FəNN: makroiQTİsadiyyat

Xarici iqtisadi fəaliyyəti tənzimləmək üçün dövlətin sərən­camında olan çoxsaylı vasitələri aşağıdakı qruplara bölmək olar:

1. 
   Gömrük tarifləri;
   
2. 
   Qeyri-tarif məhdudiyyətləri;
   
3. 
   Ixracın stimullaşdırılması formaları.
   

Adlarından göründüyü kimi, onların hamısı himayə-darlıq si­yasətinə «köklənmişlər». Daxili və xarici şəraitdən asılı olaraq bu siya­səti dövlət tənzimləyir. Bu, xarici iqtisadi sahələrin dövlət tənzimlə­mə­sinin başlıca tərkib hissələrindən olan tarif tənzimləmələrinə də aiddir.
Xarici əlaqələrin tənzimlənməsinin tarif vasitələrindən biri göm­rük vergisi və rüsumudur. Bu o deməkdir ki, öl-kənin sərhədlərini keçərək gətirilən əmtəə və digər material qiymətlilərinə (ixrac-idxal) gö­rə gömrük vergisi və rüsumu ödənilməlidir. Gömrük vergi və rüsum­larının sistemləşdiril-miş siyahısına gömrük tarifi deyilir. Ixrac və idxal tarifləri bir-birindən fərqlənir.
Gömrük vergisinin müəyyən edilməsi o deməkdir ki, əmtəənin sahibi dövlətə qiymətin müəyyən hissəsi qədər ver-gi ödəməlidir. Idxal vergisi istehsalçının xərclərini artırdı-ğına görə əmtəənin satış qiyməti də artır. Deməli, idxal vergisinin artırılması birinci növbədə istehlakçılara ziyan vurur.
Xarici tiracət əlaqələri olmadıqda, daxili bazarda hər hansı bir əmtəənin tarazlıq qiyməti (P) ilə miqdarı (Q) bir-birinə uyğun gəlir. Bu əmtəənin dünya qiyməti daxili bazar qiymətindən aşağı və yuxarı ola bilər. Lakin azad ticarət variantında həmin əmtəənin daxili bazar qiy­məti dünya qiymətindən yüksək olmamalıdır. Bu zaman qiymətlər nis­bətən aşağı olduğu üçün daxili tələbat artır, yerli istehsalçıların təklifi azalır, çatışmayan məhsullar idxal olunan məhsulların hesabına ödə­nilir. Idxal vergisi tətbiq olunduqda qimytələr artır, yeni qiymətlər dünya qiymətləri üstəgəl idxal vergisi qədər olur. Qiymətlərin yüksəl­mə­si isə tələbin və idxal olunan məhsulların azalmasına, daxildə məhsul istehsalının artmasına səbəb olur.
Beləliklə, idxal vergisi tətbiq olunduqda yerli istehsalçılar öz əmtəələrini daha yüksək qiymətə və daha çox sata bilərlər. Bu zaman təbiidir ki, istehlakçılar idxal məhsullarını ixtisar etmək və daha baha olan yerli məhsul-ları satın almaq məcburiyyətində qalırlar.
Bu vəziyyət isə ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyi-nin azal­masına gətirib çıxarır. Çünki əmtəələrin daha yük-sək qiymətlərlə satıl­ması onları daha çox xərclə istehsal et-məyə səbəb olur. Başqa sözlə, resurs­ların az səmərə verən sahələrə getməsi prosesi baş verir.
Lakin istehsalçıların mənafelərinin təşkilati cəhətdən qorunub saxlanması istehlakçıların mənafelərinin qorunub saxlanmasına nisbə­tən daha asan və sərfəlidir. Çünki tarif-lərdən dövlətin müəyyən məb­ləğdə gəliri olur.
Bundan başqa, gömrük vergisi və rüsumu yüksək müəyyən olun­duqda idxal olunan və yerli istehsalçıların isti-fadə etdikləri xam­mal­ların, materialların, avadanlıqların qiymətləri yüksəldiyinə görə, on­ların istehsal xərcləri və deməli, məhsulların qiymətləri də artır, nəticə isə ondan iba-rət olur ki, istehsalın həcmi azalır. Bu zaman vergilərdən daxi­lolmaların azalmasından dövlətə dəyən "zərər" idxal vergi və rü­sum­larından gələn gəlirlərdən çox olur. Bütün bunlar onu göstərir ki, gömrük vergi və rüsumlarından isti-fadə edilməsi mexanizmi də ölçülüb-biçilmiş parametrlər əsasında fəaliyyət göstərməlidir.
Beləliklə, tariflərin himayədarlıq xarakteri daşıma-sından da­nışarkən qarşıya qoyulan məqsəd nəzərə alınma-lıdır. Bundan isə o vaxt istifadə olunur ki, dövlət göm­rük vergi və rüsumlarını artırmaqla, həm də idxal olunan məh-sulların daxili (milli) qiymətlərini artırır, onun rəqabət qabi-liyyətini azaldır və deməli, daxili (milli) bazarı müdafiə edir.