Fatimə Mernisi Pərdələr arxasında gizlədilən tarix

 
 
 
 
 
IV 
 
Qadına inamsızlıq gələnəyi 
 
2 
 
Orta məktəbdə məzhəb tarixi dərsliyi hədislərin tədrisi ilə başlayırdı. 
Bu hədislərin bir çoxu məni həddindən artıq rahatsız edirdi. Örnəyin, 
                                                 
28
 Əsqəlani, Fəth-ül Bari, XIII kitab, s. 47. 
 
54

peyqəmbərə aid olduğu söylənən bu cümlə  məni çox üzürdü: “Peyqəmbər 
dedi:  Əgər köpək, eşşək və qadın namaz qılmaqda olan bir müsəlmanın 
önündən keçərsə, onun namazı batil olur.”
1
 Bunları oxuduğum zaman bir 
qadın olaraq özümü aşağılanmış və itin, eşşəyin səviyəsinə endirildiyimi hiss 
edirdim. O zaman 16 yaşım var idi. Öz-özümə fikirləşirdim: “Nədən 
peyqəmbər qadınları bu qədər aşağılamış, qadını it və  eşşək səviyəsinə 
edirmişdir?” Digər tərəfdən də düşünürdüm ki, bu söylənənin peyqəmbərin 
özəl həyatı ilə, qadınları ilə olan irtibat şəkli ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.Özəl 
həyatında qadınlarla bərabər hüquqlu şəxs kimi davranan peyqəmbər nədən 
bu sözləri söyləməyə ehtiyac duymuşdur? 16 yaşımda ikən peyqəmbərə bu 
qədər içdən bağlı olan bir qadın olaraq nədən onun tərəfindən bu qədər sərt 
şəkildə təhqir olmalıyam? 
Peyqəmbər yalnız bir dövlət başçısı deyildi. O, həm də  aşiq bir kişi 
idi, sevirdi. Bir gün Əmro İbni As peyqəmbərdən soruşdu: dünyada ən çox 
sevdiyin insan kimdir? Peyqəmbər dedi: “Dünyada Ayişəni hər kəsdən daha 
çox sevirəm.”
2
 Peyqəmbərin qəlbindəki sevimli insanın kişi olmadığını 
eşidən Əmro İbni As heyrətləndi. Peyqəmbərin ən yaxın səhabəsi və böyük 
hərbi istedada sahib olan Əmro As, peyqəmbərin könlündəki kişinin bir 
hərbçi olmadığına  şaşırmışdı. O üzdən peyqəmbərdən sordu: “Kişilərin 
içində  ən çox sevdiyiniz kimdir?” Peyqəmbər iqrar etdi ki: “Ən çox 
sevdiyim kişi Ayişənin atası  Əbubəkirdi.”
3
  Əbubəkir çox həssas birisi idi, 
hətta Quran oxurkən göz yaşlarını saxlaya bilmirmiş.  
Gücün hakim və qılıncın sultan olduğu Ərəbistanda peyqəmbər qadını 
kişiyə açıqca tərcih etmişdir. Peyqəmbərə istinad edərək qadını it və eşşəklə 
eyni səviyədə görən Əbuhərirə nə kimi xəta etdiyinin fərqində deyildir. Bu 
kimi hədislərdən qaynaqlanan təhdid və təhlükənin miqyasını anlaya bilmək 
üçün öncə “qiblə” sözünün mənasını anlamalıyıq. 
Qiblənin sözlük mənası “yön” deməkdir.  İslamda isə qiblə, Kəbəyə 
tərəf bir yön deməkdir. 630-ci ildə Məkkə fəth edildikdən sonra qiblə sözü 
müsəlmanlar arasında fərqli bir anlam qazanmışdır. Kəbə ilk başdan 
müsəlmanların qibləsi olmamışdır. Peyqəmbərin istəyi üzərinə müsəlmanlar 
bir neçə ay Beyt-ül Müqəddəsə tərəf namaz qılmışlar. Yəni islamda ilk qiblə 
Beyt-ül Müqəddəs olmuşdur. Peyqəmbərin çocuqluq dönəmində  Kəbə 
bütpərəst qrupların mərkəzi idi. Ancaq Məhəmməd, Cəbraildən ilk vəhyi 
(açınımı) aldığı zaman Xədicə ilə birlikdə  Kəbəyə  tərəf namaz qılmışdır. 
Məkkə  əhalisi peyqəmbəri incidib onu təhqir etdiklərində O da Büyt-ül 
Müqəddəsə  tərəf üz tutaraq namaz qılmışdı. Peyqəmbər, Mədinəyə 
                                                 
1
 Buxari, Səhih, I kitab, s.99. 
2
 İmam Zərkeşi, 
ﻻ ﻪﺑﺎﺟﻻا
 ،ﯽﻣﻼﺳﻻا ﺐﺘﮑﻤﻟا ،توﺮﻴﺑ ،ﯽﻧﺎﻐﻓا ﺪﻴﻌﺳ ،ﻪﺑﺎﺤﺼﻟا ﯽﻠﻋ ﻪﺸﺋﺎﻋ ﻪﺘﮐرﺪﺘﺳا ﺎﻣ داﺮﻳ
1980
ص ،
 .
52
 
3
  Eyni qaynaq 
 
55

çatdıqdan sonra Beyt-ül Müqəddəsə tərəf namaz qılınmasını istəmişdi. Bu iş 
16 ay davam etdi. Bir gün Ənsar içindən bir nəfər dedi: “Mən  şəhadət 
verirəm ki, peyqəmbər üzü Kəbəyə  tərəf durduğu zaman dedi: “Siz də 
yönünüzü Kəbəyə  tərəf dəyişdirin.”
4
 Bu yön nədən dəyişdi? Dəyişikliyin 
fəlsəfəsi nə idi və hansi tarixi-ictimai şərtlər bu dəyişikliyi doğurdu? Bu 
dəyişikliyin təməlində özəlliklə  ərəb milli kimliyi durmaqda idi. XII əsrdə 
Tanrı birliyinin (tövhidin) muşduluqçusu olan islam yəhudiyətin və 
xristianlığın bir parçası kimi anlaşılırdı. Ayrıca, məntəqənin məzhəbi 
coğrafiyasının strukturundan qaynaqlanan bir özəllik islamı da bütpərəstlik 
ənənəsinin davamı olaraq təlqin edirdi. Belə bir şəraitdə  ərəblərə xas olan 
yeni bir dinin peyqəmbəri olduğunu savunan Məhəmməd hansı yönü seçməli 
idi? Onun qarşısında bir çox alternativ mövcud deyildi. 622-ci ildə Onu 
Məkkədən uzaqlaşdırmışdılar. Beyt-ül Müqəddəsə  tərəf yön bəlli etmək də 
yəhudi və xristian gələnəyi sayılırdı. Məkkəlilərin düşmənçilikləri səbəbi ilə 
əhli-kitab olaraq bilinən yəhudilər və xristianlar müsəlman üçün müttəfiq 
kimi görünürdülər. Məkkənin köçkünlərini qəbul edən Həbəşənin  əfsanəvi 
padşahı  Nəcaşi´nin davranışı müsəlmanların nəzərində xristianlığa olumlu 
bir surət bağışlamışdı. Ancaq həm sayca çox olan, həm də  Mədinənin 
zənginliklərini əllərində tutan yəhudilər peyqəmbərə qarşı çox şiddətli tutum 
içində idilər.
5
Mədinə  yəhudiləri peyqəmbərə hörmətsizlik edir və onun dininin 
Tanrısal (ilahi) olmadığını söyləyirdilər.  Ərəb mənbələrində peyqəmbərlə 
yəhudilər arasındakı elmi mübahisələr haqqında geniş bilgi var. 
Yəhudilərdən ümidini kəsən peyqəmbər qibləni Beyt-ül Müqəddəsdən 
Kəbəyə tərəf çevirdi.  
Peyqəmbər Mədinəyə  gəldiyində  şəhərin  əhalisinin çoxu yəhudi və 
xristianlardan ibarət idi. Tanrı onların kinlərini önləmək üçün peyqəmbərə 
Beyt-ül Müqəddəsə tərəf namaz qılınmasını əmr etmişdi. Lakin Məhəmməd 
İbrahimin və  İsmayılın da qiblələri olan Kəbənin qiblə olaraq müəyyən 
edilməsini Tanrıdan istəyirdi. Bu istəyinin Tanrı qatında qəbul edilməsi üçün 
Peyqəmbər hər gün dua edirdi.
6
  
Şərqşünaslar da bu mövzunu araşdırmışlar. Onlar peyqəmbərin 
missionunu uluslararası  çərçivədə  təhlil etmişlər. Bir ərəbin Tanrı qatından 
insanlara xəbər gətirdiyini yəhudilər qəbul edə bilmədikləri üçün 
peyqəmbəri dəlilikdə suçlayırdılar.
7
  Yəhudilərin islamı xristianlıqdan daha 
                                                 
4
 İmam Nəsai, Əl-süənən, I kitab 
5
 İbni Hişam, Səyərə, I kitab, s. 344. 
6
 Tabari, Mohemmed, Sceau des profetes, p. 135. 
7
 William Montgomery Watt, “Criticisms of the Claim to Prophethood”, in Bell`s İntroduction to the 
Koran, revised and enlarged by William Montgomery Watt, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1970, 
pp.17ff. 
 
56

çox təhlükə qaynağı kimi görmələrinin səbəbi coğrafi iç-içəlikləri idi. 
Coğrafi iç-içəlik yəhudilərin mənafeyini dərindən təhdid edirdi. Mədinədə 
iqtidar əsas iki qrupun əlində idi. Birinci qrup Məhəmmədi Mədinəyə dəvət 
edən bütpərəst Us və  Xəzrəc qəbilələri, ikinci qrup isə  yəhudilər idi. Ərəb 
milli ideologiyasını  şəkilləndirməkdə olan Məhəmmədin qarşısında iki 
alternativ var idi: ya yəhudilər tərəfindən himayət ediləcək, ya da 
yəhudilərin Ona qarşı çıxmaları durumunda onlarla savaşacaqdı. 
Peyqəmbərin “milliləşdirmə” yolunda gördüyü ilk iş  yəhudi və 
xristian miraslarını ərəbləşdirmək idi. Yəhudilər bir olan Tanrının ərəb dilinə 
bu qədər  əhəmiyət verə biləcəyini qəbul edə bilmirdilər. Bu səbəbdən də 
yəhudilər belə hesab edirdilər ki, Məhəmməd onların kitablarının mətnini 
oğurlayıb  ərəbləşdirmişdir. Yəhudilərin peyqəmbərə qarşı  şiddətli 
təxribatları davam edirdi. Bu üzdən də peyqəmbər onlarla savaşaq qərarına 
gəldi. Belə bir sual ortaya çıxır:  əgər yəhudilər peyqəmbəri himayət 
etsəydilər, islamın aqibəti necə olardı? Bu suala dəqiq cavab vermək 
mümkün deyil, lakin bəlkə də islam yəhudiliyin bir təriqətinə dönüşərdi.  
Bütün olanları göz önündə bulunduraraq unutmamalıyıq ki, 
Məhəmmədin qələbəsinin səbəbi Ərəbistanın və ərəblərin böyük ideoloji bir 
dəyişikliyə hazır olmaları idi. Ərəblər toplumsal və iqtisadi böhranla yanaşı 
ideoloji böhranı da yaşayırdılar. Bu böhran yəhudiləri və xristianları da 
etkiləyirdi.  Ərəblər yəhudiləri  ərəblərin içində milli kimliklərini  əsaslı 
şəkildə qazanmış azınlıq olaraq görürdülər. Elə bir kimlik ki, çoğunluqda 
olan ərəblər ondan məhrum idilər, lakin onu təmin etməyə dərin ictimai bir 
ehtiyac ortaya çıxmışdı.  Ərəblərin bu mənəvi ehtiyacına Quranda israrla 
təkid edilmiş, “Quranın ərəbcə olması” vurğulanmışdır. Ərəblər elə mənəvi 
bir bunalım (böhran) içində idilər ki, Tanrının onların dilində danışacağına, 
ərəb dilinin bu qədər sayqın olacağına inanmırdılar. Belə bir durumda 
ərəblərin kimlik bunalımını ortadan qaldıran bir inanc kimi, islam ortaya 
çıxırdı. Yeni iqtisadi və ticari bağlılıqlar  əski qəbilələrin bir araya 
gəlmələrini, anlaşmalarını əngəlləyirdi. Lakin islam bütün bu əngəlləri aşıb 
vahid bir ərəb milləti,  ərəb kimliyi yaratmanın sistemini ortaya qoyurdu. 
Belə bir şəraitdə peyqəmbər qiblə haqqında öz qərarını dəyişdirdi və Beyt-ül 
Müqəddəsin yerinə  Məkkəni seçdi. Məkkə ilə müqayisədə Beyt-ül 
Müqəddəs islam üçün daha təhlükəli idi. Məkkənin qiblə olaraq seçilməsi ilə 
peyqəmbər iki hədəfinə çatırdı: 1. Kökü yəhudilikdə  və xristiamlıqda olan 
bir inanc gətirirdi. 2. İslam  tam bağımsız və heç bir inanışa bağlı olmayan 
inanc kimi təzahür edir və dünyada yayılmaq üçün öz rəqiblərini 
kənarlaşdırırdı.  İslam  ərəb dilində  hər kəsə xitab edir. Digər məzhəblərdə 
olduğu kimi peyqəmbərin nəzərdə tutduğu cami ev deyil, bir görünümdür. 
 
57

Cami hər yerdə var. “Bütün yer kürəsi camidir.”
9
 Müsəlman isə yalnız 
Kəbəyə yönələrək namaz qılmalıdır. Bu baxımdan Kəbə dünyanın 
mərkəzində yerləşmiş olur.  
İslamda birey (fərd) hər yerdə (küçədə, keçidlərdə, bağda, ormanda, 
tarlada və savaş meydanında) namaz qıla bilər. “Peyqəmbər qılıncını yerə 
taxıb və bu şəkildə rəmzi bir qiblə düzəldərək savaşda və səfərdə namazını 
qılırdı.”
10
 Lakin özünə rəmzi bir qiblə təyin edən şəxs diqqətli olmalıdır ki, 
özü ilə  rəmzi qiblə arasında diqqəti yayındıracaq başqa bir şey olmasın. 
Bütün yer kürəsinin məscid olduğunu düşündüyümüz zaman, qadını itə  və 
eşşəyə bərabər tutmaq bu anlama gəlir ki, namaz qılanın təbiəti ilə qadının 
təbiəti arasında böyük bir ziddiyət varmış. Bu hədisin rəvayətçisi qadını bu 
iki heyvanla bərabər tutmaqla qadını insan olma özəlliyindən məhrum edib 
onu heyvan təbiətində görmüşdür. Ayrıca, bu, o deməkdir ki, namaz qılmaq 
erkəklərə məxsus olan Tanrı ismarışıdır və qadınların namaz qılmaq və Tanrı 
ilə üz-üzə durmaq haqları yoxmuş. Yəni qadın namaz qılırkən onun önündən 
bir qadın keçərsə nə olur sualı da bu saxta hədisdə cavabsız qalır. Digər bir 
sual da bu şəkildə sorula bilər: nədən heyvanlardan yalnız it və eşşək namazı 
batil edir? Namaz qılarkən qarşıdan at, dəvə, dovşan, tülkü, qurd və ya aslan 
keçərsə, namaz batil olur, ya yox? 
Ərəb mədəniyəti yazılı bir mədəniyətdir və yalnız bu vəsilə ilə 
Əbuhərirənin söylədiklərinin kökünə çata bilərik. Abdulla Məsruq´un 
dediyinə görə, bir gün birisi “qadının itə  və  eşşəyə  bərabər olma” hədisi 
haqda Ayişədən sual sormuş. Ayişə demiş: “İndi bizi itlə  və  eşşəklə mi 
müqayisə edirsiniz? And olsun Tanrının birliyinə ki, bir gün peyqəmbər 
namaz qıldığında onun qarşısında uzanmışdım. Sadəcə mane olmamaq üçün 
yerimdən tərpənmirdim.”
11
 Möminlər peyqəmbərlə bağlı  eşitdiklərini 
təsdiqləmək üçün Ayişənin yanına gəlib ondan soru sorurdular. Möminlərin 
Ayişəyə olan güvənləri sadəcə onun peyqəmbərin qadını olması üzündən 
deyildi, Ayişə diqqətli, dürüst, iqtidarlı bir qadın olması  səbəbi ilə bütün 
möminlərin hörmətini qazanmışdı. 
“Peyqəmbərin  ən seçkin arxadaşlarının dini məsələlərlə bağlı 
problemləri ortaya çıxdığında gəlib Ayişədən sorduqlarını bir neçə  dəfə 
gördüm.  İbni-Əta, Ayişə haqqında belə dedi: “Fiqh elmində Ayişə  ən çox 
bilgiyə sahib idi. Bir çox hadisələrlə bağlı peyqəmbərin ən yaxın silahdaşları 
onun fikirləri ilə hesablaşırdılar.”
12
                                                 
9
 İmam Nəsai, Əl-sünən, I kitab, S.211. 
10
 Eyni qaynaq, II kitab, s. 62. 
11
 Buxari, Səhih, I kitab, s. 199. 
12
 Əsqəlani. 
ج ،ﺎﺗ ﯽﺑ ،ﻩﺮهﺎﻗ ،ﻪﻀﻬﻨﻟاراد ﻪﻴﻣﻼﺳﻻا ﻪﺳارﺪﻟا ﻪﺒﺘﮑﻣ ،ﻪﺑﺎﺼﻟا ﺰﻴﻤﺗ ﯽﻓ ﻪﺑﺎﺻﻻا ،ﯽﻧﻼﻘﺴﻋ
8
 ص ،
18
 
.
 
 
58

Ayişənin xəbərdarlıqlarına baxmayaraq, Əbuhərirə “Səhih” kimi 
mötəbər qaynaqlara nüfuz etməyi başarmışdır. Belə  nəzərə  gəlir ki, Buxari 
Ayişənin yalanladığı (təkzib etdiyi) hədisləri daha da hərtərəfli araşdırmağa 
ehtiyac duymamışdır. Bu hədisin qadınla bağlı  təlqin etdiyi ən önəmli 
mövzu onun “pak olmaması”dır. 
Bu hədis qadının ləyaqətini təhqir etdiyi üçün yaxşı olar Əbuhərirənin 
şəxsiyətini qısaca araşdıralım. Bu mövzunun dərinliyinə girmədən öncə 
bunu söyləməm gərəkir ki, Əbuhərirənin qadınla bağlı bu şəkildə 
davranmasının səbəbi onun adının etimolojisi ilə ilgilidir. “Əbuhərirə” 
sözünün lüğət mənası “dişi pişiyin atası” deməkdir. O, daha öncə  “Əbdül-
şəms”, yəni günəşin köləsi adlanırdı.
13
 Peyqəmbər onun adını  dəyişdirmək 
qərarına gəldi, çünkü bu ad bir növ bütpərəstliyi çağrışdırırdı. “Günəşin 
köləsi” kimi adlar Yəmən kültürünün özəlliyindən qaynaqlanırdı.Yəməndə 
sadəcə günəş deyil, qadın olduğu sanılan bir ulduz da pərəstiş edilirdi. 
Ayrıca o zamankı Yəməm ölkəsində sosial münasibətlərdə qadınların üstün 
məqamları var idi. Yəmənin Səba ölkəsində Belqıs adında bir kraliçə olmuş 
və Süleyman peyqəmbəri özünə heyran etmişdi. Yəməndə sultanlıq etmiş bu 
qadının  əfsanələşmiş xatirələri nəsildən-nəsilə dolaşmış  və VII əsr 
Ərəbistanına da gəlib çatmışdır. Quranda Belqıs´la bağlı deyilir:  
“Süleman peyqəmbər quşlara nəzər saldı, hüdhüdü görə bilmədi və 
dedi: Hardadır hüdhüd? Onu cəzalandıracağam. Əgər hüdhüdün yox olması, 
harda olması ilə bağlı tutarlı bir dəlili olmasa, onun başını  kəsəcəyəm. 
Hüdhüdün gəlməsi uzun çəkmədi. Hüdhüd gəlib dedi: Elə bir şey bulmuşam 
ki, sən onu daha öncə bilmirdin. Səba  şəhrindən sənə  xəbər gətirmişəm. 
Səbaya hökm sürən bir qadın var. Bütün nemətlərə sahibdir və böyük taxtı 
var. Ancaq onun əmrində olanlar bir olan Tanrının yerinə günəşə  səcdə 
edirlər. Onların xəyallarında  şeytan bu əməli bər-bəzəkli göstərib Tanrının 
yolundan onları azdırmışdır.”
*
  Əbuhərirə  Yəmənin Dus qəbiləsindən idi.
14
 
30 yaşında “Abd-ül Şəms-günəşin köləsi” adı ilə çağrıldığı zaman islamı 
qəbul etmişdir. Peyqəmbər onun adını Abdulla (Tanrının köləsi) olaraq 
dəyişdirdi və ləqəbi də Əbuhərirə oldu. Çünkü o daima yanında dişi bir pişik 
balası  gəzdirirdi.
15
  Əbuhərirə bu ləqəbdən xoşlanmırdı. Çünkü onun bu 
ləqəbində qadına xas olan xüsusiyət var idi. Əbuhərirə dedi: “Məni 
Əbuhərirə olaraq çağırmayın, peyqəmbər mənə  Əbuhərir (Erkək pişiyin 
atası) ləqəbini taxmışdır. Çünkü erkək dişidən daha üstündür.”
16
 Onun bir 
                                                 
13
 Eyni qaynaq, VII kitab, s. 427. 
*
 Quran, Nəməl surəsi, 20, 21, 22, 23, 24-cü ayələr. 
14
 
 ﻦﻋ عﺎﻓد ،ﯼﺰﻌﻟا ﯽﻠﻋ ﺢﻟﺎﺻ ﻢﻌﻨﻤﻟاﺪﺒﻋ
 داﺪﻐﺑ و توﺮﻴﺑ ،ﻪﻀﻬﻨﻟا ﻪﺒﺘﮑﻣ و ﻢﻠﻘﻟاراد ،ﻩﺮﻳﺮه ﯽﺑا
1981
 ص ؟
13
 
15
 
 ج ،ﻪﺑﺎﺻﻻا ،ﯽﻧﻼﻘﺴﻋ
7
 ص ،
426
.
 
16
 Eyni qaynaq, s. 434. 
 
59

başqa problemi də erkək olmasına baxmayaraq, qadınlara xas peşəyə sahib 
olması idi. O zaman yəhudilərin tarım və ticarətlə  uğraşmaları, Məkkə ilə 
Mədinə arasındakı ümumi ticarət ilişkiləri Mədinəni zəngin bir şəhərə 
çevirmişdi. Ancaq Əbuhərirə özünün etirafına görə peyqəmbərə xidmət 
etməyi tərcih etmiş hərdən də “peyqəmbərin qadınlarının evlərinə uğrayır və 
onların ev işlərini görürdü. ”
17
 Bu gerçəkliklər onun dişilərə olan nifrətinin 
səbəbini açıqlaya bilər.Yəni iki hadisə onun zehnində sirli şəkildə bir-birinə 
düyünlənmişdir: dişi pişik balasının atası olma ləqəbi ilə peyqəmbərin 
qadınlarına qulluq etməsi. 
O, dişi pişiklər və qadınlar haqqında o qədər kompleksə girir ki, bu 
kompleksdən qurtulmanın yolunu peyqəmbərin adından dişilər haqqında bir 
hədis rəvayət etməkdə görür. O, həm də “dişi bir pişik, qadın cinsindən daha 
üstündür” hədisini də rəvayət edir ki, Ayişə bu hədisi ciddi şəkildə rədd edir. 
Səhabilərdən biri belə rəvayət edir: Biz Ayişənin yanında idik. Əbuhərirə də 
orda idi. Ayişə  Əbuhərirəyə dedi: Ey dişi pişiyin atası, sənmi bu hədisi 
peyqəmbərdən duydun ki, “Pişiyin yavrusunu ac və susuz saxlayan qadın 
cəhənnəmlik olacaqdır?”  Əbuhərirə cavab verdi: Bəli, mən eşitdim 
peyqəmbərin bu söylədiyini. Ayişə rişxəndlə dedi: Tanrı qarşısında mömin 
çox dəyərlidir. Tanrının mömini yalnız pişik balasına görə  cəzalandırması 
inanılacaq bir şey deyil. Ey dişi pişiyin atası  Əbuhərirə, bundan sonra 
peyqəmbərdən rəvayət edəcəklərinə diqqət et!”
18
 Bu üzdən heç də təəccüblü 
deyil ki, Əbuhərirə Ayişəyə qarşı  səsini ucaltmış: “Ola bilər ki, siz 
möminlərin anasısınız, Tanrını sevən peyqəmbər sizi, siz də onu 
sevmişsiniz. Ancaq bu söylədiyimi peyqəmbərdən öz qulaqlarımla 
eşitmişəm.” Bir gün Ayişənin “Ey Əbuhərirə, sən peyqəmbərdən elə bir 
hədis rəvayət edirsən ki, heç vaxt onu eşitməmisən” deməsinə qarşı 
Əbuhərirə “Ey möminlərin anası, siz güzgü önündə qaş-gözünüzə sürmə 
çəkib, özünüzü bəzədiyiniz zaman mən hədisləri toplayırdı”
19
-dedi. 
İslamın doğuşundan bəri qadınların aybaşı  xəstəlikləri və qadınlarla 
cinsi münasibət ciddi bir problem kimi təzahür etmişdir. Aybaşı xəstəlikləri 
zamanı qadın murdar və bulanıq sayıla bilərmi? Ayişə və peyqəmbərin digər 
qadınları israrla söyləyirdilər ki, peyqəmbər bu haqda cahil ərəblər kimi 
düşünmürdü. Peyqəmbər ramazan ayında daima qüsl edirmişmi? Əbuhərirə 
peyqəmbərdən başqa bir hədis də bu məzmunda rəvayət edir ki, “Qadınla 
cinsi irtibatda olmuş kişi oruc tuta bilməz.”
20
 Bu sözdən sonra səhabilər 
peyqəmbərin qadınlarının yanına gedib bu haqda bilgilənmək istəmişlər. 
                                                 
17
 Eyni qaynaq, s. 441. 
18
 
ص ،ﻪﺒﺟﻻا ،ﯽﺸﮐرز مﺎﻣا
 .
112
.
 
19
 Əsqəlani, Əl-isabət, VII kitab, s. 440. 
20
 İmam Zərkeşi, Əl-icabət, s. 112. 
 
60

“Ümmi-Səlmə  və Ayişədən bu haqda soru sormuşlar... onlar demişlər: 
“Peyqəmbər qadınları ilə bərabər olduğu gecələr ... qüsl etmirdi, gündüz də 
oruc tuturdu.”
21
 Səhabilər nə edəcəklərini bilmirdilər. Bir daha Əbuhərirənin 
yanına gedib bu haqda dəqiq bilgi istədilər. “O dedi: Peyqəmbərin 
qadınlarımı bunu söylədi? Səhabilər dedilər: Bəli. O zaman Əbuhərirə etiraf 
etdi ki, bu sözü bir başa deyil, dolayısıyla peyqəmbərdən eşitmişdir. Daha 
sonra  Əbuhərirə ölümündən az öncə söylədiklərinin tamamilə yalan 
olduğunu etiraf etdi.”
22
Qüsl haqqında hədis rəvayət edən yalnız  Əbuhərirə olmamışdır. Bu 
haqda Ayişə  və  səhabilər arasında çoxlu mübahisələr baş vermişdi. “Ömər 
qadınlara  əmr etmişdi ki, qüsl etdikləri zaman saçlarının hörükləri açıq 
olmalıdır.” Bu sözü eşitdiyi adama Ayişə dedi: “Qəribə  işdir...  əgər bu 
məsələ Ömər üçün o qədər önəmlidirsə, niyə əmr etmir ki, qadınlar saçlarını 
bir dəfəlik dibdən qırxdırsınlar? Heç vaxt unutmaram ki, mən və peyqəmbər 
doldakı su ilə qüsl edirdik. Mən yalnız üç dəfə yaş  əllərimi saçlarıma 
çəkirdim və heç vaxt saçlarımı qüsl etmək amacı ilə açmırdım.”
23
 Ayişə bu 
rəvayətin düzəldilməsinə israr edirdi, çünkü o, bu kimi yanlış anlamaların 
uzun tarixi zaman axışı içində ortaya çıxaracağı çətinliklərin bilincində idi. 
Bu kimi xətaların islam tarixinə sızmasını istəmirdi. Ərəb cahiliyət və qəbilə 
kültüründə qadınlar aybaşı  xəstəliyinə tutulduqları zaman murdar 
sayılırdılar. Xəstəlik zamanı qadının murdar olaraq görülməsi  o zamankı 
ərəb kültüründəki qadının dəyərsizliyini göstərir. Məhəmməd bu kültürü 
ortadan qaldırmaq, qadınlara heysiyət qazandırmaq istəyirdi. Peyqəmbərə 
görə, qadınlara olan bu münasibət iki mənbədən qaynaqlanırdı: 1. Ərəb 
qəbilələri kültüründən. 2. Yəhudi inancından.  
Bu mövzu üzərinə araşdırma aparan fəqihlər  ən çox Ayişəni qəbul 
etmişlər. Bu alimlər inanırlar ki, Ayişənin söylədikləri “bütün xürafatlara 
qarşı mübarizə aparan peyqəmbərin söylədikləri ilə daha çox örtüşməkdədir. 
Bu mövzu sadəcə alimlərin diqqətini cəlb etməmiş, xəlifələr üçün də maraqlı 
olmuşdur: “Əbusüfyanoğlu Müaviyə peyqəmbərin qadını olan Ümmi-
Həbibədən sordu: Peyqəmbər qadınları ilə yatdığı paltarları  dəyişmədən 
namaz qılırdımı?” Ümmi-Həbibə dedi: Bəli, paltarını dəyişdirmədən namaz 
qılırdı. Çünkü peyqəmbər cinsi münasibəti pis bir şey saymırdı.”
24
 Yəhudilər 
qadını aybaşı  xəstəliyi zamanı murdar sayırdılar. Ancaq bunun tam tərsinə 
olaraq peyqəmbər deyirdi: "qadınlarınız aybaşı  xəstəliyinə tutulduqları 
                                                 
21
 Eyni qaynaq. 
22
 Eyni qaynaq, s. 112 və 113. 
23
 Eyni qaynaq, s. 111. 
24
 Nəsai, Əl-sünən, I kitab, s. 155. 
 
61

zaman murdar olmurlar, onlara toxuna bilərsiniz, xəstəlik zamanı cinsi 
ilişkidən başqa istədiyiniz kimi qadınlarınıza toxuna bilərsiniz."
25
Fiqh (islam qaynaqlı hüquq elmi) kitablarında qüsl və  dəstəmaz 
haqqında çox danışılır.  Şübhəsiz ki, islam bədənin təmiz olması üçün çox 
diqqətlidir. Hər dəfə seks ilişkilərindən sonra qadın və kişinin yuyunmalarını 
tələb edir. Xüsusən qadının aybaşı  xəstəliyi bitdiyində yuyunması  gərəkir. 
Qadının orqanizminin bu şəkildə yaradılışı onun aşağı irfanlı, aşağı elmli bir 
varlıq olması anlamında deyildir. Ancaq çağımızdakı gerçəkliyin də 
göstərdiyi kimi, islam toplumları 1500 ildən sonra hələ  də peyqəmbərin 
mesajını anlamış deyillər. 
İmam Nəsai peyqəmbərin qadınlarının biri olan Meymunə´dən rəvayət 
edir: “Bir neçə  dəfə peyqəmbər Quran oxuduğu zaman başı qadınlarının 
birinin dizi üstündəyəkən yuxuya dalardı. Bir halda ki, eyni qadın aybaşı 
xəstəliyini keçirmək üzrə idi. Eləcə  də aybaşı  xəstəsi olan peyqəmbərin 
qadınları namaz qılmaq üçün onun səccadəsini yerə sərərdilər.”
26
 Nəsai XI 
əsrdə yaşamışdır.  Ərəblərin qadını  təhqiretmə kültüründən yararlanaraq, 
peyqəmbər adına saxta rəvayətlərin düzəldildiyini Nəsaidən öncə də bir çox 
alimlər anlamışdılar. Bu üzdən də peyqəmbərin qadınlar haqqındakı 
davranışlarını bilmək üçün çox geniş bir araşdırma başlatdılar. Bu haqda 
birinci və güvənilir qaynaq kimi peyqəmbərin qadınlarının həyatlarını 
incələdilər, onların söylədiklərini əsas olaraq qəbul etdilər.  
İbni Sə´d böyük əsərinin bir bölümünü peyqəmbərin özəl həyatına 
həsr etmişdir.  İndi görəcəyimiz kimi, bu bölüm islamın təməl istəklərini 
ortaya qoymaqdadır.  İslamın qadına yanaşması burada açıqca 
görünməkdədir. Yəhudiliyin, xristianlığın və  ərəb qəbilələri kültürünün 
qadınları  aşağıladığı bir ortamda islamın qadını necə  dəyərləndirdiyini və 
yüksəltdiyini görəcəyik. Ancaq çox keçmədən fəqihlər arasında qadın 
mövzusu ilə bağlı ziddiyətli görüşlər ortaya çıxdı. Görəcəyimiz kimi, 
peyqəmbərin ortadan qaldırmaq istədiyi qadın düşmənliyi, hətta hədislərə də 
girə bilmişdir. Buxarinin “mötəbər” hədisləri arasında bu kimi rəvayətlərə 
çox rastlanılır. “Üç şey uğursuzluq gətirər: ev, qadın və at.”
27
 Buxari bu 
hədisin fərqli rəvayətlərini zikr etməmiş, bir halda ki, hədisin elmi şəkildə 
araşdırılması bir neçə variantı müxtəlif qaynaqlara dayanaraq rəvayət 
etməkdən ibarət idi ki, oxucuların soruları qaynaqbilim (mənbəşünaslıq) 
baxımından cavabsız qalmasın. Buxari bu mövzu ilə bağlı Ayişənin rədd 
etdiklərini öz əsərinə yerləşdirməmişdir. “Səhabilər Ayişəyə dedilər: 
Əbuhərirə iddia edir ki, peyqəmbər üç şeyin şanssızlıq gətirdiyini söyləmiş: 
                                                 
25
 Eyni qaynaq, s 152. 
26
 Eyni qaynaq, s. 147. 
27
 Buxari, Səhih, III kitab, s. 243. 
 
62

ev, qadın və at. Ayişə  səhabilərə dedi: Əbuhərirə  dərslərini çox pis 
öyrənmiş.  Əbuhərirə bizə  gəldiyində peyqəmbər söylədiyi cümlənin ikinci 
yarısını bitirmək üzrə idi. Peyqəmbər deyirdi: Tanrı, yəhudilərin “ev, qadın 
və at” şanssızlıq gətirər inanclarını  qəbul etmir. Əbuhərirə peyqəmbərin 
söylədiyini tam olaraq eşitməmiş.”
28
  
Buxari Ayişənin bu rəddiyəsini nəinki yazmamış, tam tərsinə, bu 
hədisi elə yazmış ki, heç bir şübhəyə  də yer buraxmamış. Buxarinin bu 
metodu adətən, hədis doğru olmasa da, onun doğruluğu fikrini 
qüvvətləndirir. Buxari Ayişə ilə  Əbuhərirə arasındakı mübahisələri də 
yazmamışdır. Daha da kötüsü Buxarinin, bu hədisi qadınları  sərt  şəkildə 
aşağılayan digər bir hədislə bir yerdə verməsidir: “Peyqəmbər söylədi: Mən 
özümdən sonra kişi üçün qadın adlı ciddi bir problemi miras olaraq 
buraxmayacağam.”
29
 Bu hədisin qaynağı Öməroğlu Abdulladır. Abdulla, 
ikinci xəlifə  Xəttaboğlu Ömərin ikinci oğlu idi. Öməroğlu Abdulla zühd, 
təqva, gecə namazları  və qüslləri ilə tanınmış birisi idi.
30
 Buxari üçün 
Abdulla çox dəyərli bir qaynaq olmuş. Abdullanın rəvayət etdiyi bir başqa 
hədisə görə, qadınlar bir başa cəhənnəmə gedəcəkmişlər. “Öməroğlu 
Abdulla dedi ki, peyqəmbər söylədi: Mən cənnətə bir baxdım, gördüm ki, 
ordakıların çoxu yoxsullardır. Cəhənnəmə baxdım, gördüm ki, 
cəhənnəmdəkilərin çoxu qadınlardır.”
31
 Bu hədisdən necə  nəticə  çıxarmaq 
olar? Bu hədis doğru olsa belə, onun üzərinə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. 
Buxari də digər fəqihlər kimi yalnız Tanrının məsum və  xətasız olduğuna 
inanırdı  və  hədislərin toplanmasında da Tanrıya təvəkkül edirdi. Bizim 
kültür və gələnəyimizdə hər şey və hər kəs, xüsusən alimlər və fəqihlər sual 
altına alına bilər.  
İmam Zərkeşi Ayişənin rəvayətlər üzərinə bütün etirazlarını 
toplamışdır. Zərkeşi XVI əsrin ortalarında Misirdə dünyaya gəlmişdir. 
Ancaq onun əcdadı türk olmuşdur. O da bir çox alimlər kimi elm öyrənmək 
üçün çoxlu ölkələrə  səfər etmişdir. 30 önəmli  əsər yazmışdır ki, onlardan 
çoxu itmiş və yalnız adları qalmışdır. Zərkeşinin əsərlərindən biri Ayişənin 
təkliflərinə və artırmalarına həsr olunmuşdur. Bu əsər belə başlayır:  
“Ayişə möminlərin anasıdır... O, Tanrı elçisinin aşiqidir. Ayişə 8 il 5 
ay peyqəmbərlə bir yerdə yaşamışdır. Peyqəmbər vəfat etdiyi zaman onun 
18 yaşı var idi. Ayişə 65 il yaşadı... 1210 hədisin bizə çatmasını ona 
borcluyuq.”
32
  Bu şəkildə davam edir: 
                                                 
28
  İmam Zərkeşi, Əl-icabət, s. 113. 
29
 Buxari, Səhih, III kitab, s. 243. 
30
 Əsqəlani, Əl-əsabət, 4-cü kitab, s. 182. 
31
 Buxari, Səhih, III kitab, s. 137. 
32
 İmam Zərkeşi, Əl-icabət, s. 37 və 38. 
 
63

“Bu kitab Ayişənin rolunu araşdırmağa həsr edilmişdir. Elə mövzular 
olmuşdur ki, o haqda Ayişə digər səhabilərlə  kəsinliklə razılaşmamışdır. 
Mən bu əsərimi “Ayişənin səhabilərin izharları üzərinə  tənqidi”
*
 
adlandırdım.”
33
 Bu kitab 1939-cu ilə  qədər yalnız  əlyazma  şəklində 
qalmışdır. Ayişə haqqında araşdırma apararkən, Əfqani bu kitabı Dəmeşqin 
Zahiriyə kitabxanasından tapmışdır. Nədən  Şafei məzhəbinin  ən böyük 
alimlərindən biri olan Zərkeşi  əsərini Ayişənin həyatına həsr etmişdir? 
Ayrıca, Zərkeşi bu kitabı çox önəmsəmiş və onu şəhərin baş qazisinə təqdim 
etmişdir. Baş qazi indiki ədliyə nazirliyi kimi bir vəzifə olmuşdur. 
Peyqəmbərin “Dininizin bir qismini Ayişədən öyrənin”
34
  hədisini Zərkeşi 
önə çıxarır. "Hümeyra, Məhəmmədin Ayişəyə verdiyi ləqəb idi. Ərəb dilində 
“Hümeyra”nın mənası parlaq qızıl saç deməkdir.  Ərəbistanda belə bir 
gözəllik nadir hallarda bulunurdu."
35
  
Ayişə  Əbuhərirənin söylədiyi bir çox hədislərə qarşı idi və bunu 
açıqca bütün səhabilərə söyləyirdi. Ayişə belə hesab edirdi ki, "Əbuhərirə 
yaxşı dinləyici olmamış  və bütün sorulara cavab olaraq yanlış  hədislər 
söyləmişdir.”
36
 Ayişənin çox güclü hafizəsi olduğu üçün cəsarətli bir şəkildə 
Əbuhərirəni tənqid edirdi. Əsqəlaninin dediyinə görə, “Şeir sənətində, din 
elmində  və tibbdə Ayişə  qədər bilgili birisinə  həyatım boyunca rast 
gəlmədim.”
37
 Əbuhərirə Ayişəni necə əsəbləşdirib, incitdiyini yaxşı bilirdi. 
Bir gün bir səhabi qadınlarla necə cinsi ilişkidə olmaqla bağlı Əbuhərirədən 
eşitdiyi hədisi Ayişəyə söylədi. Ayişə elə əsəbləşdi ki, səsini yüksəldib dedi: 
“Kim bunu peyqəmbərdən eşitmişdir?”
38
 Anlaşıldığı kimi, Əbuhərirənin 
peyqəmbərdən nəqlən söylədiyi hədislərin güvənirliyi yoxdur. Abdulmünim 
Saleh adında bir yazar Əbuhərirə haqqında bir kitab yazmışdır. Bu kitab 
1983-cü ildə  İraqda yayılmışdır. Abdulmünim Əbuhərirəni savunmuş  və 
kitabının da adını “Əbuhərirəni müdafiə”
*
 qoymuşdur.  Onun əsəri bu cümlə 
ilə başlayır: “Sionistlər və onların hamiləri islama qarşı yeni silah kəşf 
etmişlər. O da hədis rəvayətçilərinin kimliklərini və  şəxsiyətlərini  şübhə 
altına aparmaqdan ibarətdir. Xüsusən o rəvayətçilər ki, onlar bir çox hədis 
rəvayət etmişlər.”
39
 Bütün bunlar göstərir ki, Əbuhərirə ilə bağlı alimlər 
arasında böyük ixtilaf mövcuddur. Dəqiq olan budur ki, sionizm ortaya 
                                                 
*
 ﻪﺑﺎﺤﺼﻟا ﻦﻋ ﻪﺸﻳﺎﻋ ﻪﺘﮐرﺪﺘﺳا ﺎﻤﻴﻓ داﺮﻳﻻا 
33
 Eyni qaynaq, s. 32. 
34
 Eyni qaynaq, s. 31.  
35
 
اراد ،ﻦﻴﻨﻣﻮﻤﻟا ما ،ﻪﺸﺋﺎﻋ ،ﻩروﺪﻗ ﻪﻴهاز
 ،توﺮﻴﺑ ،ﻪﻴﻧﺎﻨﺒﻠﻟا بﺎﺘﮑﻟ
1976
.
 
36
 İmam Zərkeşi, Əl-icabət, s. 116. 
37
 Əsqəlani, Əl-isabət, VIII kitab, s. 17. 
38
 İmam Zərkeşi, Əl-icabət, s. 120. 
*
 ﻩﺮﻳﺮه ﯽﺑا ﻦﻋ عﺎﻓد 
39
 Əbuhərirəni müdafiə, s. 7. 
 
64

çıxmadan yüz illər öncə  Əbuhərirənin yaşadığı vaxtda da bir çox 
müsəlmanlar tərəfindən, özəlliklə möminlərin anası Ayişə  tərəfindən 
Əbuhərirə  qəbul edilməmişdir.  İlk başlanqıcdan etibarən, o şübhəli  şəxs 
olmuşdur. Buxari də bu haqda bilgi verməkdədir. Buxari yazır: “Alimlər 
deyirlər ki, Əbuhərirənin rəvayət etdiyi hədislər həddindən artıq çoxdur.”
40
 
Abdulmünim Əbuhərirəyə qarşı Ayişənin etirazlarını etiraf edir, ancaq ikinci 
xəlifə  Xəttaboğlu Ömərin  Əbuhərirə haqqında dediyi “Hədis rəvayətçiləri 
arasında  ən pis yalanları  Əbuhərirə demişdir”
41
 sözünü qəbul etmir. Ona 
görə, Ömər belə bir söz deməyibdir. Ömərin  Əbuhərirəyə “Bu yalanlarını 
davam etsən səni Yəmənə sürgün edəcəyəm”
42
 dediyi sözü də Abdulmünim 
qəbul etmir.  
Ömər  əski islam toplumunda və elə bu gün də ayrıca nüfuza sahib 
olan bir şəxs olmuşdur. Çünkü onun ciddi xarakteri, hərbi qətiəti, güclü 
şəxsiyəti və hər növ yalandan uzaq olması daima çevrəsini və islam tarixini 
dərindən etkiləmişdir. O, hətta səhv etməkdən qorxurdu. Ömər belə hesab 
edirdi ki, hafizənin səhv etmə  və bir hadisəni tam olaraq yadda saxlaya 
bilməmə imkanı var. Bu üzdən də  xəta etməsini önləyə bilmək üçün 
hafizəsindən daha çox fərdi sezgisinə güvənirdi. Çünkü fərdi sezgi baş verən 
hadisə ilə qarşı-qarşıya gələrək ortaya çıxırdı. Ayrıca fərdi sezgidəki xəta 
islam və peyqəmbər adına deyil, onun öz adına yazılacaqdı. Bu da islamın 
və onun elçisi olan Məhəmmədin yanlışlıqlardan daima uzaq olacaqlarına 
xidmət edirdi.
43
 Bu səbəbdən də  Əbuhərirənin bu qədər bolluca hədis 
rəvayət etməsindən Ömər çox narahat idi. Əsqəlani əsərinin Ömərə aid olan 
bölümündə yazır: “Ömər,  Əbuhərirə ilə ilgili bu şəkildə düşünür: 
Peyqəmbərlə olan münasibətlərimizdən daha çox söyləyəcək hədislərimiz 
var. Lakin bunları söyləməkdən çəkinirik. Bir hafizə xətasına yol verməkdən 
qorxuruq. Ancaq Əbuhərirə məsuliyətsiz bir tərzdə çox şeylər söyləyir.”
44
Hafizənin xətaetmə imkanı  məsuliyətli səhabiləri düşündürürdü. 
Çünkü zamanın axışı sadəcə səhabilərin gəncliklərini ortadan qaldırmır, həm 
də onların hafizələrinə  də  zərər verirdi. Məsuliyətli səhabilər bunun 
bilincində olduqları üçün, qonuşmaqdan daha çox susmağı  tərcih edirdilər. 
Ömər ibni Hassan adlı  səhabi hafizənin güvənilir olmaması ilə bağlı bu 
şəkildə söyləmiş: “Əgər istəsəm, iki gün ardıcıl olaraq peyqəmbərdən hədis 
rəvayət edə bilərəm. Ancaq məni bu əməldən saxlayan önəmli bir şey var 
ortada. Bir neçə dəfə şahid olmuşam ki, mənim eşitdiklərim və gördüklərimi 
                                                 
40
  Buxari, Səhih, I kitab, s. 34. 
41
 Əbuhərirəni müdafiə, s. 122. 
42
 Eyni qaynaq. 
43
 Əbuzöhrə, Malik, s. 146. 
44
 Əsqəlani, Əl-isabət, VII kitab, s. 440. 
 
65

başqa səhabilərin də  eşidib gördüklərini görmüşəm. Lakin onların hər biri 
hadisəni tam fərqli  şəkildə anlatmışlar. Mən də onlar kimi xəta etməkdən 
qorxuram. Bu səbəbdən də susmağı tərcih edirəm.”
45
  
Bu xətaları  ən çox Əbuhərirə etmişdir. Yalnız üç il peyqəmbərlə bir 
yerdə olan Əbuhərirə 5300 hədis rəvayət etmişdir.
46
 Buxari, rəvayətlərinin 
qaynağını Əbuhərirə olaraq göstərən 800 kişinin adını çəkir.
47
 Əbuhərirə öz 
“parlaq” hafizəsi haqqında bu sözləri deyir: “Peyqəmbərə dedim: Mən çox 
diqqətlə dinləyib, Sizin söylədiklərinizi anlayıram. Ancaq bir çox 
söylədiklərinizi unuduram.”
48
 Peyqəmbər dedi ki, üstündəki  əbanı yerə  sər 
və  məni dinlərkən onun üstündə otur. Dinlədikdən sonra əbanı yerdən 
yığışdırarsan. “Bu səbəb oldu ki, mənim unutqanlıq problemim tamamı ilə 
ortadan qalxsın.”
49
  Hər növ cadu və sehirbazlıqdan uzaq olan və onlarala 
mübarizə aparan islama qarşı bu şəkildə davranmaq, islamı anlamamaqdan 
başqa bir şey deyildir. Yəni səhabi olmaq islamı olduğu kimi anlamaq 
mənasında deyildir. İslam heç bir problemi möcüzələr yolu ilə  həll etmək 
istəməmişdir.  
Böyük cüssəsi ilə səciyyələnən Xəttaboğlu Ömər çox erkən yuxudan 
qalxar və  tənbəllərə nifrət edərdi. Səhər erkəndən qalxıb hər kəsi namaza 
çağırardı. Bir gün Əbuhərirəni çağırıb ona bir iş təklif etdi. Ancaq Əbuhərirə 
Ömərin təklifini qəbul etmədi. Əbuhərirənin bu əməlindən heyrətlənən Ömər 
dedi: “Sən nədən çalışmağı  qəbul etmirsən? Səndən daha üstün olan 
səhabilər çalışmaq üçün mənə müraciət edirlər.” 
Əbuhərirə dedi: “Məndən daha üstün olanlar kimlərdir?” 
Mövzudan uzaqlaşmaq istəməyən Ömər dedi: “Məsələn, Yəquboğlu 
Yusif.” 
Əbuhərirə dedi: “O, peyqəmbər oğlu peyqəmbər idi. Mən isə anamın 
oğlu olan Əbuhərirəyəm.”
50
Bununla da mübahisənin əvvəlinə dönüb və bu soruları soruşuruq: 
İslamın ilk çağlarında hicab nəyin göstərgəsi olmuşdur? Bu sözün 
mənası  nədir? Onun məntiqi nədən ibarətdir? Necə, kimlər üçün və  nədən 
başladı?