Fatimə Mernisi Pərdələr arxasında gizlədilən tarix

IV 
 
Siyasi konfliktlər 
 
Peyqəmbərin vəfatından üç gün sonra Ömərin girişimi ilə  Əbubəkir 
müsəlmanların xəlifəsi olaraq seçildi. Bu zaman demək olar ki, iqtidar 
Mühacirlərin əlindən çıxıb Ənsara keçmişdi.Bu iki dəstə arasında hər zaman 
sərt rəqabət olmuşdur. Bə´zən bu rəqabətlər qarşıdurmalara gətirib 
çəıxardığında Peyqəmbər ixtilafı yatırmışdır. Örnəyin, 628-ci ildə savaşların 
birində peyqəmbərin ordusu Mühacirlər və  Ənsar dəstələrinə ayrılmışdı. 
Ənsar, Mühacirlərə qarşı  qılınc çəkmişdi. Ortaya çıxmış olan bu fitnədə 
qəbiləlik kimliyi çox böyük rol oynamışdı. Mühacirlərin Mədinəyə 
gəlişlərini heç bir zaman səmimiyətlə  qəbul etməyən Mədinə  qəbilələrinin 
                                                 
33
 Tabari, Mohammed, Sceau des profetes, p. 352. 
 
38

başçılarından biri olan Abdulla ibni Əbi bu qarşıdurmanı bu şəkildə 
anlatmışdı: “Mühacirlər Mədinəyə  gəldiklərində yoxsul və  dərviş durumda 
idilər. Biz onlara imkan yaratdıq.  İndi onlar bizi saymaz olmuşlar. Bu da  
َﮏُﮐﺎَﻳ  َﮏﱠﻠَﮐ  ﻦﱠﻤَﺳ
"
-  yəni “Öz itini o qədər yedirt ki, sənin özünü də yeməyə 
başlasın”-  əski  ərəb atalar sözünü xatırladır.”
34
 Peyqəmbər bu tayfa 
başçısının sözündən çox üzülmüşdü. Bu səbəbdən də  İnsar və Mühacirlər 
arasındakı münasibətləri daha da ciddi şəkildə kontrol etməyə başladı. 
Ancaq Peyqəmbərin vəfatından sonra kül altındakı əski nifrət közləri ortaya 
çıxmağa başlamışdı.  
Peyqəmbərin vəfat xəbərini duyar-duymaz, Ənsar qəbilələrinin 
başçıları  Məhəmmədə canişin təyin etmək üçün Səqifədə bir toplantı 
keçirdilər. Səqifə, Bənisaidə qəbilələrindən birinə aid olan bir növ tavanlı ev 
idi. 
35
 Peyqəmbərə yaxınlıqları ilə bilinən Əbubəkir və Ömər bu toplantıdan 
xəbərsiz idilər. Bu toplantı haqqında bir nəfər  Əbubəkirə  və Ömərə bilgi 
verdi. Adam camiyə girib dedi ki, Ənsar toplantı keçirir və Peyqəmbərin 
canişini kimi Sə´d ibni İbadə ilə beyət etmək istəyirlər.  Əbubəkir ayağa 
qalxıb Ömərin əlindən yapışaraq oranı tərk edib Səqifəyə getdilər.
36
  Onlar 
yas törənini tərk edib və Səqifəyə getmək zorunda qalmışdılar. Bənisaidənin 
bu evində müsəlmanların gələcəyi ilə bağlı  ən önəmli qərarlar alınacaqdı.  
Ənsarın irəli sürdüyü iki adayı Mühacirlər qəbul etmədikləri üçün sözlü 
dartışma başlamışdı. Ənsar dedilər: “Siz Mühacirlərin güclü olmanıza bizim 
şəkkimiz yoxdur. Lakin biz öz içimizdən birini rəhbər olaraq seçmək 
istəyirik. Siz də öz içinizdən birini seçin. Belə olursa hər iki dəstə razı qalar 
və konflikt də çözülmüş olar.”
37
 Peyqəmbərin  ən yaxın dostları olan və 
peyqəmbərin sünnətinin davam etməsində israrlı olan Əbubəkir və Ömər, 
Qüreyş  qəbiləsinə  mənsub idilər. Lakin Qüreyşin qəbilə başçılarından 
deyildilər.  Ənsar arasında  Əbubəkir və Ömər kimi Peyqəmbərə bu qədər 
yaxın olanlar yox idi. Belə bir durumda Əbubəkir və Ömər öz siyasi 
liderliklərini Ənsara necə qəbul etdirəcəkdilər? Əbubəkir və Ömər Ənsardan 
istədilər ki, öz təkliflərini davam etsinlər. Daha sonra Ömər toplantının  ən 
həssas və uyğun bir yerində gedişatın nəbzini ələ almağı başardı.  
Ömər toplantının davamı  nəticəsində daha gərgin ixtilafların ortaya 
çıxmasından qorxurdu. O üzdən də toplantının tam həssas bir yerində əlini 
Əbubəkirə uzadıb: “Əlini uzat və bizim beyətimizi qəbul et. Çünkü sən 
Qüreyşin  ən seçkin fərdisən və  hər kəsdən daha çox sən bu məqama 
layiqsən,”- dedi.  Ömər,  Əbubəkirin  əlini sıxıb ona beyət etdi. Bu xəbər 
                                                 
34
 İbid, s. 236. 
35
 İbni Hişam,  
ج ،ﻩﺮﻴﺳ
4
 ص ،
303
ج ،ﺎﺗ ﯽﺑ ،توﺮﻴﺑ ،رﺪﺼﻟاراد ،ﯼﺮﺒﮑﻟا تﺎﻘﺒﻄﻟا ،ﺪﻴﻌﺳ ﻦﺑ ،
3
 ص ،
171
 
36
 Tabari, Mohammed, Sceau des profetes, s. 349. 
37
 Eyni qaynaq. 
 
39

Mədinədə yayılar-yayılmaz hər kəs Səqifəyə qaçmağa başladı. Böyük bir 
izdiham yaranmışdı. Bu izdihamda Sə´d ibni İbadə ayaqlar altında qalıb 
ölüm yatağına düşdü.
38
    Peyqəmbərin vəfatından sonra islam, yalnız 
seçkinləri və  əyanları içinə alan bir proses kimi başladı. Bu seçkinlər öz 
üsullarını qorumaq üçün müzakirə edib anlaşdılar. Bu üsul toplantıda 
bulunanların mənafeyi baxımından fərqli idi. Beləliklə, qəbilə sisteminə 
qarşı olan peyqəmbərin idealı qısırlığa itələndi.  
Iki il sonra yəni 634-cü ildə Əbubəkirin vəsiyəti üzərinə Ömər xəlifə 
oldu.  İlk dörd xəlifə arasında yalnız  Əbubəkir öz əcəli ilə ölmüşdür. 
Əbubəkir ömrünün sonlarında xəstəliyi şiddətləndiyi zaman gizlincə Ömərin 
xəlifəliyi ilə bağlı nəzərləri öyrənmişdi. 
39
 Əbubəkir Əşrəf-ün Nas (aristokrat 
əhali) toplantısına qatılıb sormuşdu: “Məndən sonra xəlifə olacaq adamı mən 
təklif etsəm, qəbul edəcəksinizmi?”
40
 Sonra da Əbubəkir nəzərdə tutduğu 
adamın Ömər olduğunu açıqlamışdı. Onlar cavab verdilər: “Sənin təklifini 
qəbul edirik.”
41
 Başqa bir rəvayətə görə, camaat dolayısıyla  Əbubəkirin 
ağlında olan kişinin Ömər olduğunu anlamışdı.
42
  
Ömərin xilafəti 10 il sürdü. Bu müddət  ərzində müsəlmanlar Sasani 
imperatorluğunu devirib Misiri də öz idarələrinə keçirdilər. Müsəlmanlar 
islam ordusunun nizamlanmasını və maliyə işlərinin düzənlənməsini Ömərə 
borcludurlar. Ömər, müsəlman olmayanların Məkkədə  məskunlaşmalarına 
izin vermirdi.
43
 Əslində islamda ilk dini ayrı-seçkilik də Ömərin zamanında 
başlamışdır. Müsəlman olmayanların Mədinədə  məkunlaşdıqları  təqdirdə 
ağır maliyat ödəmələri gərəkirdi. Mədinədə  məskunlaşıb və  ağır maliyat 
ödəyənlərin biri də xristian olan Əbulolo adında bir kölə idi. Əbulolo 
ödədiyi ağır vergiyə etiraz edirdi. Bu haqda Ömərin özünə birbaşa  şikayət 
etmişdi. Ancaq Ömər onun vergisini azaltmamışdı. Ömər hesab edirdi ki, 
onunla çox ədalətli davranılır, müsəlman olmadığı üçün bu vergini ödəməli 
idi. Bir cümə günü Ömər cəmaət namazındaykən, Əbulolo onu səcdə halında 
qəmə ilə arxadan vurdu. Çox sərt  şəkildə yaralanmış olan Öməri evinə 
apardılar. Ömər aldığı yaradan qurtula bilməyib öldü. Ömər ölüm ayağında 
bir toplantı düzənlədi ki, ona ilk dəfə olaraq şura deyildi. Bu şuraya 6 seçkin 
və tanınmış  şəxsləri təyin etdi. Onlardan istədi ki, aralarından birini xəlifə 
olaraq birlikdə  təyin etsinlər. 
44
 Ömərin ölümündən  üç gün sonra Osman 
xəlifə olaraq seçildi. Osman da öncəki iki xəlifə kimi məkkəli və Qüreyş 
                                                 
38
 Eyni qaynaq ingilizcə mətnində, s. 351. 
39
 Tabari, Tarix, cild 3, s 51. 
40
 Eyni qaynaq, s. 192. 
41
 Eyni qaynaq, s. 31. 
42
 
ﻌﺳ ﻦﺑ
 ص ،تﺎﻘﺒﻃ ،ﺪ
192
 
43
 
.
 
توﺮﻴﺑ ،ﺖﻓﺮﻌﻤﻟاراد ،ﺐهﺬﻟا جوﺮﻣ ،ﯼدﻮﻌﺴﻣ
1982
 ج ،ﺦﻳرﺎﺗ ،ﯼﺮﺒﻃ و 
5
 ص ،
16
 
44
 .
ج ،ﺦﻳرﺎﺗ ،ﯼﺮﺒﻃ
3
 ص ،
33
 
 
40

soyundan idi. Ancaq Osman, Peyqəmbərin qəbiləsinə  rəqib olan 
Bəniüməyyə  qəbiləsindən idi. Bəniüməyyə  və  Bənihaşimin ortaq cəddləri 
Əbdi-Mənaf adlanırdı. Ayrıca Məhəmməd Peyqəmbərin Rüqəyyə adında 
qızı ilə evlənmiş olan Osman ilk başdan Məhəmmədin missionunu dərindən 
anlamış  və Qüreyş tayfaları arasındakı qarşıdurmalarda Məhəmməd 
Peyqəmbəri savunmuşdu.  
Osmanın da xilafəti çox kədərli surətdə sona çatdı. 11 il sonra 655-ci 
ildə onun iqtidarını  ədalətsiz sayan bir qrup Osmanın evini mühasirə etdi. 
Sonra da bu çıldırmış  dəstə evə zorla girib Quran oxumaqla məşğul olan 
Osmanın başını  kəsdi.
45
 Osmanın ölümü ilə islam tarixində ilk iç savaş 
başladı.  Əbutaliboğlu Əlinin 4-cü xəlifə olaraq seçilməsinə baxmayaraq, iç 
savaş sona çatmadı.  
Əbutaliboğlu  Əli 656-ci ildə  iğtişaşa qərq olmuş  Mədinədə  xəlifə 
seçildi. Ancaq bəzi müsəlmanlar onun xilafətini məşru (leqal) olaraq 
tanımadılar. Bu üzdən də Əliyə qarşı savaşa hazırlaşdılar. Ayişə bir il sonra 
məşhur Cəməl hərbində  Əliyə qarşı başlayan savaşın rəhbərliyini öz əlinə 
aldı.
46
 Ayişə bu savaşda yenildi. “Yazqısını qadınlara tapşıran toplumlar 
mutlu ola bilməzlər” hədisi də bu savaşdan sonraya aiddir. Əbutaliboğlu Əli, 
Cəməl savaşından sonra hərbi və iqtisadi baxımdan zəiflədi və digər ələ bir 
düşmənlə qarşılaşdı ki, siyasi və  hərbi baxımdan çox təhlükəli və hiyləgər 
idi. Bu rəqib Suriyənin hakimi Əbusüfyanoğlu Müaviyə idi. Müaviyə, Əlini 
Osmanın qatillərini cəzalandırmadığı üçün tənqid edirdi. Müaviyə, Osmanın 
qəbiləsindən, yəni Bəniüməyyə soyundan idi. Ayişənin əsgərlərinin sayı bir 
neçə min nəfər idi, lakin Müaviyənin  əmrində olan orduda 85 min nəfər 
təlim görmüş savaşçı var idi. Əli 90 min əsgərlə  İraqdan savaş meydanına 
yönəldi.
47
 Siffeyn adında bir yerdə  Əli və Müaviyə arasında qanlı döyüş 
başladı. Bu savaşda rəqiblərin heç biri digərinə üstün deyildi. Ölülərin sayı 
70 min nəfərdən artıq idi. Bu savaş hekəmiyət (Əbumusa Əşərinin hakimliyi 
ilə verilən məşhur qərar) sona çatdı.  Əbumusa  Əşəri bu qərarı ilə  Əlini 
xilafətdən məhrum edib Müaviyəni müsəlmanların xəlifəsi olaraq tanıdı. Bu 
hekəmiyətdə saxtakarlığı yol verildiyi, bir çox təsirli  şəxslərin Müaviyə 
tərəfindən satın alındığı önəmli tarixi qaynaqlarda yazılmaqdadır.  Əlinin 
tərəfdarları hekəmiyətin bu qərarını ədalətsiz sayıb qəbul etməz, Müaviyəni 
xəlifə saymazlar. Onlar Müaviyəni qasib, yəni xilafəti qəsb etmiş olaraq 
bilirdilər. Müaviyə və Əlinin tərəfdarlarından başqa Xəvaric adında üçüncü 
bir qrup da peyda oldu. Xəvaric, yəni xaric olanlar. Bunlar öncə  Əlinin 
ordusunda olub, daha sonra ayrıldıqları üçün onlara Xəvaxic, yəni xaric 
                                                 
45
 Eyniu qaynaq 5-ci kitab, s. 113. 
46
 Eyni qaynaq, s. 203. 
47
 Məsudi, Mürrvic-ul Zəhəb, 3-cü kitab, s. 649, 667. 
 
41

olanlar deyilirdi. Xəvaric nə  Əlini nə  də Müaviyəni xəlifə olaraq qəbul 
edirdi. Bu üzdən də  həm  Əlini həm də Müaviyəni öldürmək qərarına 
gəldilər. Onlar belə hesab edirdilər ki, bu iki nəfəri öldürməklə islam 
dünyasındakı nifağı, ayrılıqçılığı da ortadan qaldırmış olacaqlar. İslam adına 
öldürürdülər.  
“40-ci hicrət ilində Xəvaricdən bir qismi Məkkədə toplaşıb baş vermiş 
savaşlar, böhranlı durum haqqında fikir alış-verişində bulundular. Onlardan 
üç nəfər peyman bağladılar ki, Əlini, Müaviyəni və  Əmroası öldürsünlər. 
Belə anlaşdılar ki, öldürülməsi gərəkən  şəxsləri qətlə yetirmədən geri 
dönməyəcəklər... Həm də bu qətllərin rəməzan ayının 17-də  və  bəzi 
qaynaqlara görə isə ramazan ayının 21-də (661-ci ildə) gerçəkləşdirsinlər.”
48
 
Bunlar bir həddə  qədər öz düzənəklərini (planlarını) həyata keçirə bildilər. 
Müaviyə yaralandı,  Əli ramazan ayının 19-da sabah namazını camidə 
qılarkən Xəvaricə  mənsub olan İbni-Mülcəm tərəfindən yaralandı. Bu sərt 
yaradan iki gün sonra Əli vəfat etdi. Xüləfayi Raşidin (böyük xəlifələrin) 
hekayəsi burada sonra çatır. Çünkü Müaviyənin iqtidara gəlməsi ilə kimsə 
təkrar xəlifənin “şura” yolu ilə seçiləcəyinə inanmırdı. Müaviyə çox 
rahatlıqla öz oğlu Yəzidi varis olaraq təyin etdi. Qəbilə aristokrasisini 
ortadan qaldırmaq hədəfi ilə meydana gəlmiş olan islam, Əməvilər 
tərəfindən qəbilə mənafei yolunda vasitəyə dönüşdürülürdü. Müaviyə 680-ci 
ilə  qədər iqtidarda oldu. O, bu uzun sürən hökuməti ilə istibdadın, 
despotizmin  əsaslarını  Əməvi dövlətinin bütün qatlarında yerləşdirməyə 
bolluca zaman əldə etmişdi.  
 
 
Hədisin ortaya çıxışı 
 
 
Hədisin ortaya çıxışının tarixi məcrası ilə tanış olmaq üçün ilk dörd 
xəlifənin seçilmə prosesinə bir nəzər salalım.  İlk on ildə  və Müaviyənin 
iqtidara gəlməsindən öncə siyasi qərarlar  əhli-beyt (vəfadarlıq peymanı 
bağlayanlar) arasındakı icma`, aristokratlar (qəbilələrin seçkin və inanılır 
rəhbərləri) və həll-ü əqd (peyman bağlayanlar, ancaq peymanlarını gerialma 
haqqına sahib olanlar) əsasında alınırdı, yəni bu üç kəsimin ortaq qərarı 
lazım idi. Burada hər qrupun məzhəbi mətnləri öz mənafeləri  əsasında 
anlamaları söz konusu olmuşdur. Bu şəkildə hədisin toplanmasında iki zidd 
baxış ortaya çıxdı: Birinci dəstə öz mənafeləri doğrultusunda hədislərdən 
sui-istifadə edən siyasətçilər idi. Bu qrupun qarşısında duran ikinci dəstə isə 
                                                 
48
 Eyni qaynaq, 6-ci kitab, s. 83. 
 
42

üləmalar (din alimləri) idi. Bu keşməkeşlərə Buxari ən yaxşı bir örnəkdir. O, 
bir islam aydını olaraq iqtidar və siyasətdə olmaqdan uzaqlaşıb hədisləri 
toplamağa başladı. Ancaq öz elmini siyasətin xidmətinə təqdim etmək üçün 
Buxariyə  təzyiqlər edildi. Buxari, adından da bəlli olduğu üzrə Buxarada 
dünyaya gəlmiş və 870-ci ildə vəfat etmişdir. O, bir çox öz çağdaşları kimi 
bilgilənmək amacı ilə islam ölkələrinin çoxunda olmuş və geniş araşdırmalar 
aparmışdır. Suriyədə, Misirdə və Hicazdakı araşdırmalarından sonra Misirdə 
iqamət etmişdir. Buxari hədis elmində mütəxəssis olan bütün alimlərlə 
söhbətləşmişdi. Bütün rəvayətlər bir məcmuədə toplandıqdan sonra 
peyqəmbərin sünnəti və ya təlimləri hədis adı altında rəsmiləşməyə başladı. 
Buxari hədislərə  əsaslanaraq doğru yolu (sirati-müstəqim) müsəlmanlara 
göstərə bilmək üçün Quranla hədisin uyğunluğu üzərinə  də bir metod 
gəlişdirmişdi.  
Buxari elmi bir metoddan yararlanaraq 1080 nəfərlə söhbət edib 
60.000 hədis topladı. O, çox böyük bir zəhmət və sədaqətlə bu işi görür və 
peyqəmbərə aid olmayan yayqın saxta hədisləri öz məcmuəsinə almırdı. 
Hədisləri toplama işi bitdikdən sonra onların doğruluğu üzərinə  
araşdırmalara başladı. Buxarinin qarşılaşdığı  əsas çətinlik araşdırmanın 
metodu idi. Bir hədisin doğru ya da saxta olduğunu necə  dəqiqləşdirmək 
olar? Buxari üçün peyqəmbərin zamanına aid olan bütün hadisələri qələmə 
almaq ciddi bir vəzifəyə dönüşmüşdü. Buxari yazır: “1080 nəfərin izharlarını 
dinlədikdən sonra yazmağa başladım və  hər bir hədisi qüsl alıb, iki rükət 
namaz qıldıqdan sonra yazdım.”
49
 O, ibadət yolu ilə könlünü təmizləyir və 
araşdırmaya dərin zəka və aydın bir ruhla yanaşırdı.  
O, elmi metodunu hazırladıqdan sonra saxta hədislərlə doğru hədisləri 
ayırd etməyə başlamışdı. Bir çox hədislərlə tanış olduqdan sonra saxta 
hədisləri kəşf etmə elminə sahib oldu. Kimsə  hədis elmində ona tay ola 
bilməz. Kimsənin onun qədər bu sahədə bilgi və başarıya sahib olduğunu 
iddia etmək mümkün deyil. Hədisi isbatetmə metodu kamilləşdikdən sonra 
yalnız 7257 hədisin doğruluğu dəqiqləşdi. 4000 hədis də təkrar olduğu üçün 
məcmuəyə yerləşdirilmədi.
50
Göründüyü kimi, Buxarinin zamanına qədər, yəni iki yüz ildən daha 
az bir zaman içərisində 596725 saxta hədis ortaya atmışlar. Eyni miqyasda 
bu gün də  nə  qədər saxta hədislərlə qarşı-qarşıya olduğumuzu təsəvvür 
etmək olar. Təəssüflər olsun ki, din alimlərinin hədislər üzərinə mövcud olan 
şübhələri ortadan qalxmışdır.  
                                                 
49
 Buxari, Səhih, I kitab, S. 1.  
50
 Buxari, Səhih, s. 3. 
 
43

Buxari bi işə başlarkən, hədisləri rəvayət edən şəxslərin həyatı üzərinə 
“Tarix-i Kəbir” (Böyük tarix) kitabını yazmaq zorunda qaldı. Beləliklə 
Buxari, elmi araşdırmalara metodu ilə məşhurlaşdı. Lakin siyasilər onun bu 
əməlindən xoşlanmırdılar. “Buxari öz yurduna döndüyündə  şölən (ziyafət) 
alaçıqları quruldu, bütün əhali onu qarşılamağa çıxdı. Daha sonra Buxari ilə 
şəhərin hakimi arasında ixtilaf yarandı. Buxari sürgün edildi.”
51
 Mövzu belə 
imiş ki, şəhərin hakimi din elmlərinə vaqif olduğunu iddia edirmiş. Bu 
iddiasını Buxarinin yanında isbatlamaq üçün onu saraya çağırmış. Buxari 
şəhərin hakiminin göndərdiyi elçiyə “Get, sultana de ki, mən elmə çox 
hörmət edən bir insanam, onu sultanların sarayında cəhalətə dönüşdürmək 
istəmirəm,”- demiş.  
Bütün alimlər Buxari kimi elmə  dəyər verməmişlər. Çoxları özlərini 
siyasətçilərə çox ucuza satıb, saxta hədislərin davam etməsinə  zəmin 
yaratmışlar. Qazi Əyaz saxta hədisləri bu şəkildə sinifləndirmişdir: Birinci 
qrup hədislər peyqəmbərə aid edilir, lakin peyqəmbər heç bir şəkildə onu 
söyləməmişdir. Bu növ hədislər özləri də iki qrupa ayrılır. Birinci qrup 
maddi mənafe adı ilə peyqəmbərə aid edilmişdi.  İkinci qrup isə ideoloji 
mənafelər üzərinə düzəldilmişdir.
52
  İkinci qrup saxta hədislər məzmun 
olaraq saxta deyillər, ancaq rəvayətçilərin diqqətsizlikləri nəticəsində 
hədisdə  dəyişikliklər ortaya çıxmışdır. Məsəl üçün, çox zəif hədisləri, çox 
mötəbər rəvayətçilər zəncirinə aid edirlər.
53
 Qazi Əyaz üçüncü bir qrupa da 
işarə edir ki, çox maraqlıdır: “Bir qrup hədislər var ki, tam saxtadır və onu 
rəvayət edən şəxs iddia edir ki, bir şeylər eşitmiş, ancaq bu haqda heç bir şey 
onun qulağına dəyməmişdir. Kimlərisə gördüyünü iddia edir ki, əslində heç 
mötəbər bir kəsi də görməmişdir.”
54
IX  əsrdə yaşamış olan İsfəhani, çox maraqlı bir hadisəni nəql edir. 
Bəniüməyyə  qəbiləsindən iqtidarda olan birisi bir şairdən istəyir ki, 4000 
dinar qarşısında peyqəmbər zamanına aid olduğu mümkün olan bir şeir 
yazsın. Şeirin hədəfi peyqəmbərin rəqibi olan Bəniüməyyə qəbiləsini mədh 
etmək olmalı imiş. Şair deyir ki, mən belə şeir yazmaqdan qorxuram, lakin 
əgər israr edirsinizsə, “Ayişənin bir şeir zümzümə etdiyini” yazaram.
55
Ayişənin çox da önəmli birisi olmadığını düşünən adam şairin təklifini 
qəbul etmir və deyir ki, ”Mən istəyirəm sən deyəsən ki, Bəniüməyyə 
soyundan olan Hesan ibni Sabit peyqəmbərin qarşısında bu şeiri oxumuş və 
Bəniüməyyəni öyərək, peyqəmbərə öz nifrətini bildirmişdir.”
56
                                                 
51
 Əsqəlani, Fəth-ül Bari, I kitab, s. 265. 
52
 Əbu Zöhrə, Malik. 
53
 Eyni qaynaq, s.148. 
54
 Eyni qaynaq. 
55
 
.
 
توﺮﻴﺑ ،ﯽﺑﺮﻌﻟا ثاﺮﺘﻟا ،ﺎﻴﺣﻻاراد ،ﯽﻧﺎﻏﻻا بﺎﺘﮐ ،ﯽﻧﺎﻬﻔﺻا جﺮﻔﻟاﻮﺑا
1969
 ج 
1
 ص 
23
 
56
 Eyni qaynaq.  
 
44

Yuxarıda söylənilən  şərh, siyasi və iqtisadi mənafelərin saxta 
hədislərin ortaya çıxmasına necə  zəmin yaratmasına bir örnəkdir. Bu əməl 
hicrətin 10-cu ilində səfər ayının 28-də birinci gün peyqəmbərin vəfatından 
dərhal sonra başlamış  və bu günə  qədər də davam etməkdədir. Yəni 
peyqəmbərin cənazəsi hələ  dəfn edilmədən Bəniüməyyə saxtakarlığa 
başlamışdır.  
 
III 
 
Qadına inamsızlıq gələnəyi (ənənəsi) 
 
1 
Buxarinin verdiyi məlumata görə,  Əbubəkirə bu cümləni eşitmiş ki, 
“İşlərini qadınlara tapşıranlar heç bir zaman mutlu olmayacaqlar.”
1
 Bu hədis 
Buxari tərəfindən “doğru hədislər məcmuəsi”ndə yer aldığı üçün hər zaman 
islam tarixində önəmli olmuşdur. Lakin bizim hədəfimiz elmi bir 
araşdırmadır. Bir müsəlman qadın olaraq hədislər üzərinə tarixi və 
metodolojik bir araşdırma aparmağıma heç bir şey  əngəl ola bilməz. Bir 
hədisin rəvayətçiləri üzərinə daha dəqiq, elmi və tarixi bir tədqiqatın lazım 
olduğu qənaətindəyəm. Özəlliklə bu hədisin ilk dəfə olaraq ortaya çıxdığı 
tarixi şəraiti incələmək gərəkməkdədir. Kim, harda, nə zaman, niyə və kimə 
peyqəmbər bu hədisi söyləmişdir?  Əbubəkirə peyqəmbərin səhabilərindən 
biri olmuş  və  Məhəmmədlə  sıx irtibatda imiş.  Əbubəkirənin söylədiyinə 
görə, peyqəmbər eşitdiyində ki, Sasani imperatorluğunun başına bir qadın 
gəlmiş, o zaman bu hədisi şöyləmiş. “Sasani padşahı Ənuşirəvan öldüyündə, 
Sasani imperatorluğundakı hadisələrlə maraqlanan peyqəmbər 
“Ənuşirəvanın yerinə kim taxta çıxmışdı?” sormuş. Peyqəmbərə cavab 
vermişlər ki: Onlar hökuməti Ənuşirəvanın qızına buraxmışlar.”
2
 Bu zaman 
Əbubəkirənin dediyinə görə, peyqəmbər bu hədisi söyləmişdir. Ancaq nədən 
peyqəmbər hələ müsəlman olmamış Sasanı hadisələrini islam məntiqi ilə 
dəyərləndirməli idi ki? Çünkü Sasanı inancındakı üsul-idarə ilə islam üsul-
idarəsi kökündən fərqli idi. Sasani dövlətini istər kişi, istərsə qadın idarə 
etsin, hər iki halda islamın siyasi fəlsəfəsinə zidd olan bir sistemi peyqəmbər 
nədən yalnız qadın məsələsindən dolayı  tənqid etsin? Sasani dövlətinin 
başında bir kişi olsaydı, peyqəmbər o dövlətin yönətim  şəklini qəbul mu 
                                                 
1
 Buxari, Səhih, XIV kitab, s. 226. 
2
 Əsqəlani, Fəth-ül bari, Qahirə, Bita, XIII kitab, s. 46 
 
45

edəcəkdi? Zatən daha sonra Xosrov Pərvizə yazdığı məktubunda Sasaniləri 
islama dəvət edəcəkdi.  
628-ci ildə Sasanilərlə Roma arasında gedən uzun savaşdan sonra 
Roma imperatoru Heraklius Sasanilərin başkəndi Tisfonun yaxınlıqlarına 
qədər işğal etdi. 632-ci ildə Sasani padşahı Xosrov Pərvizin ölümündən 
sonra Persia dövlətini iğtişaş bürüdü. Bir çox varis, o cümlədən iki qadın da 
taxt-tac iddiası ilə ortaya çıxdılar.
3
 Belə bir sual ortaya çıxır: Peyqəmbərin 
qadınlar haqqında belə  hədis söyləməsinə bir dövlətin iç problemləri mi 
olmuş? Sasani imperatorluğundakı siyasi bir hadisə Tanrı elçisinin 
davranışını niyə  təsirləndirməlidir? Buxari ayrıntılara keçmədən, yalnızca 
Əbubəkirənin sözlərini zikr edir. Yəni hədisin məzmunu Sasani dövlətindəki 
hadisə ilə bağlantılı şəkildə təzahür edir. Əbubəkirə haqqında daha artıq bilgi 
əldə etmək üçün Əsqəlaninin böyük əsərinə müraciət etməliyik. Əsqəlani 17 
kitabdan ibarət olan “Fəth-ül Bari” adlı kitabında Buxarinin “Səhih”i 
haqqında geniş bilgi verməkdədir.  Əsqəlani “Səhih”in hər bir hədisi 
haqqında geniş tarixi, siyasi tərcüme-i hal, savaşların şərhi, savaşlarda tərəf 
müqabil olanların vəziyətləri, rəvayətçilərin kimlikləri, nəzərləri haqda geniş 
izahatlar yazmışdır. Yəni bir araşdırmaçının bütün maraqlarına cavab 
verəcək bilgilər Əsqəlaninin “Fəth-ül Bari”əsərində birikmişdir.  
Əbubəkirə bu hədisi nə zaman və hansı ictimai şəraitdə  rəvayət 
etmişdir?  Əbubəkirənin güclü hafizəsi olmalı imiş, çünkü bu hədisi 
peyqəmbərin vəfatından tam 25 il sonra yəni Ayişənin Cəməl savaşındakı 
məğlubiyətindən və  Əlinin idarəsinə  Bəsrənin keçməsindən sonra rəvayət 
etmişdir.
4
Ayişə  Məkkəyə  həcc ziyarətinə getmişdi. Orada Osmanın terror 
edildiyinin və  Əlinin iqtidara gəldiyinin xəbərini eşitdi. Bu zaman Ayişə 
Əliyə qarşı savaşın rəhbərliyini ələ almağı düşündü. Günlər ard-arda keçirdi 
və Ayişə Kufəyə ya da Bəsrəyə gedəcəyi haqda qərar verə bilməmişdi. Ayişə 
önəmli bir şəhəri tərcih etməli idi ki, orada Əliyə qarşı yetərincə müxaliflər 
bulmuş olsun.
5
 Bu müxaliflərdən yardım bəkləyirdi. O, bir çox müzakirələr 
və təmaslardan sonra Ayişə Bəsrəni öz qərargahı kimi tərcih etdi. Bu zaman 
Əbubəkirə şəhərin seçkin insanlarından biri sayılırdı. Bir çoxları kimi, o da 
bu savaş  ərəfəsində  gərgin durumda idi. Əbubəkirə bilmirdi, Ayişənin 
tərəfində durub Əliyə qarşı savaşsın, yoxsa Əlinin tərəfində durub 
peyqəmbərin dünya və axirətdə sevgilisi olan Ayişəyə qarşı  çıxsın. Ayrıca 
Bəsrə  Əbubəkirə üçün doğulduğu yer deyil, vəzifəyə çatmaq üçün uyğun 
                                                 
3
 Hodgson, Venture of islam, vol.1, P. 199 
4
 Əsqəlani, Fəth-ül Bari, Qahirə, Bita, XIII kitab, s. 46 
5
 Əsqəlani, Fəth-ül Bari, XII kitab, s.49. 
 
46

məkan olduğunu nəzərə alanda onun gərginliyini daha da rahat anlamaq 
mümkündür.  
Əslində Əbubəkirə üçün islam çox uyğun maddi şərait təmin etmişdi. 
İslamı qəbul etmədən öncə O, Taifdə çox təhqiramiz həyat sürürdü. Taif elə 
bir  şəhər idi ki, orada yalnız qəbilə aristokratları böyük vəzifəyə çata 
bilirdilər.  Əbubəkirə kimi kölələrin  şəhərin vəzifəli  şəxsləri olmalarına 
imkan yox idi. 630-cu ildə peyqəmbər Taif şəhrinin fəthinə qərar vermişdi. 
Bu zaman peyqəmbər yenicə  Məkkəni  ələ keçirib, şəhərdə kontrolu 
sağlamışdı. İslamın qarşısında duran Taifliləri məğlub etmək üçün bu şəhəri 
də islamın nəzarətinə keçirməyi planlamışdı. Ancaq Taif əhalisi çox güclü 
şəkildə  şəhəri savunurdu. Peyqəmbər  şəhərin kənarında alaçıqlar qurdurdu. 
18 gün şəhəri mühasirədə saxladı. Taiflilərin ox atanları peyqəmbərin 
ordusuna ciddi zərər vermişdilər. Peyqəmbərin ordusundan 12 nəfər 
öldürüldü. Peyqəmbər bu şəhəri heç bir itki vermədən  ələ keçirməyi 
düşünmüşdü. Vəziyətin peyqəmbərin düşündüyünün tərsinə olaraq 
irəliləməsi Məhəmmədi  əndişələndirməyə başladı. Peyqəmbər bu savaşda 
ölənlərin ailələrini də yaxından tanıyırdı. Bu ölənlər məchul adamlar 
deyildilər. Nəhayət, peyqəmbər mühasirədən əl çəkib geri çəkilmək qərarına 
gəldi. Ancaq geri çəkilmədən öncə Taifdə olan kölələrə  xəbər çatdırdı ki, 
şəhəri tərk edib islam ordusuna qatılan bütün kölələr özgürlüklərini 
qazanacaqlar, artıq kölə olmayacaqlar.
6
 12 kölə Taifi gizlincə  tərk edib 
peyqəmbərə qatıldı. Bu 12 kölənin içində Əbubəkirə də var idi. Bu kölələrin 
sahiblərinin etirazlarına baxmayaraq, onlar bütün müsəlmanlarla qardaş  və 
bərabər hüquqlu insanlar olaraq duyuruldular.
7
 Beləliklə,  Əbubəkirə  həm 
müsəlman oldu, həm də özgürlüyünü qazandı.  
Bir neçə ildən sonra Əbubəkirə  İraq  şəhərlərinin birində mühüm və 
sayılan şəxs olduğunda Məhəmmədin “Bütün yoxsullar və dünyanın əzilmiş 
insanları özgürlüklərini qazanıb iqtidara və zənginliyə sahib olacaqlar” kimi 
arzuları gerçəkləşirdi.  Əbubəkirə kimi bir kölənin bu qədər sürətli  şəkildə 
toplumsal status qazanması islamın verdiyi mesajları ciddiləşdirirdi. “Siz 
ərəblər çox aşağı və fəlakətli bir durumda yaşayırdınız. İslam və Məhəmməd 
Sizi qurtarıb bu yerlərə yüksəltdi.”
8
 Əbubəkirə islamı qəbul etdikdən sonra 
inanılmaz bir sürətlə sosial tərəqqi pillələrini irəliləyib keçdi. “O, çox 
imtinalı şəxs idi. Ömrünün sonuna qədər də beləcə qaldı. Onun evladları da 
zənginlikləri və elmləri hesabına Bəsrənin seçkin insanları arasındaydılar.”
9
  
                                                 
6
 
ج ،تﺎﻘﺒﻃ ،ﺪﻌﺳ ﻦﺑ
3
،
 ص 
159
 
7
 Eyni qaynaq 
8
 Əsqəlani, Fəth-ül bari, Qahirə, Bita, XIII kitab, s. 622. 
 
9
 
ج ،ﺎﺗ ﯽﺑ ،ﻊﻳزﻮﺘﻟاو عﺎﺒﻄﻟاﺮﮑﻔﻟاراد ،ﻪﺑﺎﺤﺼﻟا ﺰﻴﻤﺗ ﯽﻓ ﻪﻳﺎﻐﻟاﺪﺳا ،ﺮﻴﺛا ﻦﺑ
5
 ص ،
38
 
 
47

Səhabilərin həyatları qələmə alındığı zaman bir çox alim Əbubəkirə ilə ilgili 
olaraq çətinliklə qarşı-qarşıya gəlmişlər, çünkü Əbubəkirənin soyu haqqında 
güvənli bilgi yox idi. Səhabilərin soyu haqqında araşdırma aparan İbni-
Hənbəl etiraf edir ki, “Əbubəkirə haqqında dərin araşdırma aparmadım. 
Onun üstündən sürətlə keçdim. Çünkü onun üzərində  dərin araşdırma 
aparmamağım təklif edilmişdi.”
10
  Əbubəkirə o saysız kölələrdən idi ki, 
islamdan öncə onların soylarını  bəlli etmək mümkün deyildi. Əski  ərəb 
qəbilələrində önəmli bir soydan məhrum olmaq, hər növ ictimai statusdan 
məhrum olmaq anlamında idi. Bu da doğrudur ki, islami toplumda qeyri-
məşru (qeyri-leqal) yolla doğulanlar önəmli sosial statusa yüksələ bilməzlər. 
Ancaq onların təhqir olunma səbəbi tamamı ilə  fərqli mövzudur. Islam 
öncəsi tarixdə  ən uzaq əcdadı belə, müəyyən etmək böyük bir imtiyaz 
sayılırdı.  
İslamın inqilabi şivələrindən biri iddə  məsələsi idi. Inqilab burada 
keçmişdən və  gələnəklərdən qopuş anlamındadır.  İddə  nə deməkdir? Yəni 
bir qadın, əri öldükdən və ya boşandıqdan sonra bir neçə kərə aybaşı qadın 
xəstəliyi mərhələlərini keçirdikdən sonra evlənə bilər. Dul qadın bir neçə 
kərə aybaşı  xəstəliyini keçirmədən evlənmə haqqına sahib deyil. İddədən 
məqsəd qadının daha öncəki  ərindən gəbə qalıb-qalmamasının bəlli 
olmasıdır. Beləliklə, qadın hamilə olduğunda uşağın gerçək atasının kim 
olduğu tam və  dəqiq olaraq bilinmiş olur. İslamdan öncə  uşağı ata soyuna 
mənsub etmək ya önəmli deyildi (çünkü bir çox qəbilələrdə  hələ ana 
mərkəzli soy anlayışı hakim idi), ya çətin idi (savaşlarda  əsir alınan 
qadınlarla seksual ilişkiyə girilirdi və sonra da bu qadınların çoxu kölə 
olaraq satılırdılar), ya da qeyri-mümkün idi. Siğə (keçici evlənmə) kimi 
məslələrdə buna əhəmiyət də vermirdilər. Siğə bu günə  qədər də  şiə 
inancında davam etməkdədir. Siğəni II xəlifə Ömər yasaqlamışdır.  Şiənin 
Ömərə qarşı antipatiyası olduğu üçün onun yasaqladığı bir çox şeyləri 
mübah və  məqbul görmüşlər. Bu üzdən də islam öncəsi qəbilələrin bir 
gələnəyi olaraq bilinən siğə, varlığını  şiə inanışında sürdürməkdədir. 
Sünnilikdə islam öncəsi bütün ənənələr tənqid edildiyi üçün siğə  də  qəbul 
edilməmiş, rədd edilmişdir. Siğə  və ya keçici evlilik qadın və kişinin 
anlaşaraq bir neçə günlüyünə və ya bəlli bir zaman içində birlikdə yaşamağa 
qərar vermələridir. Bu keçici evlilikdə ayrılıq zamanı da öncədən 
müəyyənləşdirilir. Sünni məzhəblərin yasaqladığı bu növ evlilik ticarətlə 
uğraşan islam öncəsi ərəb qəbilələri arasında çox yayqın idi. Soyun itməsinə 
səbəb olan, ailənin qüdsiyətini ortadan qaldıran və bir növ yasallaşdırılmış 
əxlaqsızlıq olan siğə  şiə inancında özünə yer edib günümüzə  qədər davam 
                                                 
10
  Eyni qaynaq. 4-cü kitab, s. 578. 
 
48

etmişdir. Sünni məzhəblər bu növ keçici evliliyin ailənin müqəddəsliyini 
zədələdiyi inancında olmuşlar. Bu növ evlilikdə  uşağın atasını müəyyən 
etmək ya çətin olur, ya da heç mümkün olmur.  
Bu səbəbdən də Əbubəkirə örnəyi də istisna deyildir. Kimlik bunalımı 
içində olan şəxslər üçün bu özü-özlüyündə  ağır bir sorundur. Bunlar 
toplumda ikinci dərəcəli insan sayılmaqdan  əzab çəkirlər. Hədis rəvayət 
edən  şəxslərin soylarını  dəqiqləşdirmək çətin bir məsələ kimi 
araşdırmaçıların önünə  çıxırdı.  Əbubəkirə elə bir adam idi ki, islam ona 
sadəcə  zənginlik və  şöhrət bağışlamamış, həm də ona kimlik qazandıraraq 
heysiyətli bir şəxsə çevirmişdi. O, daima ətrafındakı müsəlmanlara “Mən 
sizin dini qardaşınızam”
12
 deyirdi. Belə bir sabiqə ilə çox rahatca anlamaq 
olar ki, o, islam toplumunu zəiflədəcək hər növ iç savaşa qarşı imiş  və iç 
savaş çıxaranları düşmən kimi görürmüş. 
Nədən o, öz zehnində saxladığı peyqəmbərə aid olduğu bir cümləni 25 
il söyləməmiş və yalnız Ayişə məğlub edildikdən sonra söyləmək zərurətini 
hiss etmişdir? Ayişə, Cəməl savaşında məğlub edildikdən sonra Əbubəkirə 
bu hədisi təbliğat apararcasına söyləyir. Cəməl savaşından sonra Ayişənin 
vəziyəti yaxşı deyildi. Siyasi baxımdan tam olaraq çökmüş və 13000 hamisi 
də savaşda öldürülmüşdü.
13
  Əli, Bəsrəni geri almışdı  və ona qatilmayanlar 
peşman durumdaydılar. Burada Əbubəkirə kimi bir fürsətçinin nədən belə 
bir ortamda peyqəmbərə aid bir sözü xatırladığı anlaşılırdı.  Əli 
tərəfdarlarının yanında onun sabiqəsi heç də yaxşı deyildi. Çünkü, nəinki 
savaşa qatılmamışdı, həm də bir çox peyqəmbər səhabiləri kimi tərəfsizliyini 
açıqca elan etmişdi. 
Bir çox savaşlarda peyqəmbərin yanında olan Ayişə  hərbi təcrübəyə 
sahib idi. Savaşın gedişinə yaxşı rəhbərlik edirdi. Bəsrəni mühasirə etmədən 
öncə önəmli şəxslərə məktub yazaraq savaşın səbəbini və hədəfini anlatmış, 
onlardan yardım istəmişdi.
14
 Müzakirələr aparmaq və toplumla ilişki qurmaq 
üçün camini Ayişə qərargah olaraq seçmişdi. Bu üzdən də savaş başlamadan 
öncə Ayişə, Əbubəkirə ilə irtibat qurmuşdu.
15
 Əliyə qarşı açdığı savaşa görə, 
Ayişə bir dəlil gətirməli idi, yoxsa müsəlmanlar durub-durduqları yerdə ona 
qatılmazdılar. Ayrıca, müsəlmanların bir-birinə qarşı  qılınc çəkəcəklərini 
Məhəmməd islamın qorxunc dönəmi olaraq adlandırmışdı. Ayişə, Osmanın 
qatillərini cəzalandırmaq yerinə onlara dövlətin müxtəlif orqanlarında vəzifə 
verməsini  Əlinin suçu olaraq görürdü. Osmanın qatillərinin heç biri 
cəzalanmamış tam tərsinə olaraq ordunun üst düzeyində  Əli tərəfindən 
                                                 
12
 
ﺘﻟاو عﺎﺒﻄﻟاﺮﮑﻔﻟاراد ،ﻪﺑﺎﺤﺼﻟا ﺰﻴﻤﺗ ﯽﻓ ﻪﻳﺎﻐﻟاﺪﺳا ،ﺮﻴﺛا ﻦﺑ
ج ،ﺎﺗ ﯽﺑ ،ﻊﻳزﻮ
5
 ص ،
38
 
13
 Məsudi, Mürəvvic-ül Zəhəb, II kitab, s. 380. 
14
 Təbəri, tarix, V kitab, s.182. 
15
 Əsqəlani, Fəth-ül bari, Qahirə, Bita, XIII kitab, s. 46. 
 
49

görəvlənmişdilər. Bəsrə  əhalisinin bir qismi Ayişənin söylədiklərini qəbul 
edirdi. Ona görə  də Ayişəyə  əsgər və silah verdilər.  Əlinin təyin etdiyi 
Bəsrənin hakimini Ayişə  vəzifəsindən uzaqlaşdırıb onun bulunduğu yeri 
hərbi qərargah təyin etdi. Daha sonra yaxın və uzaq müsəlman ölkələrlə 
təmasa keçdi. Peyqəmbərin  ən yaxınlarından olan Təlhə  və Zübeyr də bu 
işdə ona yardım edirdilər.Təlhə  və Zübeyr də Ayişə kimi Qüreyş 
qəbiləsindən idilər. Onlar da belə hesab edirdi ki, Əbutaliboğlu Əli ədalətsiz 
davranmış  və qatilləri cəzalandırmaq yerinə sanki onları  təltif edərcəsinə 
vəzifələndirmişdi. Hicrətin 36-ci ilində müsəlmanlar iki qarşı  cəbhəyə 
parçalandılar. Bir çoxları da qərar verməkdə zorlanırdılar. Bilmirdilər 
Osmanın qatillərini ödülləndirən  Əliyə, yoxsa Ayişəyə qarşı savaşsınlar. 
Müsəlmanların çoxu Ayişə ilə  Əlinin aralarındakı problemin nə olduğunu 
doğru-dürüst anlamış deyildilər. Hətta anlamaq da istəmirdilər. Bir qism isə 
demokrasinin olmamasını problemin qaynağı olaraq görürdülər. Bir gün 
Bəsrədə bir camidə Ayişənin tərəfdarları  Əliyə qarşı  təbliğat apararkən 
izdihamın içindən bir kişi qalxıb elə önəmli bir məsələ irəli sürdü ki, onun 
bu söylədikləri islamın ilk çağlarında anlaşılmamışdır. Hətta bu gün də tam 
olaraq anlaşılmış deyildir. Bu gün də onun söylədiklərini qulaqardı edirlər, 
yəni islamın qeyri-demokratik tərəfi. Bəsrə  Məscidində danışan bu kişinin 
sözləri onun canı bahasına tamam oldu. Beləliklə, ilk demokrasi səsini 
islamın ilk başlarında boğdular. Bu adam müsəlmanlardan Ayişənin xeyirinə 
beyət alanlara üzünü tutaraq uca səslə dedi: “Ey Mühacirlər dəstəsi! 
Peyqəmbərin dəvətini ilk qəbul edənlər Sizlər olmuşsunuz. Bu, sizlər üçün 
bir üstünlükdür. Digər insanlar da sizlər kimi islama iman gətirdilər. 
Peyqəmbər vəfat etdikdən sonra öz içinizdən birisi ilə beyət etdiniz. 
Özünüzə başçı seçdiyinizdə bizim kimi sadə insanların fikri ilə heç 
hesablaşmadınız. Ancaq bütün bunlara rəğmən bizlər razılaşıb itaət etdik. 
Tanrı da Əbubəkirin dönəmində müsəlmanlara nemət bağışladı. O da Öməri 
özünə canişin təyin edərək vəfat etdi. Bu seçimdə  də sadə insanların istəyi 
ilə hesablaşmadınız. Yenə  də razılaşıb itaət etdik. Ömər də  vəfat etdiyində 
varis xəlifənin seçimini altı seçkin müsəlmana tapşırdı, bütün müsəlman 
xalqa deyil. Bizimlə heç məşvərət etmədən Osmanı  xəlifə olaraq seçdiniz. 
Yenə  də biz sadə xalqla məsələhətləşmədən Osmana qarşı  çıxıb onu 
öldürdünüz. Yenə  də biz sadə xalqın nəzərini soruşmadan  Əli ilə beyət 
etdiniz. İndi niyə bizi Əliyə qarşı savaşmağa çağırırsınız? Əli, beyt-ül mala 
zərər mi vermiş,  ədalətsizlikmi etmiş, savaş  qənimətlərini  ədalətsizmi 
bölüşdürmüş?  Əgər bunların heç birisi ortada yoxdursa, nədən  Əli ilə 
savaşmaq istəyirsiniz?”
16
                                                 
16
 Təbəri, Tarix, V kitab, s.179. 
 
50

Ayişənin nümayəndələri  Əbubəkirə ilə  əlaqə saxladılar, o, “Mən 
fitnəyə və iç savaşa qarşıyam” dedi və davam etdi: “Bu doğrudur ki, Ayişə 
bütün islam ümmətinin anası sayılır. Bu doğrudur ki, Ayişə möminlərin 
anası olaraq boynumuzda haqqı var. Ancaq mən peyqəmbərdən eşitdim, dedi 
ki: “İqtidarı qadınlara tapşıranlar heç bir zaman mutlu ola bilməzlər.”
17
 
Göründüyü kimi, bu qədər səhabilərin içində  Əbubəkirə bir tərəfi ancaq 
qadın olduğu üçün məhkum edir, suçlu göstərməyə çalışır. 
Təbərinin rəvayətinə görə, Ayişənin məğlubiyətindən sonra Bəsrə 
əhalisi bir neçə gün təşviş və iztirab içində oldu. Bir sual ortalıqda dolaşırdı 
ki, görəsən,  Əbutaliboğlu  Əli onu himayət etməyənlərdən, o cümlədən 
Əbubəkirədən intiqam alacaqmı? “Savaşdan sonra Əbutaliboğlu Əli ümumi 
əfv elan etdi. Savaşın son günündə belə bir bildiri yayınlandı ki, silahı 
buraxıb təslim olanlar və eləcə  də  Bəsrədən öz yurdlarına dönənlər 
bağışlanacaqlar.”
18
 “Əbutaliboğlu Əli bir neçə gün savaş cəbhələrində oldu. 
Hər iki tərəfin cənazələrinin dəfn edilməsinə  əmr verdi. Öz şəhərinə 
dönmədən öncə  hər iki tərəfdə ölənlər üçün yas mərasimlərinin 
keçirilməsinə əmr çıxardı.”
19
Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, məsələ o qədər də asan deyildi. 
Örnəyin, Əbumusa Əşəri də anlamsız saydığı savaşa qatılmağı qəbul etmədi, 
bu üzdən də öz vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. Əbumusa Əşəri islam dövlətinin 
Kufədəki nümayəndəsi idi. Əbutaliboğlu  Əli, Ayişə  tərəfindən mühasirə 
edilmiş  Bəsrəyə  hərəkət etmədən öncə  Əbumusa  Əşəriyə nümayəndələr 
göndərib ondan həm yardım və silah, həm də  əhalini Ayişəyə qarşı savaşa 
qaldırmasını istədi. Ancaq Əlinin bu çağrısını Əbumusa Əşəri qəbul etməyib 
əhali ilə  məşvərətləşdi.  Əbumusa  Əşəri camidə toplaşan  əhaliyə 
peyqəmbərin iç savaşla bağlı fikrini çatdırmaq istədi. O, peyqəmbərin iç 
savaşla bağlı bir hədisini rəvayət edib, əhalidən istədi ki, Əlini himayət 
etməsinlər.  Əbumusanın fikrinə görə, bu fitnəni  əngəlləmənin yolu heç bir 
tərəfi himayət etməmək idi. İç savaşla bağlı  Əbumusanın söylədiyi 
hədislərin heç birində tərəflərin qadın ya kişi olması nəzərdə tutulmamışdı.
20
 
Buxari iç savaşla bağlı bütün hədisləri “Əl-fitnə” adlı bir fəsldə toplamışdır 
ki, bu hədislərdən biri də Əbubəkirəyə aiddir. Yalnız Əbubəkirənin rəvayət 
etdiyi hədisdə savaş  cəbhəsində bir tərəfin sərkərdəsi qadın olduğu üçün 
məhkum edilir.”
21
                                                 
17
 Əsqəlani, Fəth-ül Bari, XIII kitab, s.46. 
18
 Məsudi, Mürəvvic-ül Zəhəb, II kitab, s.378. 
19
 Təbəri, Tarix, V kitab, s. 221. 
20
 Eyni qaynaq. 
21
 Buxari, Səhih, VI kitab, s. 221. 
 
51

Bu gün məşhur Cəməl savaşının tarixçəsini bilən adama maraqlı 
görünən budur ki, Cəməl savaşına həm qarşı olanlarda, həm də  tərəf 
tutanlarda Ayişəyə ayrıca bir hörmət olmuşdur. Nadir hallarda Ayişəni 
təhqir edənlərə rastlanılır ki, bu da şiə avantürizmi və bir də  məsələnin 
dərinliyini bilməyən adi kütlə  tərəfindən baş verməkdədir. Alimlər yazırlar 
ki, yalnız şiə tarixçiləri əllərində heç bir tutarlı dəlil olmadan Ayişəni suçlu 
göstərməkdən xoşlanırlar. 
Əli,  Əbumusa  Əşərini olduğu vəzifədən kənarlaşdırıb Kufədən 
uzaqlaşdırdı. Əbumusa Əşərinin yerinə daha az barışsevər və daha çox əmrə 
tabe olan müti birisini təyin etdi.
22
  Əbubəkirə bu kimi kritik durumlarda 
digər hədislər də  rəvayət etməkdədir.  Ən maraqlı olan da budur ki, 
Əbubəkirənin rəvayət etdiyi hədislərdə onun fürsət arxasınca olduğu 
məsələnin ortaq yanını təşkil edir. Örnəyin, Əlinin qətlindən sonra onun oğlu 
Həsən yazılı şəkildə öz haqqından imtina etdiyini açıqladı. Əlioğlu Həsənin 
bu yazılı açıqlamasından sonra Müaviyə rəqibsiz olaraq xəlifə oldu. Əlioğlu 
Həsənin bu açıqlamasının təzyiqlər altında gerçəkləşdiyi tarixçilər tərəfindən 
qəbul edilmişdir.
23
 Əlioğlu Həsənin öz haqqından imtina etdiyi kritik siyasi 
durumda  Əbubəkirə “Həsən barış əhlidir” hədisini rəvayət edir.
24
 Bu hədis 
doğru olsa belə, peyqəmbər onu Həsənin kiçik yaşlarında söyləmişdir. 
Peyqəmbərin zamanındakı siyasi şəraiti peyqəmbərsiz olan bir ortama tətbiq 
etmək doğru olmaz, çünkü peyqəmbərdən sonra nə  qədər qanlar tökülmüş, 
düşmənliklər ortaya çıxmışdı. Ən kiçik yaşında heç bir siyasi şüuru olmayan 
Həsənin durumunu ən olqun yaşındakı durumu ilə qiyaslamaq elmi olaraq 
doğru ola bilməz. Siyasi fürsətləri doğuran hədisləri açıqlamaqda, 
göründüyü kimi, Əbubəkirənin heyrətamiz hafizəsinin olduğuna tanıq 
oluruq. Bu hədisi söyləməkdən də məqsədi özünü Müaviyənin yanında şirin 
göstərməyə xidmət etmişdir. 
Madam ki hədisin tarixi çərçivəsi aydınlaşdı, fəqihlərin doğru olaraq 
qəbul etdikləri bu hədisin doğru olub-olmaması üzərinə  tənqidi yanaşalım. 
Bu tənqidi yanaşmada fəqihlərin “Hədisin doğruluğunu isbatetmə üsulu” 
metodundan faydalanacağıq. 
İmam Malik İbni-Üns´ün (VIII əsr) metodunda birinci maddə bundan 
ibarətdir ki, “məzhəbə bir elm olaraq” baxmaq gərəkir. Şafei və Əbuhənifə 
kimi, Malik də 
24
müsəlmanlarda haram və halalı sezmə bilgisini gəlişdirən 
islam böyüklərindən olmuşdur. Malik İbni-Üns daima deyirdi: “Məzhəb bir 
elmdir. Ona görə  də  məzhəbi bilgiləri öyrəndiyiniz  şəxslərə diqqət edin. 
                                                 
22
 Təbəri, Tarix, V kitab, s.190. 
23
 Əsqəlani, Fəth-ül Bari, XII kitab, s. 51. 
24
 Eyni qaynaq, s.56. 
24
 
ا ﻞﺋﺎﻀﻓ ﯽﻓ ءﺎﻔﺘﻧﻻا ،ﺮﺒﻟاﺪﺒﻋ ﻦﺑ
 ﺺﺻ ،ﺎﺗ ﯽﺑ ،توﺮﻴﺑ ،ﻪﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﮑﻟاراد ،ﺎﻬﻘﻔﻟا ﻪﻤﺋﻻا ﻪﺛﻼﺜﻟ
10
 و
16
 
 
52

Əlbəttə, mən çox şanslı olmuşam ki, səhabilərin və hədis rəvayətçilərinin 70 
nəfəri həyatda olduqları bir zamanda Mədinədə dünyaya gəlmişəm. Onlar 
adətləri üzrə camilərə gedib dinləyənlərə peyqəmbərin hədislərini 
söyləyirdilər. Ancaq mən bu hədislərin heç birini toplamadım. Ona görə yox 
ki, bu səhabilərə güvənmirdim. Ona görə ki, onlar elmi baxımdan 
səlahiyətləri olmayan mövzulara müdaxilə edirdilər.” 
Malik  İbni-Üns´ün dediyinə görə, peyqəmbərin zamanında yaşamaq 
hədisin qaynağı olma baxımından yetərli deyildir sadəcə. Bu səlahiyəti əldə 
etmək üçün elmi təcrübələrin, elmi səlahiyətin olması  zəruridir. “Bilgisiz 
insanlardan bu yolda faydalanılmamalıdır.” Onların hədisin qaynağı olub-
olmamalarından öncə elm qaynağı olub-olmamalarını  dəqiqləşdirmək 
lazımdır. Elmi düşüncədən məhrum olan birisini elm mənbəyi olaraq 
görmək mümkün deyildir. Ayrıca, fikir və elmi qüvvət hədisi rəvayət 
edənlərin ölçü meyarı ola bilməz. Ən önəmli meyar əxlaq məsələsidir. 
Malikin dediyinə görə, bəzi insanlar heç bir şəraitdə  hədis 
rəvayətetmə səlahiyətinə sahib deyillər. “Bir ağılsızı, duyğulu kişini və hətta 
elmi səlahiyəti olmayan bir şeyxi hədis rəvayətçisi olaraq qəbul etmək 
olmaz.”
25
O, rəvayətçilərə inanmır və müsəlmanlara israrla deyir ki, bu mövzuda 
çox ehtiyatlı olun. Hətta deyirdi ki, rəvayətçilərin gündəlik həyatdakı 
davranışlarına, maraqlarına da biz diqqət etməliyik. Bəzi insanları hədislərin 
rəvayətçiləri kimi qəbul etmədim. Bu ona görə deyildir ki, onlar öz 
əməllərinin miqyası haqda yalan söyləmiş  və ya peyqəmbərə aid olmayan 
bir hədisi nəql etmişlər. Bu ona görə idi ki, onların ictimai münasibətlərində 
yalandan da öz məqsədləri üçün faydalandıqlarını sezdim.”
26
  
Əgər biz bu metodu Əbubəkirə üzərinə  də  tətbiq etsək, dərhal onu 
hədis rəvayətçiləri cərgəsindən çıxarmalıyıq. Çünkü bir təzkirə yazarının 
dediyinə görə o, bir dəfə zina haqqında yalan danışdığına görə cəzalanmış və 
ikinci xəlifə Ömər ona şallaq vurulması əmrini vermişdir.
27
Zina edənlərə Ömər ölüm hökmü çıxarırdı.  İslamdan öncəki cinsi 
münasibətlərin çox pis şəkildə mövcud olan yayqınlığını kontrol etmək və 
insanların soyunu qorumaq üçün çox sərt yasalar tətbiq edilirdi. Evlilik 
çərçivəsindən kənar olan hər növ cinsi münasibətlər yasaqlandı. Yalnız 
islami izdivac çərçivəsində bir kişiyə bir neçə qadınla evlənmə haqqı 
tanınmışdı. Ayrıca, tanınmış olan bu dini haqqa görə qadınları çox rahat 
şəkildə boşayıb, başqası ilə evlənmək mümkün idi. 
                                                 
25
 Eyni qaynaq. 
26
 Eyni qaynaq, s. 15. 
27
 
ج ،ﻪﺑﺎﺤﺼﻟا ﺰﻴﻤﺗ ﯽﻓ ﻪﻳﺎﻐﻟاﺪﺳا ،ﺮﻴﺛا ﻦﺑ
5
 ص ،
38
.
 
 
53

Hələ  əski qəbilə törələrindən arınmamış olan yeni islami toplumu 
Ömər ata mərkəzli bir sistemə oturtmaq üçün çox qətiətli davranırdı. Zina 
edənləri öldürmək üçün dörd nəfər müsəlmanın  şahid keçməsi lazım idi. 
Ayrıca, biri digərinə zina töhməti atsa idi, o da cəzalanırdı. 
Peyqəmbərin  ən yaxın adamlarından biri olan Müğirət ibni 
Şəəbəyə´nin zina etdiyinə tanıqlıq edən dörd nəfərdən biri Əbubəkirə idi. 
Ömər bu haqda geniş bir araşdırma başlatdı. Sonunda bu dörd nəfərdən biri 
dedi ki, zinanı gözü ilə görməmiş, zinanın olub-olmamasına tam arxayın 
deyil. Bir nəfərin bu şəkildə  şübhəli davranması  səbəb oldu ki, qalan üç 
nəfər, o cümlədən Əbubəkirə də başqasına töhmət atmaq suçu ilə cəzalansın. 
Bu  əsasla  Əbubəkirə özəl həyatındakı yalançılığından dolayı mötəbər bir 
hədisi rəvayətetmə yetkisinə sahib deyildir.  
Buxari bu hədisi səhih (doğru) olaraq görməsinə baxmayaraq, 
Əbubəkirənin rəvayət etdiyi bu hədisə şübhə ilə yanaşanlar da olmuşdur. O 
cümlədən Təbəri belə bir hədisin varlığına  şübhə etmişdir. Bu hədisin 
qadınları siyasi həyatdan məhrum etmək amacı ilə düzəldildiyini və tarix 
boyu pis niyyətlərlə istifadə edildiyini yazmışdır.
28
Bütün bu tarixi bəlgələrdən yola çıxaraq hədislər üzərinə daha 
ehtiyatlı yanaşmaq gərəkir. Çünkü bir nəfərin öz mənafeyi uğruna 
peyqəmbərdən saxta hədis rəvayət etdiyinə tarixi verilər  əsasında tanıq 
olduq.