Fənn: Azərbaycan tarixi Şöbə: “Tibb bacısı işi” 2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci

Azərbaycan mühacirət illərində Milli Legionlar.
Azərbaycan SSR Mədəniyyəti müharibə illərində 
Şimali Azərbaycanda Sovet rejimi yaradıldıqdan sonra xarici ölkələrə mühacirət etmiş 
azərbaycanlılardan çoxu Almaniyanın Sovet imperiyasına qalib gələcəyi təqdirdə Azərbaycanın milli 
istiqlal qazanacağına ümid bəsləyirdilər. Onlardan biri də 1941-ci ildə almanlara əsir düşmüş 
Əbdürrəhman Fətəlibəyli-Düdənginski idi. O əsir dümüş azərbaycanlılardan ibarət hissə yaratmaq 
təşşəbüsü ilə Hitlerə müraciət etmişdi. Bu muraciət hitlerçilərt tərəfində rəğbətlə qarşılanmışdı. 
1941-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə Almaniyaya dəvət olundu. O Almaniya hökümət nümayəndələri ilə 
aparılan danışıqlarda Azərbaycan tərəfinin mövqeyini 12 maddədən xüxusi memorandumda 
(memorandum latınca yadda saxlanılan şey diplomatik yazışma forması, sənəd deməkdir.) ifadə etdi. 
Burada azərbaycanlıların alman hərbi düşərgələrindən azad edilməsi, onların mülki işlərdə işlədilməsi, 
Milli Azərbaycan ordusunun yaradılması, ordu komandirlərinin azərbaycanlılardan təyin edilməsi, 
alman qoşunlarının Azərbaycanı tutduğu zaman milli ordunun oraya ilk daxil olmasına təminat 
verilməsi və sair kimi şərtlər irəli sürmüşdü. 
Hitler 1941-ci ildə dekabrın 22-də Qafqaz müsəlmanlarından ibarət xüxusi Milli hərbi hissənin 
yaradılması haqqında sərəncam verdi. Hərbi hissə Qafqaz müsəlmanlarından, o cümlədən 

---

Fənn: Azərbaycan tarixi 
 
Şöbə: “Tibb bacısı işi” 
2 nömrəli Bakı Baza Tibb Kolleci 
 70 
azərbaycanlılardan ibarət idi. Siyasi mühacirətlər azərbaycanlı əsirlərin azad edilməsi və milli hərbi 
hissələrdə birləşdirilməsində fəal iştirak edirdilər. Bu hərbi hissələrdə M.Ə.Rəsulzadənin Üçrəngli 
bayraq əsəri əldən ələ gəzirdi. 
Almanlar hərbi əsir düşərgələrindən azərbaycanlıları seçib, türk dili bilən alman zabitləri 
vasitəsilə onlara hərbi təlim keçmək üçün Bavariyaya göndərirdilər. Qafqaz müsəlmanlarından təşkil 
olunmuş hərbi birləşmə 1942-ci ilin yayında Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərdə-Mozdok Kazbek və 
Elbrusda mühüm strateji yüksəkliklərin tutulmasıda fəal iştirak etdi. Lakin bu hissələr sovet ordusunun 
əks-hücumu nəticəsində itki verərək geri çəkildivə almanların Krımda apardıqları müdafiə 
döyüşlərində iştirak etdi. 
Cəbhədəki ağır məğlubiyyətlərdən sonra Almaniya höküməti başa düşdüki, yerli xalqların 
köməyi olmadan Sovet dövlətinə qalib gələ bilməyəcəkdir. Buna görə də Hitler bəzi güzəştlərə getdi. 
1943-cü ilin yazında Berlində Milli Azərbaycan Komitəsi təşkil edildi. 1943-cü ildə Almaniyada Azad 
türk diviziyası yaradıldı. Azərbaycan legionu da buraya daxil edildi. Ancaq Almaniya gələcəkdə 
Azərbaycana müstəqillik vermək fikrində deyildi, Şimali və Cənubi Azərbaycan yaradılacaq Böyük 
Türküstan dövlətinin əyalətindən biri olmalı idi. 
M.Ə.Rəsulzadənin Almaniyanın Azərbaycan haqqında əsl niyyətini başa düşdükdən sonra onu 
öz çıxışlarında ifşa etdi. Antifaşist çıxışlarına görə M.Ə.Rəsulzadə Almaniyadan getməyə məcbur 
edildi. Lakin mühacirətdə olan bəzi qüvvələr yenə də Almaniyaya inanır, onun rəhbərləri ilə 
əməkdaşlıq edirdilər. 1943-cü ilin payızında Berlində mühacir Azərbaycan parlamenti və höküməti 
yaradıldı. Hökümətin başında Fətəlibəyli-Düdənginski dururdu. Alman höküməti bu höküməti tanıdı. 
Mühacir Azərbaycan höküməti 1944-cü ilin qışınadək fəaliyyət göstərdi. 
Azərbaycan milli legionu (legion-latınca legiolego-toplayıram, yığıram sözündəndir, 
əsgəribirləşmə mənası verir) Fransanın cənubunda almanlarla birlikdə müttəfiqlərin qoşunlarına qarşı 
vuruşlarda iştirak etdi və məğlub olaraq İtaliyanin şimalına çəkildi. Müharibə başa çatdıqdan sonra 
Milli Azərbaycan legionun hissələri bitərəf ölkələrin ərazilərinə köçürülməyə başladı və tezliklə ləğv 
edildi. Onların çox hissəsi Türkiyədə məskunlaşdı, Vətənə qayıdanlar isə uzun muddət təqiblərə məruz 
qaldılar. 
İkinci dünya müharibəsi illərində Azərbaycan mədəniyyəti müharibənin tələblərinə uyğun 
inkişaf edirdi. Mədəniyyət xadimləri bütün qüvvələrini qələbə naminə xalqın mənəvi cəhətdən səfərbər 
edilməsinə yönəltdilər. Minlərlə maarif işçisi cəbhəyə göndərildi. Təhsil işçiləri böyüməkdə olan nəsli 
vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edir, məktəbi bitirən minlərlə gənc könüllü surətdə cəbhəyə gedirdi. 
Azərbaycanın elm xadimləri öz bacarıqlarını qələbəyə sərf edərək var gücləri ilə çalışırdılar. 
İkinci Dünya müharibəsi illərində görkəmli kimyaçı alimYusif Məmmədəliyevin rəhbərliyi ilə aviasiya 
üçün yüksək oktanlı benzin istehsalının yeni texnologiyası hazırlandı. Geoloqlar-Mirəli Qaşqay, Şamil 
Əzizbəyov yeni strateji xammal yataqları kəşf etdilər. Məşhur cərrah Mustafa Topçubaşov cərrahiyədə 
yeni müalicə metodları hazırlayaraq minlərlə əsgəri ölümündən xilas etdi. 
İctimai elmlər sahəsində çalışan alimlər xalqın tarixi keçmişindən, qəhrəmanlığından bəhs edən 
əsərlər yaradıldı. 1945-ci ilin yanvarında Azərbaycan SSRİ Elmlər Akademiyası yaradıldı. Müharibə 
mövzusu ədəbiyyatımızda aparıcı istiqamətə çevrilmişdi. 
İkinci Dünya müharibəsi illərində döyüşçü və partizanlarımızın şücaətlərini təsvir edən onlarca 
hekayə, oçerk, povest və pyes yazılmışdı. Azərbaycan bəstəkarları müharibə dövründə onlarca yeni 
marş, simfoniya, mahnı, opera yazdılar. Ü.Hacıbəyovun Şəfqət bacısı, Qələbə himni, S.Rüstəmovun 
Cəbhəyə, S.Ələsgərovun Gözlə məni mahnıları dillər əzbəri olmuşdu. Gənc bəstəkarlar Q.Qarayev və 
C.Hacıyevin Vətən operası musiqimizdə mühüm hadisəyə çevrilmişdi. Cəbhəyə xidmət üçün konsert 
briqadaları yaradıldı. Hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsində təsviri sənət ustaları da fəal iştirak edirdilər. 
Əzim Əzimzadə, İsmayil Axundov, Maral Rəhmanzadə müharibə, əsgər həyatı, arxa cəbhə 
mövzularında tablolar yaratdılar. Bu tablolar 1943-cü ildə Moskvada Tretyakov qalereyasında nümayiş 
etdirildi. Kino xadimlərimiz tərəfindən Vətən oğlu, Bəxtiyar kinovellaları T-9 sualtı gəmi bədii film 
çəkilmişdi. 1944-cü ilin aprelin 14-də Cənubi Qafqaz Müsəlmanlarının Ruhani İdarələr yaradıldı və 
sədri Şeyxülislam Ağa Əlizadə seçildi. Din xadimləri öz çıxışlarında vətənə sədaqətlə xidmət etməyə 
çağırırdılar. 

---