Fənn: Azərbaycan tarixi Şöbə: “Tibb bacısı işi” 2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci

Fənn: Azərbaycan tarixi 
 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 23 
MÖVZU 11
 
Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində 
 
1900-1093-cü illər dünya böhranı Rusiya, eləcə də Azərbaycan iqtisadiyyatına güclü təsir etdi. 
İqtisadi böhran Azərbaycanın neft və dağ-mədən sənayesi sahələrində özünü daha qabarıq biruzə verdi 
və bu sahələrin inkişafını ləngitdi. 
Böhran Bakıda neft sənayesinin bütün sahələrinə mənfi təsir göstərmişdir. 
1901-19113-cü illərdə Azərbaycanda neft hasilatı 33 faizdən çox azalmışdır. Bu, Rusiyanın 
dünya neft hasilatında birinciliyi itirməsi ilə nəticələndi və ABŞ bu sahədə birinci yerə çıxdı. 
Böhran illərində xırda və orta müəssisələrinin iflasa uğraması nəticəsində istehsalın 
təmərküzləşməsi xeyli güclənmişdir. 
İnhisarın artması ilə neft sənayesinin təmərküzləşməsi də güclənirdi. 
1900-cu ildə ―Nobel qardaşları‖ birliyi, Mantaşov, Rotşild, Bakı neft cəmiyyəti, Xəzər-Qara 
dəniz birliyi, Rus neft istehsalı və maye-yanacaq cəmiyyəti Bakıda çıxarılan bütün neftin 50 faizini 
verirdi. 1912-ci ildə Rusiyanın və xarici ölkələrin yeddi nəhəg bankının iştirakı ilə yaradılmış ―Oyl‖ 
inhisar birliyi 20 firmanı birləşdirdi. 
XX əsrin əvvəllərində Bakı sənayesinə xarici kapital quruluşu artmaqda idi. 
İngiltərə, Fransa və ABŞ ağ neftə olan təlabatının xeyli hissəsini Bakının hesabına ödüyürdülər. 
Neft istehsalı, emalı, daşınması və satışı ―Nobel qardaşları‖ şirkəti, ―Nobmazut‖, ―Oyl‖, ―Şell‖ 
kimi inhisar birliklərinə məxsus idi. İnhisarçılar texniki geriliyin qarşısını almaq üçün tədbirlər 
görmür, süni sürətdə inkişafın qarşısını alır, neftin qiymətini endirib-qaldırmaqla rəqiblərini sıradan 
çıxarırdılar. 
XX əsrin əvvəllərində kapitalist münasibətləri təkcə Bakıda deyil, Azərbaycanın qəzalarında da 
inkişaf edirdi. Ölkə sənayesi təkcə neft hasilatından ibarət olmayıb, sənayenin digər sahələri -dağ-
mədən, mexaniki istehsal, energetika, toxuculuq, pambıqtəmizləmə, ipək emalı, yeyinti sənayesi, 
nəqiliyyat, rabitə, bank-kredit sistemi və ticarət də inkişaf edirdi. 
Neft sənayesi ilə yanaşı , Azərbaycanda əlvan metallurgiya sənayesi də inkişaf edirdi. Bu sahədə 
Gədəbəydəki ―Simens qardaşları‖ səhmdar cəmiyyətinə məxsus olan zavodlar fərqlənirdi. Gədəbəy 
misi dünyada ən təmiz və ən qiymətli mis hesab olunurdu. 
Moskvada yeni zavodlar tikildiyi üçün 1906-cı ildə Qalakənd missaflaşdırma zavodu fəaliyyətini 
dayandırmışdır. Mis sənayesində 1900-cü ildə başlanan inhisarlaşma prosesi 1913-cü ildə başa çatdı. 
Belə ki, ―Simens qardaşları və KO‖ cəmiyyəti 1900-cü ildə ―Voqan və Ko‖ konserni arasında 
bağlanmış müqaviləyə görə istehasal edilmiş mis Moskva mis prokatı zavodlarına yalnız bi inhisar 
vasitəsilə satılmalı idi. 1907-ci ildə çarın fərmanı ilə Rusiyadakı alman tələbələrinin müəssisələri 
müsdirə olunsa da , Simes qardaşlarının Gədəbəy zavoduna qoyulmuş kapitalın çox cüzi hissəsini 
alman kapitalı təşkil etdiyindən bu zavod fəaliyyətini davam etdirdi. 
Xammal bolluğu Azərbaycanda ipək sənayesinin inkişafına şərait yaratmışdı. İpək sənayesi 
ölkəmizin şimal-qərb və cənub-qərb hissələrində yayılmışdır. Cənubi Qafqazda ipək emalı sənayesinin 
mərkəzi Nuxa şəhəri idi. 
XX əsrin əvvəllərində pambıqçılığın inkişafı ilə əlaqədar pambıqtəmizləmə sənayesi də inkişaf 
edirdi. Şimalı Azərbaycanda 100-dən çox pambıqtəmizləmə zavodu vardı. Bu sahədə Gəncə 
quberniyası birinci yerdə idi. 
Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanda maldarlığın geniş yayılması gön-dəri istehaslı üçün əlverişli 
şərait yaradırdı. 
Azərbaycanda yeyinti sənayesinin mühüm sahələrini şərabçılıq, spirt, konyak istehsalı təşkil 
edirdi. Şərab hazırlanmasında Gəncə qəzası xüsusi ilə fərqlənirdi. Cənub Qafqazda istehsal edilən 
şərabın 1/3 hissəsini Azərbaycan verirdi. 
Bəhs edilən dövrdə tütünçülük ən çox Zaqatala dairəsində, Nuxa, Cavanşır, Şamaxı qəzalarında 
yayılmışdır. Azərbaycanda ilk tənbəki fabriki XIX əsrin ikinci yarısında Nuxada fəaliyyətət 
başlamışdır. 

---