FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

adlandırmış və qeyd etmişlər ki, fikri maddi adlandırmaq, materializmi idealizm 
ilə qarışdırmağa tərəf atılmış yanlış addımdır.
XX 
əsrin əvvəllərində geniş yayılmış empiriokritisizmin baniləri 
E.Max 
və 
R.Avenarius 
şüuru, duyğunu beynin məhsulu olan fikrini sözdə qəbul etmirdilər
. 
Lakin 
onlar 
həm 
“məni”,

---

həm də mühiti “
duyğu kompleksləri
”ndən ibarət hesab etməklə idealizmə 
qapılırdılar. Onların fikrincə, bir halda bütün cisimlər “duyğu kompleksləridir”, 
onda beyin də cisimdir, deməli, duyğu “kompleksidir”. Hər şeyin əsasında
“duyğu kompleksləri”ni qoymaq isə “
xalis
 
idealizmdir”. XIX əsrin sonu XX əsrin 
əvvəllərində şüura, xüsusilə duyğuların gerçəkliyi əks etdirməsinə münasibətlə 
əlaqədar simvollar, heroqriflər nəzəriyyəsi də mövcud olmuşdur. Bu mövqədən 
çıxış
 
edən 
alman fizioloqu 
İ.Müller duyğunun xarici aləmi əks etdirdiyini inkar 
edirdi. O, göstərirdi ki, duyğu xarici aləmi əks etdirdiyini inkar edir, duyğu xarici 
aləmin təsiri məhsulu deyil, duyğu orqanların özündə doğur, onlara “daxilən xas 
olan spesifik xüsusiyyətidir”
. 
L.Feyerbax bunu “fizioloji idealizm” adlandırmışdı. 
XIX əsrin digər təbiətşünas 
alimi K.Helmhols isə qeyd edirdi ki, duyğu xarici 
aləmin inikası olsa da, onun təsirindən baş versə də, xarici şeylərə oxşamır, 
onların surəti deyil, ancaq “simvolları, 
heroql
ifləridir”.
 G.Plexanov 
da duyğuları 
xarici 
aləmin işarələri, heroqlifləri adlandırırdı. Bununla da onlar duyğunun 
adekvatlığını, gerçəkliyin surəti olduğunu inkar edir, subyektiv
idealizm 
mövqeyində dururdular.