulosa chiqarishga hamda xulosa chiqa- rishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlashga imkon beradi.

¹ Look: Restall G. Logic. An introduction. Published in the Taylor &