Fanidan Amaliy mashg’ulotlar

10-rasm.
 Murakkab (kompleks) mineral o'g'itlar 
O'g'itlarning sifati asosan uning tarkibida o'simlik o'zlashtira oladigan holatda 
qancha ta'sir etuvchi modda saqlashligi bilan aniqlanadi. Masalan, azotli o'g'itlarda 
N
2
fosforli o'g'itlarda P
2
O
5
, kaliyli o'g'itlarda K
2
O ning miqdori bilan aniqlanadi. 
MDHda 70 xildan ortiqroq mineral o'g'itlar ishlab chiqiladi. Keng tarqalgan o'g'itlar 
tarkibiga qarab guruhlarga ajratilgan (2- jadval). 
2-jadval 
Asosiy mineral o’g’itlar
 
O’g’it nomi 
 
Asosiy tarkibiy qismi 
Oziq 
elementi 
miqdori
, % 
Fosforli o’g’it, P
2
O
5
 
Fosforit uni 
Ca
2
(PO
4
)
3
∙CaF
2
16-35 
Oddiy superfosfat 
Ca(H
2
PO
4 
)∙H
2
O + CaSO
4 
+ H
3
PO
4
14-21 
Qo‘sh superfosfat 
Ca(H
2
PO
4
)∙H
2
O 
40-50 

---

~ 26 ~ 
Pretsipitat 
Ca(HPO
4
)∙2H
2
O 
27-46 
Metallurgiya shlaklari (tomos 
yoki marten) 
4CaO∙P
2
O
5
∙5CaO∙P
2
O
3
∙SiO
2
14-20 
Azotli o’g’itlar, N 
Suyuq sintetik ammiak 
NH
3
82,3 
Texnik ammiakli suv 
NH
3 
+ H
2
O 
16,5-20,5 
Ammoniy nitrat (ammiakli 
selitra) 
NH
4
NO
3
32-35 
Karbamid (mochevina) 
CO(NH
2
)
2
46-46,5 
Mochevina aldegidli o‘g‘itlar 
(uzoq ta‘sir qiluvchi) 
NH
2
CONHCH
2
33-42 
Ammoniy sulfat 
(NH
4
)
2
SO
4
19,5-21 
Kaliyli o’g’itlar, K
2
O 
Kaliy xlorid K-40 
KCl + NaCl 
38-42 
Kaliy xlorid K-50 
KCl + NaCl 
48-52 
Kaliy xlorid K-60 
KCl 
60 
Kaliy sulfat 
K
2
SO
4
46-52 
Kaliy sulfat va magniy sulfat 
K
2
SO
4
+MgSO
4
26-30 
Kompleks o’g’itlar 
Ammoniy fosfat (ammofos) 
NH
4
H
2
PO
4 
+ (NH
4
)
2
HPO
4
11-14N 
46-55 P
2
O
5
21-25N 
Nitroammofos 
NH
4
NO
3 
+ NH
4
H
2
PO
4
20-25P
2
O
5
13,8 N 
Kaliy nitrat (kaliyli selitra) 
KNO
3
46,5 K
2
O 
11-20N 
8-16 P
2
O
5
Nitrofoska 
NH
4
NO
3
+ CaHPO
4 
+ (NH
4
)HPO
4
+KNO
3
+NH
4
Cl 
10-21 K
2
O 
8-12N 
Ammofoska 
(NH
4
)
2
HPO
4
+NH
4
H
2
PO
4
+KNO
3
+NH
4
Cl + KCl 
10-24 P
2
O
5
15-24 K
2
O 
17-18,5N 
Nitroammofoska 
NH
4
NO
3
+NH
4
H
2
PO
4
+KNO
3
+NH
4
Cl+KCl + 
Ca(NO
3
)
2
17-18,5 P
2
O
5
17-18,5 K
2
O 

---

~ 27 ~ 
18-20N 
Karboammofoska 
Co(NH
2
)
2 
+ NH
4
H
2
PO
4
+(NH
4
)
2
HPO
4
+ KCl 
18-20 P
2
O
5
18-20 K
2
O 
Mineral o'g'itlarning turli-tumanligi, xomashyo turlarining ko'pligi o'g'itlarni 
olishda turli usullarni qo'llashni taqozo qiladi. Ammo bu usullarning barchasi bir 
tipdagi, o'xshash jarayonlarda boradi. Shuning uchun asosiy ikki usul keng qo'llaniladi. 
1)
Mineral ashyoni yoki shixtani (kuydirishga mo'ljallangan aralashma) termik 
yoki termokimyoviy ishlov berish usuli. 
2)
Kimyoviy ishlov berish, eritish va kristallash yo'li bilan moddani ajratish 
usuli. 
Mineral o'g'itlar olish uchun xomashyo: tabiiy minerallar, kimyo sanoatining yarim 
mahsulotlari va chiqindilardir. Mineral o'g'it ishlab chiqarishda qariyb barcha kimyoviy 
texnologik jarayonlar (karbamid sintezi bundan mustasno) diffuzion hududda kechadi. 
Massa uzatishning umumiy tenglamasi bilan tavsiflanadi. 
Bunda, K
m
— massa uzatish koeffitsienti; F — reaksiyaga kirishuvchi 
moddalarning o'zaro ta'sir yuzasi; 
С — massa uzatishning harakatlantiruvchi kuchi. 
O‘g‘itlarning 
asosiy 
tavsifnomasi 
ularning 
agregat 
holatlari, 
gigroskopligi, 
eruvchanligi
, kislotali yoki asosligi va ozuqa elementlarning miqdori 
ekanligini aytib o‘tgan edik. Bizga ma‘lumki ozuqa elementlarning miqdorini kaliy 
o‘g‘itlar uchun –K
2
O, fosforli o‘g‘itlar uchun P
2
O
5
, azotli o‘g‘itlar uchun- N
2
, kalsiyli 
o‘g‘itlar uchun CaO moddalarining foiz miqdori bilan belgilash qabul qilinganligini 
inobatga olib, Ca(H
2
PO
4
)
2
tarkibidagi ozuqa elementlar miqdorini hisoblaymiz: 
Ca(H
2
PO
4
)
2
→ CaO + 2H
2
O + P
2
O
5
Tenglamaga muvofiq: 1mol Ca(H
2
PO
4
)
2
tarkibida 1mol P
2
O
5
bor; 
1mol Ca(H
2
PO
4
)
2
=234 g bo‘lib → 100% ni tashkil etadi 
1mol P
2
O
5
= 142 g bo‘lib → % P
2
O
5 
ni tashkil etadi 
ozuqa elementi: 
demak,
 
P
2
O
5
ning ozuqa miqdori 66% ni tashkil qilar ekan
. 
 
Nazorat savollari
 
1.
Mineral o‘g‘itlar tuproqning xossasiga qanday ta‘sir qiladi? 
2.
Mineral o‘g‘itlarga qanday o‘g‘itlar kiradi? Klassifikatsiya qiling. 
3.
Oddiy va kompleks mineral o‘g‘itlarning kimyoviy tarkibi qanday? 
4.
Mineral o‘g‘itlarni dehqonchilikda qo‘llash meyorlarini ayting? 
 
 

---

~ 28 ~ 
6-amaliy mashg’ulot 
Mavzu:
 
Bir yillik dorivor o‘simlikar (moychechak, tukli evra, o’tkir bargli 
sa’no) va ularni dala sharoitida ekish chuqurligi, meyori va urug’ unuvchanligini 
Mashg'ulotning maqsadi:
 
talabalar dars davomida bir yillik dorivor o‗simliklar va ularning 
agrotexnikasi bilan (moychechak, tukli evra, o‘tkir bargli sa‘no misolida) tanishish. 
Zarur narsalar:
 
yuqorida keltirilgan dorivor o'simliklarga doir gerbariylarr, plakatlar, urug‘lari, 
xomashyo namunalari. 
Nazariy tushuncha
Dorivor moychechak
 
- Matricaria chamomilla 
– astradoshlar 
(Asteraceae)
oilasiga mansub bir yillik xushbo‗y o‗simlik. Ildiz tarmoqlari yaqqol ko‗zga 
tashlanmaydi. O‘q ildiz, kam tarmoqlangan. Sug'oriladigan maydonlarda bo‗yi 50-60 
sm, lalmi yerlarda 45-55 sm gacha boradi. Poyasi asosan tarmoqlangan. 
Barglari navbatlashib joylashgan, bandsiz, uzunligi 2-5 sm, har biri 2 yoki 3 ta patsimon 
yorilgan ingichka bo‗laklarga bo‗lingan. 
To‗pgullari savatchalar, mevasi uzunchoq uzunligi 0,8 - 1,2 mm boigan qo‗ng‗ir - 
yashil urug‗dan iborat. 1000 ta urug‗ning vazni 0,26-0,53 g (11-rasm).