Fayzieva mavluda xudayarovna shaxsda psixologik himoya mexanizmini shakllantirishning ijtimoiy-etnik asoslari

4-rasm. Konstruktiv psixologik himoyani shakllantirish modelining nazariy darajasi
Elementlar bilan ifodalanadigan nazariy darajadagi modelning ishlashini ko‘rib chiqamiz: hissiy (3.1.), Hulq-atvorli (3.2.), Refleksiv (3.3.) va kognitiv (3.4.).
Element 3.1. Psixologik himoyaning yetuk mexanizmlari bilan tavsiflanadi: "kompensatsiya" va "giperkompensatsiya". Mexanizmlardan foydalanish shaxs tomonidan ongli ravishda tan olinadi, ziddiyatlarni hal qilish uchun harakatlarning sabablarini oqlashga imkon beradi.
Himoya mexanizmlarining umumiy keskinligi past (40% dan kam).
"Kompetensiya" psixologik himoya mehanizmining faoliyat ko‘rsatishi talabaga o‘xshash faoliyatda o‘z qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish orqali qiyinchiliklarni yengishga imkon beradi.
"Giperkompensatsiya" mexanizmi muammolarni hal qilishda o‘quvchining motivatsiya tizimini qayta tiklaydi va unga tayanadi.
Element 3.2. "Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash qidiruvi" strategiyasi bilan belgilanadi.
"Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash kutish" strategiyasini amalga oshirish atrofidagi ijtimoiy muhitda o‘z muammolarini hal qilish jarayonida ziddiyatli vaziyatni muhokama qilish va faollashtirish uchun izlash va uni mos imkoniyatlarga tayanib tahlil qilish bilan birga keladi.
Element 3.3. O‘z-o‘zini baholash va o‘z-o‘zini nazorat qilishga asoslangan afzalliklar va kamchiliklarning kombinatsiyasi sifatida shaxsiy xususiyatlarning xabardorligini aniqlaydi.
Element 3.4. Shaxsning o‘zi haqidagi bilim va ko‘nikmalar tizimi, shaxsni psixologik himoya qilish tizimi, uni amalga oshirishning samarali va konstruktiv yo‘llari bilan ifodalanadi. Modelning nazariy faoliyat darajasi shaxsiy xususiyatlarning xabardorligini hisobga olgan holda psixologik himoyadan foydalanish hamda psixologik himoya tizimi va uning mumkin bo‘lgan ko‘rinishlari haqidagi bilim va ko‘nikmalar tizimi bilan tavsiflanadi. Modelning bu darajasi bo‘lajak psixologlarning konstruktiv malakasini oshirish uchun zarurdir. Shunday qilib, bo‘lajak psixologlarning konstruktiv psixologik himoyasini shakllantirish modeli o‘z faoliyatining uch darajasi bilan xarakterlanadi: stixiyali, empirik va nazariy:
Stixiyali daraja shaxsni psixologik himoya qilish tizimining o‘z-o‘zidan ishlashi bilan ifodalanadi.
Shaxs oldida tegishli shart joriy etilganda stixiyali modelning empirik darajasiga o‘tish amalga oshiriladi: shaxs xususiyatlaridan xabardorlik (jumladan, psixologik himoya).
Ushbu psixologik-pedagogik shart "shaxsni konstruktiv psixologik himoya qilish muammolari" maxsus kursining diagnostik va nazariy bloklarida amalga oshiriladi. Empirik daraja shaxsning o‘z hatti- harakatlari ustidan refleksiv o‘z-o‘zini nazorat qilishi, namoyon bo‘lgan shaxsiy xususiyatlarni anglashi bilan xarakterlanadi. Modelning empirik darajasidan nazariy darajasiga o‘tish shart-sharoitlarni joriy etish paytida amalga oshiriladi: shaxsiy xususiyatlarni anglash (jumladan, psixologik himoya), psixologik himoya faoliyati haqidagi bilimlar tizimini o‘zlashtirish bilan yuzaga keladi. Ushbu psixologik-pedagogik shart-sharoit "shaxsni konstruktiv psixologik himoya qilish muammolari" fakultativ kursining diagnostik, nazariy va instrumental bloklarida amalga oshiriladi.
Nazariy daraja shaxsiy xususiyatlardan xabardorlikni hisobga olgan holda psixologik himoya tizimi faoliyatini, shuningdek, psixologik himoya tizimi va uning mumkin bo‘lgan ko‘rinishlari haqidagi bilim va ko‘nikmalar tizimini nazarda tutadi. Ilmiy tadqiqotlarning tahlili quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini berdi. Psixologik himoya-ichki va tashqi nizolar, xavotirlanish holatlari va bezovtalik bilan bog‘liq noxush shkastlovchi omillardan ongni himoya qilishga qaratilgan shaxsni barqarorlashtirishning maxsus tizimidir. Ba’zi hollarda, himoya mexanizmlari dezadaptatsion, doimiy mojaroga olib kelishi mumkin, shuning uchun biz distruktiv (buzg‘inchi) va konstruktiv himoyalarni farqlash zarur deb tahmin qilamiz.
Shaxsning psixologik himoyasi himoya mexanizmlari va ko‘pincha xulq-atvor strategiyalari (shaxsiy muammolarni hal qilishga qaratilgan harakatlar) bilan ta’minlanadi. Ular birgalikda moslashuv jarayonlarining o‘zaro bog‘liq shakllarini va shaxsning stressli vaziyatlarga munosabat bildirishini ifodalaydi.
Psixologik himoya konstruktivdir, agar quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflansa: ijtimoiy qadriyatlar, meyorlar va qoidalarga rioya qilish; uning faoliyat asosini fikrlash va tasavvur qilish jarayonlari tashkil etadi;
uning faoliyati ongli ravishda amalga oshiriladi, aks ettirish orqali nazorat qilinadi;
konstruktiv psixologik himoya mudofa himoya mexanizmlaridan ancha keng foydalanishni o‘z ichiga oladi; tashqi ijtimoiy-psixologik moslashuv va shaxsning hayotiy vazifalarini qoniqarli hal etilishini ta’minlaydi;
shaxslararo o‘zaro munosabatlarda konstruktiv psixologik himoya shaxsning progressiv rivojlanishi va ijtimoiylashuvini ta’minlaydi.
Psixologning tayyorgarlik bosqichlarida faqat kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash darajasidagina emas, balki konstruktiv psixologik himoya usullarini shakllantirishni ham hisobga olish zarurligini ko‘rsatdi. Uning faoliyati kasbiy faoliyat subyektiga yuzaga kelgan hayot qiyinchiliklaridan maqbul yo‘lni topish imkoniyatini beradi. Konstruktiv psixologik himoya modellashtirishning uch darajasini taqozo etdi:
Spontan darajada shaxsni psixologik himoya qilish tizimining o‘z-o‘zidan ishlashi kuzatiladi. Modelning stixiyali darajasidan empirik darajasiga o‘tish shartni joriy etish bilan amalga oshiriladi: psixolog shaxsi xususiyatlarni anglash (shu jumladan psixologik himoyani ham). Empirik darajada shaxsning o‘z xatti-harakatlari va harakatlari ustidan refleksiv o‘z-o‘zini nazorat qilishi va namoyon bo‘lgan shaxsiy xususiyatlardan xabardorligi amalga oshadi.
Modelning empirik darajasidan nazariy darajasiga o‘tish shart-sharoitlarini joriy etish jarayonida: shaxsiy xususiyatlarni anglash (jumladan, psixologik himoyani ham), psixologik himoya faoliyati haqidagi bilimlar tizimini o‘zlashtirish bilan amalga oshiriladi. Nazariy darajada psixologik himoya tizimining faoliyat ko‘rsatishi shaxsiy xususiyatlarni anglash, hamda psixologik himoya haqidagi bilimlar tizimi va uning mumkin bo‘lgan ko‘rinishlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.