Fazil Güney (Abbasov). «Qara qan» (roman). Bakı

Aysunun ancaq adını eşitdiyi Benik dağın döşündəki Taqəsər kəndində yaşayır, işi düşəndən-düşənə rayon mərkəzi Hadruta enirdi. Onunla görüşmək müşkül idi: bütün günü boşaldılmış qonşu kəndləri gəzir, əlinə nə keçirdisə qarışqa kimi evinə daşıyırdı. Həmin gün o, beş para güney kəndlərindən axırıncısı və ən böyüyü Balyata yollanmağa qərar verdi.
...Benik dəhrə, balta, kərki, çəkic və mişarını xurcuna yığdı, ucukəsik qoşalüləsini çiyninə salıb boz eşşəyini mindi və yamacla Balyat tərəfə sürdü. O bu yolları çox getmişdi... Evdən əliboş çıxıb əlidolu qayıtmışdı bu yollarla... Güney kəndlərindən evə taxıl, yağ, pendir, çay, şəkər daşımışdı, pul gətirmişdi külfətinə. İkinci Dünya Savaşından sonra bu kəndlərin taxılı saxlamışdı onları. Benik yeniyetmə yaşından Balyat, Qaracallı, Doşulu, Süleymanlı kəndlərində qapı-qapı gəzib iş axtarmışdı, o çətin illərdə bəzən bir qarın yeməyə işləmişdi. Böyüyəndən sonra özü usta olmuşdu, çox evlərin taxtapuşunu, döşəməsini vurmuşdu, qapı-pəncərəsini düzəltmişdi. Bir evin işini qurtarıb o birisinə keçmiş, on kilometrlikdəki kəndlərinə gedib-gəlib yol yorğunu olmamaq üçün aylarla bu kəndlərdə qalmışdı. Onu burda yedirib içirmişdilər, gecələməyə yer vermişdilər. Benik ürəkdən işlədiyi, yaxşı tikib qurduğu üçün camaatın hörmətini qazanmışdı... İndi isə o, bir vaxt tikdiyi yurd-yuvaları sökməyə gedirdi. Tək özü olsaydı, bəlkə də eləməzdi. O kəndləri hamı söküb dağıdırdı. Ətraf erməni kəndlərinin sakinləri salamat qalmış evlərin əvvəl-əvvəl içindəkiləri daşımışdılar, sonra keçmişdilər qapı-pəncərələri, döşəmələri, taxtapuşları söküb-aparmağa.
Benik evləri söküb saf taxtaları seçir, qalanlarını isə odun kimi digər tərəfə yığırdı, satdığını satır, satmadığını maşınla daşıyıb həyətinə yığırdı. Əvvəl-əvvəl kəndlərdə toyuq-cücə, hinduşka dolu idi. Tuta bildiklərini tutur, tuta bilmədiklərini ov tüfəngi ilə vururdular. İtlərdən başqa onlara mane olan yox idi. Vəhşiləşmiş itlərin də axırına çıxdılar. Onların bir qismini vurub öldürdülər, bir qismi də çöllərə dağılışdı.
Bu dəfə o, Balyat kəndinə girib, gözəgəlimli bir neçə evi nişanladı ki, söksün. Gözaltı elədiyi evlərin qapı-darvazasına özü ilə götürdüyü kömürlə iri hərflərlə adını yazdı ki, başqaları əl dəyməsin. Axırda eşşəyini əllinci illərin sonunda taxta işini özü gördüyü Famil müəllimin həyətinə sürdü. İlk gözünə dəyən zəncirdə bağlı qaldığı üçün ölmüş, bəlkə də evi yağmalayanlar tərəfindən öldürülmüş itin uzaqdan qaralan leşi oldu. Eşşəyini həyətdəki tut ağacına bağlayıb ikinci mərtəbəyə qalxdı. Sınıq bir kürsü tapıb lap qırx il əvvəlki kimi eyvanda oturdu, Famil müəllimin bağçasına baxmağa başladı. Həyətdəki qocaman tut ağaclarının hamısına çıxıb dadmışdı. Yenilik nar bağı idi. Budaqların ucunda sərçələrin ora-burasını dimdiklədikləri iri gülövşə narlar qızarırdı. “Gedəndə onları da dərərəm. Pamil müəllim pis şey əkməz” – deyə Benik dodağının altında mızıldandı. Sonra otaqları bir-bir gəzdi. O vaxt, taxtanın qıt vaxtında Benik Famil müəllimə yaxşı beşlik taxta aldırmışdı, özü əlifləyib vurmuşdu. Onlar qırx il əvvəl necəydisə eləcə də qalmışdı. “Mən necə uzaqgörən adamam...”, deyə Benik qımışdı. “Pamil müəllim, sən yaxşı kişiydin, səninlə nə qədər tut arağı vurmuşuq.” Başqa evlərdə işləyəndə də çox vaxt gəlib burda yeyib-içir, gecələyirdi. Bu evdə onun qorxduğu Famil müəllimin anası Əminə xatın idi. Qarı oğlunun onu evin yuxarı başında oturtmasından, möhtərəm qonaq kimi qəbul eləməsindən narazılığını gizlətməyib donquldanardı: “Nə tez unutdunuz bunların düşmançılığını? Əmin Yusifi cavankən erməni gülləsi apardı. Ermənini qapında gör, deyib atalar. İşlədi, haqqını ver, yola sal. Onların qapısına gedəndə, adamı heç saymırlar.” Bu hələ harasıydı... Qarı hətta Benikin qulağı eşidə-eşidə sözünə baxmayan nəvələrinə “ay erməni yosunlu...” deyib söyərdi də. Benik bunları vecinə almazdı. Güney kəndlərində, elə bütün rayonda xüsusi çəkisi olan Famil müəllimin qılığına girib işini görərdi, insafən onun bir sözünü də iki eləməzdi. Tut arağından vura-vura Famil müəllim o vaxtlar dəbdə olan kommunist kəndli gənclər məktəbində dərs keçirmiş kimi Beniki çənəsinin altına salıb “mühazirə” oxuyardı:
– A Benik, bizim dədə-babalarımız siğə qardaşı kimi min illər bir yerdə mehriban yaşayıblar. Ordan-burdan gəlmiş ermənilər həmişə aranı qarışdırmışlar, iki qonşunu bir-biriylə vuruşdurmuşlar. İndi artıq zəmanə dəyişibdir, fəhlə-kəndli hökumətidir. Kommunizmə gedirik. Kommunizmdə milli ədavət olmayacaq, hamı bir-birinə can deyib can eşidəcək.
O, belə söhbətlər zamanı başını yırğalayıb Famil müəllimin sözlərini təsdiqləsə də, bəzən onu sadəlövh bir insan sanırdı. Bir dəfə dözməyib soruşmuşdu:
– A kirvə, sən özün öz dediklərinə inanırsanmı?
Famil kişi duruxmuş, az sonra dərindən nəfəs alıb demişdi:
– Eynən bu sözü bizimkilər də məndən soruşurlar. Benik, hər şey sözdən başlayır. Sözün gücü çox böyükdür. Bizdə deyərlər, “ho var dağa çıxarar, ho var dağdan endirər”. Bu boyda Sovet hökumətini sözlə qurmuşlar. Deyirsən indi meydanı verək sizin o gəlmələrə, yalan-palanla qonşuları qızışdırıb salsınlar bir-birinin canına?
Nədənsə Famil kişinin söhbətləri Benikin yadından çıxmırdı, onu Yerevandan gəlmiş, yaxud oraya gedib oxumuş yerli erməni müəllimləri ilə müqayisə eləyəndə utanırdı... Onlar Famil müəllimin əksinə danışıb deyirdilər: Bu türklər bizim düşmənlərimizdir, Bakıya, Şamaxıya qədər bu torpaqları onlardan təmizləyəcəyik, Böyük Ermənistan dövləti quracağıq. Onlara inanmayın, üzdə özünüzü dost göstərin, daldada “qılxın txes”, yəni başından vurun...
“İndi neyləməli, ay Pamil müəllim. Dünya belə dünyadı. Mən söküb aparmasam, başqası bunu edəcək” – deyə əməlinə haqq qazandıran Benik öz-özünə danışmaqda davam etdi: “İşdir-şayətdir, qayıdıb gələ bilsəniz, sənə ucuz qiymətə təzədən ev tikərəm... Amma çətin qayıdasınız... Siz qayıtmasanız bu torpaqları kim becərəcək? Bizimkilər torpaqla işləmirlər. Biz torpaq adamı deyilik. Sizinkilərin qapısında işləməklə, araq-çaxır düzəltməklə, çəkmə, paltar tikməklə, başınızı qırxmaqla, zurna çalmaqla dolanmışıq. İndi kimin çəkmələrini yamayıb, başını qırxacağıq? Daşnaklar deyirlər ki, bu torpaqları becərməyə qul gətirəcəklər, türklərin özünü ermənilər üçün işləməyə məcbur edəcəklər. Heç ağlabatan deyil. Əvvələn, onlar bizdən qat-qat çoxdular. İkincisi, bu türklər heç vaxt bizim qapımızda işləməyiblər. Gec-tez torpaqlarını qaytaracaqlar.” Benik hələ bir az da oturub dincələ-dincələ filosofluq edəcəkdi. Amma birdən qulağına yarızirzəmi olan aşağı mərtəbədən bərk şıqqıltı gəldi. O, cəld tüfəngini əlinə götürüb qulaq verdi. Şıqqıltı təzədən eşidildi.
“Bəlkə it-pişikdir, girib zirzəmiyə? Hər halda yoxlamaq gərəkdir”, – deyə fikirləşən Benik ehtiyatla aşağı düşdü. Kəndin bir neçə evində ermənilər işləyirdilər. Bu Beniki ürəkləndirdi. O, divara qısılıb zirzəminin qapısını tüfənglə içəri itələdi. Qapı cırıltı ilə açıldı. Benik qışqırdı:
– Ara, kimdi orda? Tez bayıra çıx!..
Nə qapının cırıltısı, nə də onun qışqırığı nəticə vermədi. İçəridə kimsə öz işində idi, nəsə xır-xır eləyirdi. Benik açıq qapıdan içəriyə bir güllə buraxıb dalınca qışqırdı:
– Çölə çıx, köpəkoğlu!
Amma azacıq gözləsə də kimsə çıxmadı. Yenidən bayaqkı səs gəlməyə başladı. Hövsələsi bir tikə olmuş Benik daha dözə bilməyib aşağı əyildi, başını içəriyə salıb diqqətlə yan-yörəyə baxdı. Nə görsə yaxşıdır? Ahıl bir qadın heç nə olmamış kimi pəncərənin qarşısında üzü o yana oturub kirkirə çəkirdi.
Benik tüfəngi ona sarı tuşlayaraq türkcə bir də qışqırdı:
– Əllər yuxarı! Ayağa qalx!
Qadın əl saxladı. “Aha, belə qorxarsan!” – deyə fikirləşən Benik yanılmışdı. Onu saya salmayan qadın bir ovuc buğdanı kirkirənin boğazına töküb təzədən fırlatmağa başladı.
“Ara, bu dəlidi, nədi?..” – deyə dodaqları altında donquldanan Benik bu qəribə məxluqa yaxınlaşmağa qorxurdu. “Birdən arvad paltarı geymiş kişi olar” – deyə fikirləşdi, döşəmədə əlinə keçən taxta parçasını götürüb onun üstünə atdı. Kürəyindən dəyən zərbədən diksinən qadın geriyə qanrıldı. Qapının ağzında dayanmış silahlı kişinin tüfəngi ona tuşlamasını görüb əlini göyə qaldırdı, sonra barmağı ilə kirkirəni göstərdi.
– Vax, ara deyəsən bunun dili yoxdur, – deyə mızıldanan Benik sol əliylə bayıra çıxmağı işarə elədi. Qadın onu başa düşdü. İşığa çıxdıqda Benik ona əməlli-başlı baxdı. Bu, özü kimi altmış yaş həndəvərində qadın idi. Benik tüfəngini aşağı saldıqda o, yazıq-yazıq gülümsədi, əlini göyə qaldırıb, sonra ona sarı uzatdı. Benik başa düşdü ki, minnətdarlıq eləyir, “Allah səni saxlasın” demək istəyir. “Yəqin acdır” – deyə fikirləşən Benik çiynindəki çantasından bir parça pendir-çörək çıxarıb kağızın arasında ona uzatdıqda qadın qorxa-qorxa alıb yarısını yedi, yarısını isə kağıza büküb cibinə qoydu, işarə ilə anlatdı ki, bunu sabaha saxlayır. Benikin ona yazığı gəldi, bayaqkından çox çörək, üstəlik iki parça doğranmamış qənd verdi. Bunları alan qadın iniltiylə ağlamağa başladı. Benikin gerçəkdən ürəyi kövrəldi. “Allah bu günahları bizə bağışlamayacaq. Axı, bu kəndlərin camaatı bizə pislıx eləməmişdi... Yaxşı dolanırdıx” – deyə fikirləşən Benik termosunu çıxarıb, qapağında bir az sakitləşmiş qadına çay süzdü. O, çayı da acgözlüklə içib yenə dua elədi. “Pamil müəllimgildə belə adam yoxdu, axı” – deyə yadına salan Benik işarə ilə lal qadının evinin harada olmasını soruşdu. O, çox anlaqlı idi, Beniki tez başa düşdü, əli ilə sağ tərəfdə bir neçə yüzmetrlikdə olan evlərin yanındakı kiçik daxmanı göstərdi. Benik ondan burda neylədiyini soruşduqda əli ilə bir-iki işarə eləyib ağzına apardı. Benik anladı ki, o, yemək axtarmaq ümidi ilə boş evləri gəzirmiş...
Ürəklənmiş lal qadın zirzəmini göstərib, içəri girməyə icazə istədi. Benik başı ilə “buyura bilərsən” dedi, özü də onun arxasınca girdi və hər şey Benikə aydın oldu. İstər azəri, istərsə də erməni kəndlərində belə zirzəmilərdə, adətən, kisə-kisə taxıl, kartof, soğan, küp və bankalarda doşab, yağ, pendir, mürəbbə, bal, tut arağı, iri çəlləklərdə duza və sirkəyə qoyulmuş sarımsaq, pomidor, xiyar, kələm şorabaları saxlanırdı. Görünür bu ərzaqları talan eləyib aparanda yerə buğda, qarğıdalı dənləri tökülübmüş... Bu dənləri yığmış lal qadın qədim kirkirə daşlarını görüb un üyütmək istəyirmiş...
Üyüdülmüş unu buradan tapdığı köhnə alüminium qazana, topladığı dəni torbaya yığan lal qadına baxan Benik “Hələ əl-ayaqdan diridir. Bəlkə özümlə aparım, həyət-bacada işləsin?” – deyə düşündü. Lakin onun solğun sifətinə, arıq bədəninə baxıb fikrini dəyişdi: “Yox, qocadır. Onu da saxlayan, yedirib içirən gərək. Özümüzü güclə saxlayırıq. Hələlik, tutulmuş bu kəndlərdən daşıyıb apardığımız qənimətləri yeyirik. Sonrası nə olacaq, heç kim bilmir... Amma bu arvadı bir qarın yeməyə burda işlətmək olar. Əla fikirdir” – deyə tapıntı tapmış kimi özündənrazı halda gülümsədi...
Bu vaxt şey-şüyünü götürüb aradan çıxmaq istəyən qadını saxlayan Benik şəhadət barmaqlarını qoşalaşdırıb birgə işləməyi təklif elədi, yerdəki daş-kəsəyi, dəmir-dümürü sağdan götürüb sola qoymaqla istəyini başa sala bildi. Onu anlayan lal qadın razılıq verdi və Benikdən kibrit xahiş elədi... Benikin başa düşmədiyini görüb yazmaq üçün onun pencəyinin üst cibindən görünən karandaşı istədi. Benik dülgərlik işlərində istifadə elədiyi karandaşı lal qadına verdi. O, yerdən götürdüyü kağız parçasına yazdı: “Spiçku xoçu.”
Kənddə yaşayan bu yaşda lal qadının rusca yazıb oxumağı Beniki təəccübləndirdi. O, karandaşı alıb kağızın qırağına yazdı: “Kak tvoye imya” Lal sevincək cavab yazdı: Sakina...
Benik istərdi ondan çox şeylər soruşsun. Amma vaxtını itirmək istəmədi. Bu lal qadın haqqında ətraflı məlumat heç ona gərək də deyildi.
Bir azdan Benikin evin döşəmə və tavanından sökdüyü taxtaları lal qadın kənara daşıyıb onun göstərdiyi kimi çeşidləyirdi...
* * *
Neçə gündür aramsız yağan qar dayansa da, şaxta idi, Səkinə arvadın bayıra çıxmağa halı yoxudu. Gücü otaqdakı odunları sobaya atmağa, ocağı sönməyə qoymamağa ancaq çatırdı. Havalar isti olanda evləri, həyətləri gəzib yeməyə bir şey tapırdı. Ermənilər evləri söküb daşıyanda da vəziyyəti pis deyildi: kömək elədiyi üçün Benik onu yedizdirirdi. Benikin ona elədiyi ən böyük yaxşılıq köhnə dəmir sobanı təmir edib qurması, qonşuluqdakı evləri sökərkən gərəksiz sallama və tirlərdən xeyli odun tədarük eləməsi və ən nəhayət on qutu kibrit bağışlamasıydı...
Yağıntılar başlayandan bəri kəndə bir ins-cins gəlmirdi. Qar dizə çıxdığı üçün o, bulağa su gətirməyə də gedə bilmirdi. Qapının ağzındakı qarı yığıb qaynadırdı. Sonuncu iki ədəd kartofu duzlu suda qaynadıb srağagün yemişdi. Aclıq, tənhalıq onu sıxsa da kənddən çıxan camaatla getməməyinə peşman deyildi. O, qəriblikdə olanda bu dağların həsrətini çox çəkmişdi. Qırx ildən çox ürəyi qövr eləmişdi, burnunun ucu göynəmişdi... Dünyaya göz açdığı bu kəndi görmək, ona qovuşmaq üçün... Bu kəndin meşəsiz, qəribə daş və qayaları olan dağları, dadlı meyvəli bağları, təmiz, sərin suyu olan kəhriz və bulaqları, sarı buğdadan bişirilmiş yuxa və təndir çörəklərinin dadı, qoxusu onun duyğu aləmində pozulmaz izlər buraxmışdı... Ən çox qorxduğu qırmızıpapaqlı milisionerlər idi... 46-cı ildə, on yaşında olarkən qırmızıpapaqlılar gəlib müharibədə almanlara əsir düşmüş atası ilə əmisini aparmışdılar. Bir neçə ildən sonra əmisi qayıtmışdı, atası yox... Sonra qardaşını əsgər aparmışdılar. Əsgərliyini çəkmiş qardaşı geriyə kəndə dönməmişdi. Anası bu dünyadan nakam köçmüşdü... O, bir müddət tək, qohumlarının himayəsində qalmışdı. Başqa Səkinələrdən seçmək üçün kənddə ona “Lal qız” deyərdilər. Bu yerlərdən perikdirilmiş qardaşı 40-cı illərin sonlarında kəndə gəlib tək qalmış bacısını aparmışdı... Qardaşı bir rus qızına evlənmişdi, özünə ev-eşik düzəltmişdi.
Səkinə əbədi səssizlik içində yaşasa da bu dünyanın səsini eşidirdi!.. Gözləri ilə eşidirdi, barmaqları ilə eşidirdi Lal qız... Pis yaşamırdı orda. Amma ürəyi kənddə qalmışdı... İşarə ilə tez-tez qardaşından soruşardı: nə vaxt kəndə qayıdacaqlar? Bir gün qardaşı başa saldı ki, geri dönsələr, onu da atası kimi tutub apararlar, Səkinə qalar kimsəsiz... Dərindən ah çəkib, bildiyi əl hərəkətləriyilə fikrini bacısına çatdırmaq istəyən qardaşının gözündə elə bir həsrət vardı ki, Lal qız işarəsiz, sözsüz başa düşmüşdü onu... Başa düşmüşdü ki, qardaşı öz yurdunu ondan az istəmir... Qəribəydi, insanlar ah çəkəndə, hönkürəndə, sevincdən şaqqanaq çəkəndə Səkinəyə elə gəlirdi ki, o, lal deyil, hamı kimi eşidir... Amma qulaqlarıyla yox, qəlbiylə, digər hissiyyat vasitələriylə...
Bundan sonra Səkinə qəribçiliyin acılarını ürəyində saxladı, yuxularla təskinlik tapmağa başladı... Onu qanadlarına alıb bir anın içində o dağlara aparan yuxularla...
Qardaşı dünyasını dəyişəndən, özü təqaüdə çıxandan sonra daha onu yad yerlərə bağlayan bir şey yox idi. Qardaşı arvadının, qardaşı uşaqlarının dünyası bambaşqaydı. Səkinə başa düşürdü ki, daha burda artıq adamdır. Həm də yaşlaşdıqca özünə aydın olmayan əzəli bir duyğu onu doğulduğu kəndə çəkirdi... Ömrünü o dağlar qoynunda başa vurmaq istəyirdi... Onun geriyə dönmək istəyini hamiləri rəğbətlə qarşıladılar, əlüstü onun kənddəki qohumlarına məktub yazdılar, qardaşı rəhmətə getmiş Səkinənin kəndə qayıtmaq istədiyini bildirdilər. Əminəvəsi Hüseyn gəlib onu kəndə gətirdi. Səkinə 20-ci illərdə tikilmiş, tavanı çökmüş ata evinə girəndə ağladı... Anası və qardaşı ilə bu evdə keçirtdiyi günləri xatırladı... Ona elə gəldi ki, anasının, qardaşının, üzünü çox az gördüyü atasının ruhu bu qayıdışa sevindi... Səkinə öz puluyla tikinti materialları aldırdı, otaqlardan birini təmir elətdirib içinə girdi, ata-anasının, qardaşının şəkillərini divardan asdı... Qohumları, qonşuları, kənd əhli “Lal qız qayıtdı!..” deyərək onun görüşünə gəlir, kimin qolundan nə çıxırdısa ona ev əşyalarıyla, ərzaqla kömək edirdilər... Ona saxlamaq üçün toyuq gətirənlər də olurdu... Qəribəydi, yaşı altmışa yaxınlaşan bu ahıl, ağsaçlı qadını camaat yenə qırx il əvvəlki kimi “Lal qız” deyə çağırırdı...

Səkinənin bu xoşbəxt həyatı çox sürmədi. Ermənilərin basqını hər şeyi alt-üst elədi. Camaat kəndi tərk edən zamansa nə illah elədilər, getmədi. Kimsəyə yük olmaq istəmirdi... Qəribliyi çox görmüşdü, acısını dadmışdı. Qərib torpaqlarda ölmək istəmirdi Lal qız... Bu kənddən savayı hər yer onun üçün qərib idi... Kənd gülləbarana tutulanda top və “Qrad” mərmilərinin tükürpədici, ölüm gətirən səslərini eşitmirdi Səkinə... Bu dünyada insan vəhşiliklərini, bəzən eşidib görməmək üçün kar və kor olmaq istəyir adam... Səkinə eşitməsə də görürdü... Bu mərmilər düz evlərin üstünə düşəndə onun yanmasını görürdü... Amma Sədətqulu oğlu Sebinin evinin üstünə düşən mərmilərdən sonra Səkinənin qulağı uğuldadı, dizləri əsməyə başladı... Ona elə gəldi ki, eşitdi... Belə hadisə onunla birinci dəfəydi baş verirdi... Bu imişmi eşitmək?..

Biçarə qadın bilmirdi ki, belə güclü gurultular zamanı da ultrasəslər yaranır. Zəif, yaxud güclü olmasına baxmayaraq, ultrasəslər sinirlərə güclü təsir edir... Bu səslər insanı diksindirib qorxudur, vahimələndirir, normada olanda isə ruhu oxşayıb həyəcanlandırır, orqan musiqisi kimi...
Səkinə yazıb-oxumağı bilirdi. Qardaşı onu yanına apardıqdan sonra vilayət mərkəzində lal-kar uşaqların internatına qoymuşdu, yalnız bazar və bayram günlərində qəsəbədəki evlərinə gətirirdi onu. Əslində böyük həyəti olan ikimərtəbəli taxta ev qardaşının qayınanasının idi. Sonralar qardaşı həyətin bir küncündə öz ailəsi üçün ayrıca ev tikdi, Səkinə üçün də bir otaq ayırdı.
Yaşına görə cürəpəsi balaca olan, on dörd yaşına girmiş qızcığaz özündən kiçik uşaqlarla bir sinifdə otururdu... Yeyib-içməyi nizama düşəndən sonra Səkinə sürətlə boy atmış, sinif yoldaşlarını ötüb keçmişdi. Altıncı sinifdə ərə getməli qız olan Səkinəni axşam məktəbinə keçirmişdilər...
Kəndə gələndə qohumlarının, tay-tuşlarının heç gözləmədiyi halda Səkinə anlaqlı, kitab, qəzet oxuyan bir qadına çevrilmişdi. O, özünə görə az-çox məlumatlı olsa da ermənilərin bu davasından baş aça bilmirdi. Rusiyada oxuyub yaşadığı dövrdə müxtəlif millətlərdən olan uşaqlarla oturub durmuşdu, dostluq eləmişdi, fabrikdə birgə işləmişdi. Millətlərin nəyə görə bir-biriylə dava eləməsini anlaya bilmirdi. Əslində onun üçün dünyada iki millət vardı: danışa bilənlər və bilməyənlər... Danışa bilməyənlərin hamısı onun üçün doğma idi...
Ermənilərin kəndi talan eləməsi də onun gözü qarşısında baş vermişdi. İkimərtəbəli, üstü ağ dəmirli evləri qoyub onun sığındığı yarıuçuq miskin daxmaya kimsə baş vurmamışdı. Səkinə sakitcə daxmasının pəncərəsindən aşağı məhlələrdə nələr baş verdiyini görə bilmişdi. Kənd yağmalandıqdan sonra evlərin taxta və dəmir örtüklərini sökmək üçün gələnlər tək-tük olurdu. Buna görə də ərzaq ehtiyatı tükənmiş Səkinə yaxınlıqdakı evləri, həyətləri gəzib yemək üçün bir şey axtara bilirdi. Basqın qəfil olduğuna görə əhali ev əşyalarını, zirzəmilərdə saxladığı ərzaq ehtiyatlarını götürməyə macal tapmamışdı. Əvvəlcə erməni əsgərləri, sonrasa yaxın erməni kəndlərinin əhalisi evləri bir-bir gəzib camaatın qış tədarükünü daşıyıb aparmasaydı, elə qonşuluqdakı bir-iki evin ərzaq ehtiyatı Səkinəyə on il bəs eləyərdi...
Yaşamaq üçün insan yeməlidir. Adam istədi, istəmədi, daxilindəki gözəgörünməz qüvvə bədəndəki mexanizmi işə salıb onu yeməyə çağırır... Əgər bir şey yoxsa o qüvvə məcbur edir axtarıb tapmağa, yeyilməyən şeyləri yeməyə... Səkinədən yaşlı olan, əslən ukraynalı iş yoldaşı Anita bir dəfə içkili olarkən öz lal dillərində ona nəql etmişdi ki, doğulduğu kənddə aclıq zamanı bir arvad gecəykən ərinin başını baltayla kəsmiş, ətini doğrayıb quyuda saxlamış, bir müddət uşaqlarını yedizdirmişdir. Ərinin çoxdan görünməməsini soruşan qonşularasa “meşəyə getmiş, qayıtmamışdır” deyirdi. Hər gün ət qoxusunu duyan qonşular şübhələnmiş, milisə xəbər vermişlər. Milis işçiləri qadını sobanın üstündə kişisinin əl-ayağından xaş bişirdiyi yerdə yaxalamış, dərhal onu həbs etmiş, uşaqları isə yetimxanaya göndərmişlər... Bu söhbətdən sonra Anitanın ağlaması, həmişə qəmli gəzməsi Səkinədə belə bir qənaət yaratmışdı ki, o, anasının ata əti yedizdirdiyi uşaqlardan biridir.
Səkinə sobanın üstündəki qaynar sudan bir stəkan içdi. İçərisinə zirzəmilərin birindən tapdığı kəkotu, adlarını bilmədiyi bitkilər atdığı bu dəmləmə Lal qızın gözünə işıq gətirdi. Sobanın böyründə sərdiyi döşəkçənin üstündə oturub, olub keçənləri yadına sala-sala mürgüləyən Səkinə vaxt ölçüsünü itirmişdi. Buludlar arasından qəfil çıxan Günəş pəncərəyə işıq saldıqda o, gözünü açdı... Deməli, günortaydı. Otağın pəncərəsi cənub-qərbə baxırdı və Günəş dolanıb göyün ortasına gəldikdə işığı içəri düşürdü. Səkinə bunu yaxşı bilirdi. Bilirdi ki, Günəş ətrafa işıq saçırsa, deməli, hava yaxşılaşır. “Yox, durmalıyam, bir şey tapıb yemək gərəkdir.” Bunu fikirləşib qərar verən Səkinə dodaqlarının tərpənişi ilə “Ya Allah” deyib Uca Tanrıdan imdad istəyib ayağa qalxdı. Əslində, danışan insanlardan fərqli olaraq danışmayan insanlar Uca Tanrını lal dilində bir adla çağırırdılar... Türk, rus, erməni, hindli, gürcü, ərəb və s., fərqi yoxdur! Hamı lallar üçün Uca Tanrının bircə adı vardı...
O, isti paltarını, üstündən sırıqlısını geyindi. Qapının ağzına söykədiyi əlağacını götürüb bayıra çıxdı, arxasınca qapını örtüb cəftəsini rəzəyə keçirtdi. Ağappaq qarda əks olunaraq gözünü qamaşdıran günəş şüalarından qorunmaq üçün əlini qaşının üstünə qoyub, xırda addımlarla qarı yara-yara üzüaşağı düşdü, sıralanmış evlərdən beşincisinin yanında dayandı. Bura şofer Yaqubun eviydi. Sağa burulub taxtapuşu, aynabəndi sökülmüş, miskin görkəm almış evin birinci qatına girdi. Qardan gəldiyi üçün ilk əvvəl heç nə seçmədi. Bir az dayandıqdan sonra sanki içəri işıqlaşdı. O, küncdə gördüyü yarımçıq kisəyə tərəf yeridi. Əvvəl elə bildi onun içindəki undu. Amma əliylə yoxladıqda mal yemi olduğunu gördü. Camaatın “kəpək” və ya “kombikorm” adlandırdığı belə yemləri heyvanlara verirdilər. “Buna da şükür”, deyən Səkinə sevindi. Kif qoxusu gələn bu qarışıq mal yemindən sobanın üstündə çörək bişirmək olardı... Sevincək olmuş Lal qız axtarışını davam etdirdi. Zirzəminin digər küncündə atılmış boş butulkaları bir-bir yoxlamağa başladı... Onlardan birini dolu gördükdə sevinci ikiqat oldu, bunun doşab, yaxud süzmə bal olduğunu güman elədi. Qab qıtlığından kənddə çox vaxt camaatın bu məhsulları da araq-çaxır butulkalarına yığıb, probka ilə kip bağlayaraq saxlamalarını görmüşdü. Tələsik işığa çıxdı, qənimətini qaldırıb baxdı. Şəffaf maye idi. Burnuna tutdu. Ağzı bərk bağlansa da tut arağının iyi onu vurdu. Kisəni də sürüyüb qapının ağzına gətirdi. Arağın da, mal yeminin də qoxusu onu bihuş eləyib mədəsində bir təlatüm yaratdı. Soyuqdan dişləri şaqqıldayırdı. Evəcən özünü saxlamağa gücü çatmadı, kəpəkdən ovuclayıb ağzına basdı... Quru, qaba mal yemini isladaraq çeynəyib udmağa ağız suyu bəs eləmədi... Birtəhər udduğu birinci loxma gedib mədəsinə çatmadı, ilişib sinəsində qaldı. Bircə stəkan su, özü də isti, qaynanmış su arzuladı. Ovucladığı ikinci loxmanı ağzına qoya bilmədi, boğulardı. Birdən ağlına gəldi ki, elə indicə kisənin içinə atdığı araq şüşəsini açıb bir az içsin. Rusiyada hərdən-birdən bayramlarda, məclislərdə onu da içirdərdilər. Arağın nə olduğunu bilirdi... Dırnağıyla şüşənin qapağını açdı, əlləri əsə-əsə onun ağzını dodaqlarına dayadı, iki qurtum içdi. Araq yemək borusunda ilişmiş tikəni mədəsinə apardıqda, onu yandırsa da cismini xoş əhval-ruhiyyə bürüdü. Tələsik ikinci ovucu ağzına apardı, dalısınca da bir qurtum araq içdi. Bunu bir neçə dəfə təkrarladı... Aclığını bir az dəf eləyib geri qayıtmaq istədi. Amma əl-ayağı sözünə baxmırdı, indicə açdığı qapağı butulkanın ağzına bərkidə bilmirdi...
Yerə çökdü... Əl-ayağı sözünə baxmasa da, başı gicəllənsə də ağlı üstündəydi... Ona qalxmağa, qoluna girib evə aparmağa kömək gərək idi. Birinci dəfə tənhalığın, insanlarsız yaşamağın acılığını duydu... Lal qız insanlar içində yaşasa da həmişə tək-tənha olmuşdu. Onun ürək sirdaşı yoxudu... Məktəbdə, fabrikdə danışa bilməyənlər arasında dost-tanışı vardı. Amma onlardan heç birisiylə ünsiyyət bağlaya bilməmişdi, istər qadın, istər kişi olsun... Onlar yataqxanada yaşayır, sərbəst həyat sürürdülər. Belə həyat tərzini Səkinə qəbul eləyə bilmirdi. Həm də o, qardaşı evində yaşayırdı, bu qərib yerdə onsuz duruş gətirə bilməzdi. Qardaşı da onunla bir damın altında olan bacısından anasının, doğulduğu yurdun iyini alırdı. Səkinə anasına çox oxşayırdı... Qardaş qardaş yerində, Lal qızın tənhalığını qardaş qayğısı doldura bilməzdi... O, həmişə tənhaydı, özü-özüylə qalmağa öyrəşmişdi. Buna görə də camaatla kəndi tərk etmədikdə, tək-tənha qalması onu qorxutmamışdı. İndisə insanlara ehtiyacı vardı. Əvvəllər bu, heç ağlına gəlməmişdi. Onu qınamalı deyildi. Heç bir-biriylə didişən qonşular, öz həmcinslərini əzən, tapdalayan, öldürən dilli-ağızlı insanların çoxu, bu dünyada bir-birilərisiz yaşaya bilməyəcəklərini dərk etmirlər... Anlamırlar ki, insanlar tək yaşaya bilmədikləri üçün bir-birilərinə qısılıb oba, kənd, qəsəbə, şəhər salmışlar... Səkinə belə dərinliklərə baş vura bilməzdi. Amma bunu bilirdi ki, həyatının belə gətirməsində o özü günahkar deyil... Başını yuxarı qaldırıb şikayətini sözsüz-kəlamsız ürəyinin diliylə göylərə elədi: