FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

manilik və məzdəkilik
də Yaxın və 
Orta Şərq xalqlarının mə'nəvi həyatında mühüm rol oynamışdır. Zərdüştilik, 
xristianlıq və buddizmin ayrı
-
ayrı ünsürlərini eklektik surətdə özündə toplayan 
manilik tə
”
limi 
III əsrdə İranda və Orta Asiya ölkələrində yayılmışdır, onun banisi 
Mani 
(216-
276) olmuşdur. Yaxın Şərqdə həkim, rəssam, fılosof və mühəndis kimi 
böyük şöhrət tapan Mani zərdüştlük kahinlərinin fıtfası ilə edam edilmişdir.
Öz 
dinini 40 il təbliğ edən Mani xalis dualizm mövqeyindən çıxış edərək göstərirdi ki, 
"aləmin iki başlanğıcı vardır: onlardan biri işıq, digəri qaranlıqdır". Sonralar 
İbn 

---

Həzm 
(994-
1064) yazırdı ki, manilikdə "zövq qaranlığa deyil, işığa; əziyyət isə işığa 
deyil, qaranlığa xasdır". Mani deyirdi: yalnız zühr ilə işığı qaranlıqdan xilas etmək 
və bununla da qaranlığa qalib gəlmək olar. Maniliyin əsasında dualizm prinsipi 
-
"Nur" və "Zülmət" başlanğıclarının mübarizəsi durur. Bu dünyada Nur və Zülmət 
ünsürləri
bir-
birinə qarışmışdır. Dünya inkişafı prosesinin məqsədi insan qəlbində 
yer tapmış "Nur" ünsürlərini çismaninin hakimiyyətindən azad etməkdir. Maniyə 
görə, allah dünyada şəri yaratmaınışdır, deməli, dünyanı da o yaratmamışdır, 
çünki dünya (materiya) şərdir. Deməli, materiya Allahdan asılı olmayaraq 
mövcuddur, insan isə "materiya ilə yüksəkdə duran nurun qarışığıdır". Nurun 
hissəciklərinin azad olmasına yalnız qatı asketizm vasitəsilə nail olmaq 
mümkündür. 
Əvvəllər hələ maniliyin təhlükəsini başa düşməyən və öz qüdrətinə dayaq ola 
bilən möhkəm zərdüşt kilsəsi yaratmayan Sasanilər nəinki maniliyə mane 
olmamış, hətta onu müdafıə etmişlər. Lakin manilik feodal istismarına qarşı 
kəndlilərin və yoxsul şəhər əhalisinin e'tirazını, mübarizəsini ifadə edən
tə'lim 
olduğu üçün Manini tutub e'dam etmişlər. Manilik tə'limi xeyli müddət yaşamış və 
V əsrin sonunda məzdəkilərin mühüm ideya mənbəyinə çevrilmişdir.
Məzdək 
maniliyin radikal və demokratik istiqamətinin tərəfdarı olmuşdur. 
Sasani hökmdarı I Qubadın zamanında Məzdək və onun tərəfdarları yüksək dövlət 
vəzifələri tutmuş, özü isə İranın baş kahini olmuşdur. Məzdəkilər xüsusi mülkiyyəti 
ləğv etməyə çalışmasalar da, var
-
dövləti adamlar arasında bərabər bölməyi təbliğ 
edirdilər. İctimai ədaləti qəbilə
-tayta qu
ruluşuna qayıtmaq yolu ilə bərqarar 
etmək istəyirdilər.
Məzdəkilər dini, fəlsəfi və sosial təlim olub, qədim zərdüştlik prinsiplərinə 
(oda sitayiş və s.) əsaslansalar da, kahinlər və əyanlara qarşı çevrilmiş xalq 
hərəkatının ideologiyası olmuşdur. Lakin onların əxlaq təlimində qəbuledilməz 
cəhətlər çoxdur (atanın qızı, bacının qardaşı ilə evlənməsi və s.).