FəNN: makroiQTİsadiyyat

1) Inhisarçının üstünlüyü modeli. Bunu S.Xaymer iş-ləyib hazır­lamış, sonra isə o, Ç.P.Kindleberqer, R.Y.Keyvz, Q.C.Conson, R.Lak­rua tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu model belə bir ideyaya əsaslanır ki, yerli investora nisbətən xarici investor müəyyən dərəcədə əlverişsiz şəraitdə olur. O, ölkənin bazarlarını və onlardakı "oyun qaydaları"nı yaxşı bilmir, burada əlaqələri geniş deyildir, əlavə nəqliyyat xərc-ləri sərf edir, riskə görə daha çox əziyyət çəkir. Odur ki, o, yerli rəqiblərlə mü­qayisədə əlavə üstünlüklərə malik olmalı-dır ki, bunun hesabına daha çox mənfəət əldə edə bilsin.
Xarici investor isə aşağıdakı hallarda inhisarçı üstün-lüyünə nail ola bilər: a) Yerli əmtəə bazarlarında qeyri-mü-kəmməl rəqabətdən (onun məhsulları bir sıra keyfiyyət gös-təricilərinə görə seçildikdə) isti­fadə olunduqda; b) Istehsal amilləri bazarlarında qeyri-mükəmməl rə­qa­bətdən (xarici firmalarda ən yeni, təkmilləşdirilmiş texnika mövcud və investor böyük sahibkarlıq qabiliyyətinə malik olduqda) istifadə etdikdə; c) Istehsalın miqyasında üstünlüyə malik olduqda (bunun he­sabına daha çox mənfəət əldə etmək mümkündür); q) Xarici investi­si­ya­ların tənzimlənməsinə dair dövlət tərəfindən əlverişli şərait yaradıl­dıqda (xarici kapital üçün xüsusi imtiyazlar müəyyən edildikdə) və i.a.

2. 
   Məhsulun həyat dövrü modeli. Bu, firmaların inkişafı nəzə­riyyəsi əsasında amerika iqtisadçısı R.Vernon tərəfindən işlənib hazır­lanmışdır. Bu modelə uyğun olaraq yeni məhsul öz "həyatında" aşa­ğıdakı mərhələlərdən keçir: 1) Məhsulun bazarda irəlilədilməsi; 2) Satı­şın artması; 3) Yetkinlik mərhələsi; 4) Bazarın həmin məhsulla doldu­rul­ması; 5) Satışın azalması.
   

Məhsulu ilk dəfə istehsal edən firmalar üçün onun beynəlxalq miqyasda həyat dövrü bir qədər başqa cürdür. Bunu aşağıdakı kimi mü­əyyən etmək olar: 1) Yeni məh-sulun istehsal və ixrac olunması; 2) Xa­rici rəqiblərin eyni məhsuldan istehsal etmələri və onların bazar­lar­da (hər şey-dən əvvəl öz ölkələrinin bazarlarında) irəlilədilməsi ; 3) rə-qib­lərin üçüncü ölkələrin bazarlarına çıxmaları və buna uy-ğun olaraq məh­sulu ilk ixrac edən ölkədən məhsul ixracının azalması; 4) rəqiblərin, ye­ni məhsulu ilk istehsal edən ölkə-lərin bazarlarında görünməsi.
Əlbəttə, qabaqcıl texnologiyaya sahib olan firmanın istehsal et­diyi yeni məhsul digər firmalar tərəfindən də bu-raxıldıqda o, başqa bir yeni məhsul buraxmağa meyl göstərə bilər. Lakin ixrac üçün təhlükə ya­randıqda vəziyyətdən çıx-maq məqsədilə başqa yoldan – məhsulun isteh­sa­lını xaricdə təşkil etmək yolundan istifadə olunması da müm­kün­dür. Bu, məhsulun həyat dövrünü uzatmağa imkan verir. Həm də qeyd et­mək lazımdır ki, məhsul istehsalının artırıldığı və yetkinlik mərhə­lə­lərində "istehsal xərcləri" adətən azalır ki, bu da qiymətlərin aşağı mü­əy­­yən olunmasına və beləliklə də ixrac olunan məhsulların miqdarının art­masına səbəb olur. Digər tərəfdən, məhsulu ixrac etməkdənsə, onun istehsalının xaricdə təşkili iqtisadi cəhətdən daha sərfəlidir. Bu, onunla əlaqədardır ki, məhsulun istehsalı xaricdə təşkil olunduqda dəyişən xərclər azalır, gömrük sərhədlərindən yan keçmək imkanları artır, xari­ci inhisarlarla mübarizədə mövqelər möhkəmlənir və i.a.

3.