Fatimə Mernisi Pərdələr arxasında gizlədilən tarix

 
 
Ömər və Mədinə kişiləri 
 
 
 Ömər müsəlman olmadan öncə Qüreyş qəbiləsinin seçkinlərindən və 
peyqəmbərin ən təhlükəli düşmənlərindən biri idi.
1
 O, Məhəmmədi qəbilələr 
arasında ixtilaf salmaqda, dini törələrə sayqısızlıqda, tanrılara hörmətsizlikdə 
suçlayırdı.
2
 Peyqəmbər Ömərin islamı  qəbul etməsindən qürur duyurdu. 
Əslində  Məhhəmməd öz missionunu gerçəkləşdirmək üçün Məkkənin  ən 
güclü adamını ələ ala bilmişdi. Ömər müsəlman olduqdan sonra “Öndə gedir 
və onun arxasınca bir sürü savaşçı müsəlman hazır olurdu. Ömər Kəbəyə 
yaxınlaşdığında namaz qılmağa başladı. Müsəlmanlar da onunla bir yerdə 
namaz qıldılar.”
3
 Peyqəmbərin Ömərə ayrıca hörməti var idi. Hətta Ömər 
müsəlman olmadan öncə peyqəmbər onun bəzi özəlliklərini öymüşdü. 
Məhəmməd onun ədalətsizliyə qarşı olan qətiyətindən xoşlanır və ona Faruq 
ləqəbi vermişdi. Faruq, doğrunu yanlışdan, haqqı batildən ayırd edə biləcək 
qüvvəyə sahib olan şəxs anlamındadır. Faruq, hər şəraitdə doğrunun fərqinə 
varan seçkin insandır. Ömərin bu yöndə böyük istedadı var idi.
4
 Eləcə  də 
peyqəmbər onun tənqidçilik ruhunu təqdir edirdi. Ömər deyirdi: “Ərəb, 
cilovu çəkilən qızqın dəvəyə bənzər. Cilov çəkən baxmalıdır ki, dəvəni hara 
aparmalıdır. Kəbənin Tanrısına and olsun ki, bu ərəblərin cilovunu mən 
çəkməkdəyəm.”
5
 Tarix kitablarında Ömər haqqında verilən bilgi insanın 
islama aşiq olmasına zəmin yaradır. O, xalqın diləklərini yerinə yetirən 
hakim idi. Hər  şeydən önəmli bu idi ki, dürüstlüyü və dünya malına bağlı 
olmamağı yoxsulluq səviyəsinə qədər təbliğ edirdi: “O, çox təvazökar idi və 
qaba paltar geyirdi. Tanrı işlərində çox qətiyətli idi..., dəri ilə yamanmış yun 
                                                 
1
 Əsqəlani, Əl-İsabət, IV kitab, s. 588. 
2
 İbni Hişam, Səyərə, VIII kitab, s. 367. 
3
 Eyni qanynaq, s. 366. 
4
 Məsudi, Mürəvvic-ul zəhəb, II kitab, s. 313. 
5
 Təbəri, Tarix, V kitab, s. 27.  
 
110

əba geyinirdi. Böyük dövlət adamı olmasına baxmayaraq, bütün şəxsi 
işlərini özü görürdü. Əlinin altında var-dövlət olmasına rəğmən, onun 
dəvəsinin üstündəki oturacaq xurma yarpaqları ilə düzəlmişdi.”
6
 Müsəlman 
tarixçilər bütün tarixi şəxsiyətlərin özəlliklərini, hətta mənfi yönlərini də 
yazmağa çalışmışlar. Ömərlə bağlı da bu şəkildə davranmışlar. Ömərin üstün 
cəhətlərini yazmaqla bərabər onun qadınlarla çox qaba davrandığını da 
yazmışlar. Təbəri yazır: “Ömər xəlifə olduqdan sonra bir qadına evlənmək 
təklif etmiş. Lakin Ayişənin bacısı olan Ümm-Gülsüm adında bu qadın onun 
təklifini “qadınlarla qaba və  sərt davrandığı üçün” rədd etmişdi.”
7
 Kişi 
cəbhəsində dayanaraq peyqəmbərin cinsi bərabərlik görüşünə Ömərin qarşı 
çıxması  təsadüfi deyildir. Onun daha üstün əxlaqi yönlərinin olmasına 
baxmayaraq, ailədə əski dəyərlərin davam etməsindən yana idi. Ömərə görə, 
islami transformasionlar yalnız və yalnız ictimai və  mənəvi ilişkilərlə 
məhdudlaşmalı, özəl yaşama qarışmamalıdır. Ömərin başçılıq etdiyi cərəyan 
özəl həyatda əski gələnəklərin davamını istəyirdi. Erkəklər siyasi və iqtisadi 
planda inqilabın gerçəkləşməsi ilə bağlı hazır olduqlarını duyurdular. Ancaq 
qadın-kişi ilişkilərinin dəyişməsinə  qəti  şəkildə qarşı  çıxırdılar, özəlliklə 
başda Ömər olmaqla məkkəlilər əski dəyərlərin davam etməsini istəyirdilər. 
Onlar Mədinəyə  gəldiklərində qadınların bu qədər azad davranmalarına 
şaşırıb dedilər: “Biz Qüreyş erkəkləri, qadınlarımıza hakimik. Ancaq 
görünür ki, Mədinədə erkəklərin qadınlar üzərinə hakimiyəti yoxdur. Bizim 
də qadınlarımızın Mədinə qadınları kimi davranmalarını heç istəməzdik.”
8
 
Ömərin rahatsızlığı  əsassız deyildi. Çünkü Ənsara mənsub olan bir qadın 
onun eşi idi. Bir gün öz qadını ilə dartışan Ömər, Qüreyş kültürünə uyqun 
olaraq qadınının onun qarşısında diz çöküb üzr istəməsini bəklədi. Ancaq 
onun qadını bu işi etmədi. “Və Ömərin  əsəbləşməsi qarşısında dedi: and 
olsun Tanrının birliyinə, peyqəmbərin də qadınları onunla dartışır, hətta 
peyqəmbərin qadınlarından biri səhərdən axşama qədər onunla küsülü 
qalmışdı.”
9
 Ömərin tam qorxduğu hadisə gerçəkləşdi.  Ənsar qadınlarının 
sərbəstliyi və erkəkmərkəzli davranışları qəbul etməmələri Qüreyş ailələrini 
də etkilədi. Məkkədə Ömərin itaətkar qadını indi ona qarşı çıxıb azad şəkildə 
öz fikrini söyləyirdi. Ömərin qadınının bu şəkildə davranmasının səbəbi var 
idi. O, belə hesab edirdi ki, bütün müsəlman erkəklər öz qadınları ilə 
peyqəmbər kimi davranmalı  və qadınlarına özgürlük haqqı tanımalıdırlar. 
Peyqəmbərin qadınları səslərini yüksəldib sərbəst şəkildə qəzəblərini ortaya 
qoyurlarsa, içlərində saxlamırlarsa, o zaman səhabilərin də qadınları bu 
                                                 
6
 Məsudi, Mürəvvəc-ül zəhəb, II kitab, s. 312. 
7
 Təbəri, Tarix, V kitab, s. 27. 
8
 Buxari, Səhih, III kitab, s. 258. 
9
 Eyni qaynaq.  
 
111

haqdan bərxurdar olmalıdırlar. Peyqəmbərin metodunu seçən adamlar çox 
çətin bir yola girdiklərinin fərqində idilər. Ancaq əski dəyərləri uçuran islam, 
qadınlara yeni haqlar tanıyırdı və bu yeni dəyərlərə dayanan qadınlar inqilabi 
davranırdılar. Hər zaman yeniliyin inqilabi yanı olmuşdur. Hətta qadınlar bu 
yeniliyə arxalanaraq əski dəyərlərə qarşı üsyan edir, ərlərinin yeni islami 
dəyərlərə uymalarını istəyirdilər. Qadınların bu kimi radikal davranmağa 
haqları var idi. Çünkü əsrlər boyu ilk dəfə olaraq qadına haq tanınırdı. Bu 
tanınan haqdan da özəl həyatlarında yararlanmaq istəyirdilər. Ancaq əski 
törələrin davam etməsini kişilik qürurlarına uyqun hesab edən səhabilərin 
səbri daşırdı.  
 Ömər, yalnız öz qadınını döyməklə yetinmədi. Ömər üçün qadınların 
bu yeni davranışı çox önəmli idi. Tələm-tələsik peyqəmbərin qadını olan öz 
qızı Hafisənin yanına gedib peyqəmbərin qadınları ilə davranışı haqda sordu. 
Bu hadisəni Ömər özü bu şəkildə  rəvayət edir: "Bağıraraq Hafisədən 
soruşdum: Ey Hafisə! Sizlərdən birinizin peyqəmbərdən küsmüş olduğu 
doğrumu? Hafisə dedi: Doğrudur. Mən dedim: Sizlər yanılırsınız və peşman 
olacaqsınız. Peyqəmbəri incitdiyiniz üçün Tanrının sizi cəzalandırmasından 
qorxmursunuzmu? Sən peyqəmbərdən heç bir şey istəmə  və ona cavab 
qaytarma. Onunla qaba davranma. Nə istəsən, mənim yanıma gəl, məndən 
istə!”
10
 Ancaq Ömərin müxatibi sadəcə öz qızı deyildi. Peyqəmbərin bütün 
qadınlarından ər qarşısında təmkinli olmalarını tələb edirdi. O, peyqəmbərin 
bütün qadınlarına uğrayıb, səslərini peyqəmbərin önündə yüksəltməmələrini 
istədi. Ancaq Ümm-Səlmə ilə qarşılaşdığında problem yarandı. Ümm-Səlmə 
özəl yaşamlarına Ömərin qarışmasından rahatsız olmuşdu. O, heç 
çəkinmədən Ömərə dedi: “Nədən sən peyqəmbərin və onun qadınlarının özəl 
yaşamlarına qarışırsan? Əgər bizim davranışımızla bağlı peyqəmbərin etirazı 
olsa, özü söylər. Bunlar bizim özəl ailə sorunlarımızdır, sənə  nə? Biz 
problemlərimizi peyqəmbərə də deməyəcəyiksə, kimə deyəcəyik? Biz sənin 
qadınınla olan özəl yaşamına müdaxilə edirikmi ki, sən də bizim özəl 
həyatımıza qarışırsan?”
11
 Ümm-Səlmənin bu cəsarətini peyqəmbərin digər 
qadınları alqışlayıb ona dəstək verdilər. Ömərin yaxşı özəlliklərinin olması 
ilə yanaşı bir çox əksik yönləri də var idi. İncə şeyləri görmürdü və ictimai 
adam deyildi. "Əbubəkir xəlifə olduğu zaman çevrəsinin Ömərlə bağlı 
fikrini sormuşdu. Bir çoxları onu aqressiv, dəmdəməki, qaba və abtal olaraq 
anlatmışdılar."
12
 "Ömərlə Ümm-Səlmə arasında keçən bu dialoqdan sonra 
peyqəmbərin digər qadınları Ümmi-Səlməyə  təşəkkür etdilər. Ümmi-
Səlmənin cəsarətini alqışlayıb onun kimi olmağı arzu etdilər. Ancaq onlarda 
                                                 
10
 Eyni qaynaq.  
11
 İbni Sə´d, Təbəqat, VIII kitab, S. 180. 
ج ،تﺎﻘﺒﻃ ،ﺪﻌﺳ ﻦﺑ
8
 ص ،
180
.
 
12
 Təbəri, tarix, IV kitab, s. 51. 
 
112

Ümmi-Səlmə kimi güclü xarakter yox idi."
13
  Nəhayət Ömər belə  qərara 
gəldi ki, kişiləri təhdid edən bu təhlükə ilə bağlı peyqəmbərin özü ilə 
danışsın. "Ancaq cavab olaraq peyqəmbər yalnızca Ömərə baxıb 
gülümsədi."
14
 Peyqəmbərin gülümsəməsi çox anlamlı idi. Bu, onun ən 
etkiləyici silahı sayılırdı. Peyqəmbərin bir çox ciddi olaylarla bağlı belə 
gülümsəməsi o zamankı ərəb şairlərinin şeirini də etkiləmişdi: “Peyqəmbərin 
üzü çox çəkici və  şirin idi. Ona baxmaqdan doymaq olmurdu.”
15
 Burada 
qadınla ilgili iki fərqli görüş ortaya çıxırdı: biri peyqəmbərin, digəri isə 
Ömərin baxış açıları idi. Peyqəmbərin öz çevrəsi və qadınları ilə yumşaq 
münasibətləri şiddətə alışmış o mühitin insanlarını şaşırırdı. Ömər mərkəzdə 
olmaqla bir çox səhabi öz qadınlarını döyməyi məqbul sayırdı. Qadınlara 
qarşı zor işlətmə yeni islami toplumda böyük problem yaradırdı və qadınlar 
bunu qəbul etmirdilər.  Bu problem islamın varlığını  təhlükəyə soxacaq 
qədər böyük idi.  
 
 
 
Seksual ilişkilərlə bağlı dialoq 
 
 
 Ömərin qorxduğu hadisə gerçəkləşdi. Qadın haqqını savunan 
peyqəmbərlə qadın haqsızlığını savunan Ömərin zehniyəti arasında təzad 
mövcud idi. Ənsar qadınları peyqəmbərin görüşünə dayanaraq haqlarını 
istəyirdilər. Nəhayət, təhlükəyə girmiş islamı qurtarmaq üçün Tanrı öz 
qərarını verdi.  
Bu zaman iki hadisə ortalığı qarışdırdı. Birinci hadisə Ənsara mənsub 
bir qadının ərinin istədiyi kimi seksual ilişkiyə hazır olmaması idi. Ikincisi 
isə bir qadının yenə də seksual ilişki ilə bağlı əri tərəfindən döyülməsi idi. 
Hər iki hadisənin iştirakçısı olan qadınlar peyqəmbərə  uğrayıb problemə 
çözüm gətirməsini rica etdilər. Peyqəmbər bu kimi durumlarda susur və 
Tanrının  əmrini bəkləyirdi. Bir çoxlarına görə, bu mövzu ilə ilgili gələn 
açınım (vəhy) kişiləri savunmuşdur. Baş vermiş hadisə ilə bağlı Ümmi-
Səlmə  və Ömər aracı olmuşdular. Ümmi-Səlmə qadınların, Ömər isə 
kişilərin vəkilliyini etmişdilər. Dəqiq olaraq nə baş verdi? “Qüreyş qəbiləsi 
yayqın kültür üzrə qadınları ilə sadəcə öndən deyil, arxadan da seks 
yapırdılar.”  Şəhər həyatı yaşayan mədinəlilər üçün məkkəlilərin bu şəkildə 
                                                 
13
 İbni Sə´d, Təbəqat, VIII kitab, s. 180. 
14
 Buxari, Səhih, III kitab, s. 258.  
15
 Təbəri, Tarix, III kitab, s. 185.  
 
113

seks həyatları anlaşılmaz idi. Ənsara mənsub bir qadın Ümmi-Səlmə ilə 
görüşüb bu haqda peyqəmbərdən sual sormasını istədi. Peyqəmbər o qadını 
yanına çağırıb bu mövzu ilə ilgili Tanrının bilgisini onun özünə söyləmək 
istədi. Qadın gəldiyində peyqəmbər Bəqərə surəsinin 223-cü ayəsini ona 
oxudu. Bu ayə qadınla hər növ seksual ilişkidə erkəklərin  əlini açıq 
buraxırdı: “Qadınlar sizin tarlalarınızdır. İstədiyiniz kimi bu tarla ilə davrana 
bilərsiniz.”
16
  Təbəri bir sürü bəlgə göstərərək isbat edir ki, bu ayə  nəinki 
mövzunu qapatmadı, tam tərsinə olaraq bəzi problemlərin ortaya çıxışına da 
zəmin yaratdı. Bəzi müsəlmanlar hesab edirdilər ki, bu ayə qadının 
arxasından da seks yapmağa izin verir. Bəziləri isə hesab edirdilər ki, bu 
ayəyə görə, qadının arxasından seks yapmaq yasaqlanmışdır. Bu şəkildə 
müxtəlif görüşlər ortaya çıxdı.  
 Başqa bir ayə ilə  də qarşılaşırıq ki, bu ayə  də müxtəlif  şəkildə 
yozulmuşdur. Bu mövzuya açıqlıq gətirmək islam alimlərinin görəvidir. 
Təbəri böyük ehtiyatla bu ayə ilə bağlı 41 yozumu bir yerə toplamışdır. O 
heç bir yozuma laqeyd yanaşmadan hamısını bir araya gətirmişdir.
17
 Bu, 
kişilərin nəfinə  təhlil edilmişdir. Kişilər öz qadınları ilə onların istəyindən 
asılı olmayaraq seksual irtibata keçə bilərlər. Qadınlar isə  ərlərinin 
ehtiyacları qarşısında təslim olmaq zorundadırlar. Məsələni bu şəkildə 
yozumlamaq qadınların bu mövzu ilə ilgili dartışmalara qatılmalarını 
əngəllədi. Bu ayədən sonra kişilər üçün belə bir sual ortaya çıxdı: “kişilər öz 
qadınları ilə arxadan da seks yapa bilərlərmi, islam buna necə baxır?” 
 Olayın tarixi kökünü izah edən başqa bir rəvayət də mövcuddur. 
Ənsar qadınlarının sualı bir yana buraxılıb, kişilərin məsələsi ortaya qoyuldu. 
Bu rəvayətdə qadınlar yox, mübahisəni kişilər başlamış. Bir gün bir qrup kişi 
qadınla seksual ilişki haqqında danışırdılar. Bu söhbət sırasında ləvat 
(erkəyin erkəklə seks yapması) haqqında da söz düşdü. Ləvat haqqında 
söhbət edərkən bu haqda bilgisiz olduqları üzə çıxdı. Bu üzdən peyqəmbərə 
uğrayıb ləvat haqqında sual sormaq istədilər. Bu mövzu ilə ilgili bir çox 
rəvayətlər mövcuddur ki, burada onların hamısını gətirməyə ehtiyac yoxdur.  
Bu ayə  ətrafındakı mübahisələr oxumaqda olduğunuz kitabın 
aydınlatmaq istədiyi məsələnin dərinliyini açıqlayır. Yəni siyasi və 
erkəkmərkəzli imtiyazlara məşruiyət qazandırmaq üçün məzhəbin bir vasitə, 
bir alət kimi istifadə edilməsi üzə çıxır. Üç əsrdən sonra bir din alimi olaraq 
Təbəri bu ayənin məfhumunu möminlərə açıqlamaq istərkən, hələ  də bu 
mübahisə davam etməkdə idi! Və  hələ  də davam edir! Yəni müsəlmanlar 
üçün hələ  də  bəlli olmamış, qadının arxası ilə seks yapmaq olar, yoxsa 
                                                 
16
 Pickthall, The meaning of the Glorious Kuran. 
17
 Təbəri, Təfsir, IV kitab, s. 400. 
 
114

olmaz?
*
 Əslində bu mövzuya diqqət etmək gərəkir ki, islami mətnlərdə heç 
bir dartışmanın sonu olmaz. Heç bir irəliləmə olmadan hər nəsl özündən 
öncəki nəslin mübahisələrini yenidən başlar. Niyə? Çünkü milyonlarca 
insanın həyat qanunlarını müəyyənləşdirən bir mədəniyət  əməldə, gerçək 
həyatda səfsətəyə (sarsaxlığa), səfihliyə yol verməmək üçün bir növ 
istiqamət və ümumi çərçivə  bəlli etmək zorundadır. Təbərinin çox böyük 
alim və araşdırmaçı olmasına baxmayaraq, öz çağdaşlarına bu problemin 
həlli üçün yardım etməmişdir. Onları özbaşlarına buraxdı, onlar da 
islamöncəsi törələri dirildib islam adına təqdim etməkdə önlərini və əllərini 
açıq gördülər. O, islamın cinsi bərabərlik üsuluna dayanaraq qadın hüququnu 
açıq şəkildə isbat etmədi. Təbəri, olayları və olmuşları nəql etmənin ötəsinə 
çıxmadı. Bu üzdən də “cinsi ilişkilər iki fərqli cinsin (qadın-kişi) iradəsindən 
asılıdır və seksual ilişkiyə qadının da psikoloji hazırlığı olmalıdır, qadın da 
seksdən ləzzət almalıdır” görüşünü kəşf edə bilmədi. Bu din aliminin dini 
üsulları toplamaqdan qorxması sadəcə bu ayənin zərər görməsinə  şərait 
yaratmamış, həm də oportonist (fürsət tələb) təfsirlərin islam strukturunun 
bir parçası olmasına səbəb olmuşdur. Təbəri öz nəzərini bu şəkildə 
sonuclandırır: “Bu ayə kişiyə öz qadını ilə  hər növ seksual ilişkidə 
bulunmağa izin vermişdir.  İstər qadının razılığı olsun, istər olmasın erkək 
məxluq öz qadını ilə seks yapa bilər.”
18
 Təbəriyə görə, ləvat (erkəklə erkəyin 
seks yapması) işi islam tərəfindən rəsmən haram sayılmışdır. Ancaq seksual 
ilişkilərdə qadının rolu nədir kimi ciddi bir sual islamda cavabsız qalmışdır. 
Ümumiyətlə müsəlman qadının iradəsi və seçim haqqı islamda rəsmiyətə 
tanınırmı? Qadın düşünən bir varlıq kimi qəbul edilir, yoxsa sadəcə 
erkəklərin seks alətləri kimi təqdim edilir? Müxtəlif seçənəklər qarşısında 
qadının azad iradəyə sahib olması mümkünmü? Qadınlar bu önəmli sualların 
cavabını Tanrıdan almaq üçün çox çalışdılar. Islamöncəsi gələnklərin 
qanunları bu mövzuyla ilgli bəlli idi: qadın bir əşya kimi irs sayıldığı  və 
alınıb-satıldığı üçün onun özgür iradəsi ola bilməzdi. İlk müsəlman qadınlar 
həm irsdən faydalana bilir, həm də seksual ilişkilərdə sərbəst iradəyə sahib 
idilər. Bu səbəbdən də bu özgür qadınlar yeni islami  toplumun memarisi 
sürəcində qadınların iradəsinin də rəsmiyətə tanınmasını Tanrıdan istədilər. 
Ancaq bütün təlaşlara baxmayaraq, qadınlar  əski törələri dağıda bilmədilər 
və erkəkmərkəzlilik davam etdi. 
 
 
                                                 
*
 İran İslam İnqilabının rəhbəri Ruhulla Xumeyni öz dini risaləsinin 435-ci maddəsində yazır: “Qadınlar 
aybaşı xəstə olduqlarında arxadan seks yapmaq mümkündür.” (G.G.) 
18
 Eyni qaynaq. 
 
115

 
 
 
Köləlik 
 
 
 
İslamöncəsi durumla müqayisədə qadınlar daha sərbəst olduqlarının 
fərqində idilər. Ancaq bunu da anlamışdılar ki, fərqli bir sınırlılıq onların 
iradəsinə və özgürlüklərinə qoyulmuşdur. İradələrinin sınırlanmasını anlayan 
ilk qrup sadəcə qadınlar deyildi. İslamın kölə ilə qadına yanaşması arasında 
çox bənzərlik var. Bütün möminlərin bərabər olduqlarını peyqəmbər açıqca 
duyurdu və quran da peyqəmbərin elan etdiyini onayladı. Köləliklə ilgili də 
eyni hadisə baş verdi. Ancaq müsəlmanların peyqəmbərin təlimatına və 
Tanrı buyruğuna uyqun şəkildə davranıb davranmamaları başqa bir məsələ 
idi. “Yəhudilik və xristianlıq kimi tövhid dini olan islam köləliyin ləğvi üçün 
qəti fərman verməmişdir. Ancaq bu dinlərdən fərqli olaraq kölələrlə daha 
yaxşı və əxlaqlı davranmağı məsələhət bilmişdir.”
19
 Bərabərliyi bir əsas kimi 
önə sürərək islam köləliyə qarşı  çıxmışdır. Peyqəmbər öz möizələrində 
kölələri azad etməyi savab iş olaraq duyururdu, ancaq köləliyin ləğvi qəti bir 
qanun  şəklində ortaya qoyulmadı, sadəcə kölələrlə yaxşı  və insani 
davranmaq tövsiyə edildi. "Peyqəmbərin anlatılarında kölələri azad etmək 
Tanrı yolunda sədəqə vermək kimi bir əməl idi."
20
 Müxtəlif ayələrdə kölələri 
azad etmə əməli təşviq edilir. Bəqərə surəsinin 177-ci ayəsi bu haqda deyir: 
“Üzünüzü Şərqə və ya Qərbə tərəf tutmaq yaxşılıq deyildir. Yaxşılıq odur ki, 
adam Tanrıya, qiyamətə, səmavi kitablara, mələklərə və peyqəmbərlərə iman 
gətirsin və öz var-dövlətindən yetimlərə, yazıqlara, möhtaclara, kölələrə 
bağışlasın.”
21
 Bu 
görüş  Bəld surəsinin 13-cü, Tövbə surəsinin 60-cı  və  Əhzab 
surəsinin 92-ci ayəsində  də zikr edilmişdir. 12 köləni azad etməklə 
peyqəmbər bu mövzu ilə bağlı öz əməl və istəyini örnəkləndirmişdi. Bu 12 
kölənin içində daha öncə haqqında danışdığımız Əbubəkirə də var idi. Taifin 
mühasirəsi zamanı peyqəmbər  şəhərdəki kölələrə mesaj göndərmişdi ki, 
islamı  qəbul edib təslim olsalar, həm azad olacaqlar, həm də onlara qarşı 
islam ordusu heç bir təzyiqdə göstərməyəcəkdir. 12 nəfər kölə  təslim olub 
peyqəmbərə  gəldilər. "Bu 12 nəfər kölədən yalnız  Əbubəkirə peyqəmbərin 
yanında qalıb peyqəmbərin ev işlərinə baxdı. Qalanları isə istədikləri yerə 
                                                 
19
  ﯽﻣﻼﺳا فرﺎﻌﻤﻟا ﻩﺮﻳاد
.
 
20
 Eyni qaynaq.  
21
 Pickthall, The meaning of the Glorious Kuran. 
 
116

getdilər."
22
 Anlaşıldığı kimi peyqəmbərin Taif savaşındakı tutumu əsgər 
qazanmaq taktikası deyil, yeni dinin bərabərlik anlayışını sərgiləmək idi.  
 
İslam köləni bir insan olaraq qəbul etdi. Ona insanlıq sifəti tanıdı. Bu 
da toplumsal və seksual ilişkilərə  dərin təsir buraxdı. “Özəlliklə qadın 
kölələri cinsi sömürü aləti etmə yasaqlandı.” Fahişəliyə son vermək üçün 
islam kişiləri kənizləri ilə evlənməyə təşviq etdi. Ancaq islamın ən böyük və 
uca qərarı azad qadın və kişilərin kölə qadın və kişilərlə evlənməsini 
rəsmiyətə tanıması idi. Peyqəmbər Haris qızı Cüviyriyə və Səfiyə kimi kölə 
qadınlarla evlənməklə bir örnək oluşdurdu. Cüveyriyənin qəbiləsi məğlub 
edildikdən sonra o, savaş  qəniməti kimi müsəlmanların  əlinə keçmişdi. 
Savaş gələnəyinə görə o, Sabit ibni Qeys adında bir müsəlman əsgərə aid idi. 
Ancaq Cüveyriyə aristokratlardan olduğu üçün Sabit ibni Qeys alacağı 
yüksək miqdar para qarşılığında onu azad buraxacağını söylədi. Sabit 
peyqəmbərə uğrayıb mövzunu ona söylədi. Peyqəmbər ona dedi ki, istədiyin 
paranı  mən sənə ödərəm, Cüveyriyəni burax, azad olsun. Sonra da 
Cüveyriyə ilə evləndi.
23
 Peyqəmbər eyni işi Səfiyə ilə də etdi. Səfiyə yəhudi 
idi və savaşda əsir düşmüşdü.  
 
İslam, qadınlarla ilgili olduğu kimi, kölələrlə bağlı da əski törələri 
dəyişdi. Kölənin azad edilməsi bir mövzu, onlarla yaxşı  rəftar etmək isə 
başqa bir mövzu idi. Peyqəmbər ordu başçılığını Zeydin oğlu Üsaməyə 
tapşırmaq istədiyində müsəlmanlar etiraz etdilər, çünkü Üsamə  sərbəst 
buraxılmış kölənin oğlu idi. Əslində müsəlmanların bu hadisəyə olan 
etirazları ilə qadın azadlığına etdikləri etiraz eyni anlamda idi.  
 Romanın böyük bir ordusunun Suriyənin sınırlarında hərəkətlənməsi 
ilə bağlı peyqəmbərə bilgi verdilər. Peyqəmbər xəstə olmasına baxmayaraq, 
Suriyəyə  tərəf hərəkət etmək üçün əhaliyə  əmr verdi və Üsaməni ordu 
başçısı  təyin etdi. Üsamə  hərəkət bayrağını  Mədinənin darvazalarında 
dalğalandırdı. Məhəmmədin ordusu hərəkətə hazır idi. Ancaq müsəlmanlar 
şikayət etdilər: “Niyə peyqəmbər azad edilmiş bir kölə  oğlunu  Ənsarın, 
Mühacirlərin və Qüreyşin başçısı təyin etdi?” Peyqəmbər bu söhbəti eşidib 
dedi: “O, bu görəvə layiqdir.” Üsamə peyqəmbərin yanına getdiyində 
peyqəmbər ona dedi: “Onların söylədiklərinə üzülmə. Onlar bu sözü sənin 
atana da dedilər. Sənin atan hər kəsdən daha çox orduya başçılıq etməyə 
layiq idi. Sən özün də hər kəsdən daha çox bu vəzifəyə uyqunsan.” Üsamə 
böyük iradə  və  qətiətlə xeyməyə geri döndü. Ordu Suriyəyə  tərəf 
hərəkətləndi.”
24
                                                 
22
 Tabari, Muhammed, Sceaudes prophetes, p. 33. 
23
 Eyni qaynaq, s. 328. 
24
 Eyni qaynaq, s. 338.  
 
117

 Peyqəmbərin həyatı boyunca bərabərlik nəzəriyəsinə müxalif olan 
cəbhə çox güclü idi. Hətta bir nəsl keçməsinə rəğmən, bir kölə oğlunun ordu 
başçısı olmasını qəbul edə bilmirdilər. Çünkü qadın azadlığı kimi kölələrin 
də azadlığı bir çoxlarının iqtisadi mənafelərini təhlükəyə soxurdu: “Köləlik 
yalnız iki qanuni şəkildə davam edirdi: ata-anası kölə olduğu üçün doğuşdan 
kölə olaraq doğulanlar və bir də savaşda  əsir alınanlar.”
25
 Yeni din hər iki 
köləlik anlayışını  dəyişdirmək istəyirdi. Ancaq Quranın açıq bəyanlarına, 
peyqəmbərin təlimatlarına rəğmən yüz illər boyu islam tarixində köləlik 
davam etdirildi. XX əsrdə  Qərb dövlətlərinin basqısı altında köləlik islam 
ölkələrindən tədricən dışlanmağa başladı. Qadınların  şəraitini daha yaxşı 
anlamamız üçün köləlik tarixini araşdırmaqda fayda var.  
İslamın köləliyi məhkum etməsinə baxmayaraq, necə və niyə köləlik 
islam ölkələrində davam etmişdir? Köləliyə  də  bəraət qazandırmaq üçün 
dilçilik hiylələrindən və qeyri-insani qanunlardan faydalanmışlar.  İslam, 
müsəlman köləliyini məhkum etmişsə bu önəmli sayılmamış. O zaman 
müsəlman olmayanları kölə etmək lazımdır zehniyəti islam tarixində hakim 
olmuşdur. Müsəlmanlar müxtəlif ölkələri işğal etdikləri zaman bütün əsirləri 
kölə olaraq qullandılar, kölə bazarında satışa çıxardılar.  İslamda köləlik, 
yalnız müsəlmanlar üçün keçərsiz olmuşdur. Fərqli inanışda olanlar üçün 
keçərliliyini qorumuşdur. Qəniymətlər yolu ilə  zənginləşən müsəlmanların 
saysız kölələri oldu. Müsəlman olmayanların köləliyi iki şəkildə idi: "ya 
savaşlarda  əsir alınırdılar ya da kölə bazarlarında satılıq olaraq alış-veriş 
əşyası kimi başqa ölkələrdən gətirilirdilər."
26
 Başqa ölkələr “dar-ul hərb” 
(savaş evi) adlanırdı. Köləlik məsələsi islamın bərabərlik üsulu ilə 
ziddiyətdə olduğu üçün köləlik və kölələrin aqibəti hər zaman tarixçilərin, 
islam bilginlərinin və fəqihlərin ilgisini çəkmişdir.
27
 Peyqəmbərin vəfatından 
40 il sonra Müaviyə öz siyasi rəqibi  Əbutaliboğlu Hüseynə yaltaqlanmaq 
üçün o zaman cariyə adlanan bir neçə  kəniz göndərdi. Havva adında bir 
cariyənin həyatı islam tarixində köləliyin necə çirkin bir vəziyətdə davam 
etməsini ifşa etməkdədir. Çünku Havvanın Quranla dərin tanışlığı olmasına 
baxmayaraq, müsəlman olmaq istəməməsi diqqəti cəlb edir. Ən diksindirici 
hadisə odur ki, Havva Quranı əzbər bilsə də, ancaq müsəlman olmaq istəmir. 
Nədən? Çünkü müsəlmanların davranışlarından, iyrənc, qeyri-əxlaqi və 
alçaq davranışlarından qorxmuşdu. “Bir nəfər Müaviyəyə gözəl bir kəniz 
gətirdi. Müaviyə  kənizin qiymətini sorduğunda adam “min dirhəm” dedi. 
Müaviyə bu məbləği ödəyib, digər  əşyalarla bir yerdə  kənizi  Əlioğlu 
                                                 
25
  ﯽﻣﻼﺳا فرﺎﻌﻤﻟا ﻩﺮﻳاد
.
 
26
 Eyni qaynaq.  
27
 Təbəri, Təfsir, VII kitab, s. 151.  
 
118

Hüseynə  hədiyə göndərdi.”
28
 Hüseyn, dinin qaydaları  əsasında yaşayan 
müsəlman idi. Bu qadından bir neçə soru sorduqdan sonra dərhal onun azad 
insan olmasına qərar verdi. Tarixi sənədlərdə Hüseynin bu qadının 
gözəlliyinə heyran olduğu söylənir. Onların arasında keçən söhbət bu şəkildə 
olmuşdur: 
Hüseyn: Sizin adınız nədir? 
Kölə qadın: Havva. 
Hüseyn: Bu ad sizə çox uyqundur. Nə iş görərsiniz? 
Havva: Quran və şeir oxumağı başarıram.  
Hüseyn: Qurandan bəzi parçalar mənə oxuya bilərsinizmi? 
Havva: “və qeyb xəzinələrinin açarları onun yanındadır. Bunu onun özündən 
başqa kimsə bilməz. Torpaqda və  dənizdə  nə varsa, hamısından o 
xəbərdardır.”
29
Hüseyn: İndi bir şeir də söyləyə bilərsinizmi? 
Havva: Özgürcə danışa bilərəmmi? Sən mənim özgürlüyümü təmin 
edirsənmi?  
Hüseyn: Bəli, edirəm. 
Havva:  
Səninlə daima bir yerdə olmaq, 
Mutluluq və sevgi qaynağıdır, bax. 
Ancaq nə etməli? Fanidir həyat, 
Mutlu birlikdəlik mümkünmü? Heyhaat...!
*
Tarixi qaynaqların verilərinə görə,  Əlioğlu Hüseyn bu zaman ağlamağa 
başlamış  və demiş: “Artıq sən özgür bir qadınsan və Müaviyənin mənə 
göndərdiyi bütün hədiyələr də  sənin olsun.” Daha sonra Hüseyn qalxıb 
namaz qılmışdır.
30
 
Əgər desək ki, bütün müsəlmanlar köləliyin davam etməsində israrlı 
olmuşlar, yanılmış olarıq.  İstər keçmişdə, istər indiki zamanda toplumun 
içində bir olqunu anlamaq üçün müxtəlif təbəqələrin, qrupların durumlarını, 
onların bir-birləri və siyasi iqtidarla olan ilişkilərini araşdırmalıyıq. Əlioğlu 
Hüseyn,  Əməvi xilafətini məhkum etdi. Çünkü Əməvilik islam dəyərləri 
əsasında bir dövlət deyildi, qəbilə bağları, qəbilə kimliyi üzərində qurulmuş 
dövlət idi. Yəni islamın tam olaraq ortadan qaldırmaq istədiyi törələri 
Əməvilər yaşatmaqda israrlı idilər.  İslam ölkələrində köləlik o zaman ləğv 
edildi ki, sömürgəçi dövlətlər öz müstəmləkələrinə quldarlığı ortadan 
qaldırmaq üçün basqı yapdılar. Uluslararası Cenevrə konvensionu 25 
                                                 
28
 
 ﺲﻧﻮﺗ ،ﺮﺸﻨﻠﻟ ،ءﺎﺴﻨﻟا رﺎﺒﺧا ﯽﻓ ءﺎﻨﻐﻟا ﻖﺋاﺪﺤﻟا ،ﯽﮑﻟﺎﻤﻟا ﻦﺴﺣ ﻮﺑا
1987
 ص ،
73
 
.
 
29
 Ənam surəsi, 5-ci ayə. 
*
 Şeirsəl tərcümə çevirmənə aiddir. 
30
 
ﯽﻓ ءﺎﻨﻐﻟا ﻖﺋاﺪﺤﻟا ،ﯽﮑﻟﺎﻤﻟا ﻦﺴﺣ ﻮﺑا
 ﺲﻧﻮﺗ ،ﺮﺸﻨﻠﻟ ،ءﺎﺴﻨﻟا رﺎﺒﺧا 
1987
 ص ،
73
.
 
 
119

sentyabr 1926-cı ildə bütün dünya dövlətlərinin imzasına göndərildi. 
Səudiyə Ərəbistan, Yəmən istisna olmaqla bütün ölkələr imzaladılar. 1924-
cü ildə köləlik  İraqda yasaqlandı. 1923-cü ildə  fərdi azadlıq ilkəsini 
(prinsipini) Misir öz anayasasına yerləşdirdi. Fransanın müstəmləkəsi olan 
Mərakeş bu ölkənin basqısı nəticəsində köləliyi yasaq elan etdi. 
 
Göründüyü kimi, peyqəmbərin başlatdığı insan haqları hərəkəti onun 
vəfatından sonra XX əsrə  qədər tarix səhnəsindən silinmişdir.  İnsan 
haqlarını öz idealı hesab edən islam, zalimlərin zülmlərini artırmaq üçün 
vasitəyə dönmüşdür. Sonra isə müsəlmanların gavur olaraq tanıyıb 
tanımladıqları  Qərb ölkələrinin basqısı  nəticəsində insan haqları kağız 
üzərində olsa da, islam ölkələrində də rəsmən tanınmışdır.