FəNN: makroiQTİsadiyyat

FƏNN: MAKROİQTİSADİYYAT

Mövzu 1. Ümumi tələb və təklif. Makroiqtisadi tarazlıq.

( 2 saat)

Plan
1. Ümumi tələb və təklif, onlara təsir edən amillər.

2. Makroiqtisadi tarazlığın mahiyyəti, ilkin şərtləri və təmin edilməsi.
3. Makroiqtisadi tarazlığın təhlili.

1. Ümumi tələb və təklif, onlara təsir edən amillər.

Makroiqtisadiyyatın qarşısında duran əsas vəzifə bü-tövlükdə iqtisadi sistemin fəaliyyət mexanizmini aydın­laş-dırmaqdan ibarətdir. Makroiqtisadi təhlil isə bazarda for-malaşan və istehsalın bütün sahə­lərinə təsir göstərən, on­ların arasında meydana çıxan qarşılıqlı əlaqələri özündə əks etdirən iqtisadi qanunauyğunluqların aşkara çıxarılması və öyrənilməsini nəzərdə tutur.

Ümumi tələb (AD) dedikdə qiymətlərin mövcud sə­viyyəsində təklif olunan bütün əmtəə və xidmət-lərə olan tələb nəzərdə tutulur. Umumi təklif (AS) isə qiy-mətlərin mövcud səviyyə­sində isteh­sal edilə və təklif oluna bilən bütün əmtəə və xidmətlərin miqdarını gös­tərir. Ümumi tələb istehlak və investisiya əmtəə və xidmətlərinə olan tələbdir. Ümumi təklif isə ümumi daxili məhsula (ÜDM) uyğun gəlir, yəni ona bərabər olur.
Miqdar pul nəzəriyyəsinə uyğun olaraq ümumi tələbi aşağıdakı kimi müəyyən etmək olar:


AD = (M x V) : P

Burada: P – qiymətlərin səviyyəsini, M – dövriyyədə olan pu­l kütləsini, V – pulun dövriyyə sürətini göstərir.

Ümumi tələb və təklif cari və dəyişməz (sabit) qiymətlərlə mü­əy­yən edilə bilər. Lakin qiymətlərin daim dəyiş-məsi bu kateqoriya­ların aydınlaşdırılmasında müəyyən çətinliklər yaradır. Ona görə də məc­munun həcmi və dina-mikasını müəyyən etmək üçün indeks meto­dun­dan istifadə olunur. Başqa sözlə, tələb və təklif göstəriciləri ya əsas dövr, yaxud da hesabat dövrü üzrə hesablanır.
Hər hansı bir əmtəəyə olan tələblə onun qiyməti ara-sında mütənasiblik olduğu kimi, ümumi tələblə qiymət-lərin səviyyəsi arasında da tərsmütənasiblik vardır. Ümumi təklifə gəldikdə isə onunla qiymətlərin səviyyəsi arasında düzmütənasiblik mövcuddur. Belə ki, qiymətlər qalx­dıqda təklif də artır. Hər bir ayrıca əmtəə üzrə təkliflə, onun qiy-məti arasında da belə bir asılılıq vardır.
Ümumi tələb və təklif həm qiymət, həm də qeyri-qiymət amil­lərinin təsiri ilə formalaşır. Qeyri-qiymət amillərinə iqtisadi ədəbiy­yat­da "digər şərtlər" də deyilir.
"Digər şərtlər" sabit qalmaqla, əmtəə və xidmətlərin qiymətlə­rinin bahalaşması tələbin azalmasına, əksinə aşağı düşməsi, tələbin art­masına səbəb olur.
Ümumi tələbin dəyişməsinə təsir edən digər şərtlər dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 1) Istehlakçıların rifa-hı; 2) Istehlakçı göz­ləmələri və borclarının artması; 3) Vergi-lər və faiz dərəcələri; 4) Inves­tisiyalardan və müəssisələrin mənfəətindən gözlənilən gəlir; 5) Texno­logiyalar və artıq istehsal güclərinin mövcudluğu; 6) Başqa ölkələrin mil­li gəliri; 7) Valyutaların məzənnələri.
Istehlakçıların mülkiyyətində müəyyən maddi qiy-mətlilər – səhm, istiqraz, daşınmaz əmlak (ev, torpaq) və s. olur. Bu aktivlərin real dəyərinin kəskin surətdə azalması istehlakçıların yığıma meyl gös­tərmələrinə və deməli, satın aldıqları əmtəələrin, nəticə etibarilə isə ümumi tələbin azal-masına gətirib çıxarır. Əksinə, istehlakçıların əllərin­də olan aktivlərin real dəyərinin artması cari qiymətlərlə onların sərf etdikldəri vəsaitin və nəticə etibarilə ümumi tələbin çoxal-masına səbəb olur. Daşınmaz əmlakın real dəyərinin kəskin surətdə azalması isə qiy­mətlərin ümumi səviyyəsindəki dəyişiklikdən asılı olmayaraq isteh­lak­çıların rifahının aşağı düşməsi deməkdir.
Istehlakçıların sərf etdikləri vəsaitin xarakterindəki dəyişik­lik­lər onların düşüncələrindən asılıdır. Məsələn, on-lar gələcəkdə gəlirlə­ri­nin artacağına inandıqda və ya heç olmasa belə düşündükdə, əllərində olan pul vəsaitinin çox hissəsini həvəslə sərf etməyə meyl göstərirlər. Sözsüz ki, bu zaman istehlakçıların xərci və bununla birlikdə ümumi tələbi də artır. Əksinə, istehlakçılar, gələcəkdə real gəlirlə-rinin azalacağını güman etdikdə, xərcləri və deməli, ümumi tələb də azalır. Inflyasiyanın yeni dalğasının gözlənilməsi də ümumi tələbi artırır. Ona görə ki, istehlakçı, əmtəələri qiymətlər qalxana qədər satın almağa çalışır. Ək­sinə, yaxın gələcəkdə qiymətlərin aşağı düşəcəyi gözlənildikdə istehlakçı əmtəə satın alınmasından müəyyən müddət imtina edə bilər ki, bu da ümumi tələbin azalmasına səbəb olur.
Istehlakçıların möhlətlə aldıqları əmtəələrə görə borclarının çox olması, onları əllərində olan pul vəsaitinin bir hissəsini borcun ödənil­məsinə ayırmağa məcbur etdiyinə görə cari ehtiyaclarına az vəsait sərf edir­lər. Bu isə öz növ-bəsində ümumi tələbin azalmasına səbəb olur. Ək­sinə, isteh-lakçıların borcları az olduqda, onlar daha çox xərcləyirlər və bu da ümumi tələbin artmsına doğru aparır.
Ümumi tələbə təsir edən qeyri-qiymət amillərindən biri də ver­gilər və faiz dərəcələrinin dəyişməsidir. Belə ki, vergi dərəcələri aşağı sa­lındıqda xalis gəlir çoxalır, əksinə, vergi dərəcələri artırıldıqda xalis gə­lir azalır. Bu da müvafiq olaraq ümumi tələbin artması və ya azal­ması deməkdir.
Kapital qoyuluşlarına görə daha çox mənfəət götürü-ləcəyinə dair nikbin proqnozlar olduqda investisiya əmtəə-lərinə olan tələb artır, əksinə olduqda isə bu tələb azalır. Bu-na uyğun olaraq ümumi tələb, birinci halda artır, ikinci hal-da azalır
Yeni və təkmilləşdirilmiş texnologiyalar investisiya xərclərinin və ümumi tələbin artması üçün stimul yaradır. Məsələn, mikrobiologiya və elektronika sahələrində qazanılmış son nailiyyətlər yeni texnologiya­lardan istifadə etmək üçün laboratoriyalar və istehsal gücləri yaradıl­ma-sına gətirib çıxarmışdır ki, bu da ümumi tələbin artmasına səbəb ol­muşdur.
Xarici ölkələrdə milli gəlirin artması başqa bir ölkədə istehsal olunan məhsullara olan tələbi, həm də bu ölkənin daxili ba­za­rında ümumi tələbi artırır. Çünki hər hansı bir ölkənin milli gəliri art­dıq­da onun vətəndaşlarında öz ölkə-lərində istehsal olunan məhsul­lar­dan satın almaqla yanaşı, həm də digər ölkələrə getmək, onların əm­təələrindən də satın almaq imkanı yaranır. Bu isə həmin ölkədən ixrac olunan əmtəələrin çoxalmasına səbəb olur, milli gəlir azaldıqda isə əks mənzərə müşahidə edilir. Bu da öz əksini ümumi tələbin azalmasında tapır.
Ümumi tələbin artmasına təsir edən qeyri-qiymət amillərindən biri də valyutaların məzənnələrinin dəyişmə-sidir. Başqa ölkələrin valyu­taları ilə müqayisədə hər hansı bir ölkənin milli valyutasının məzənnə­sinin dəyişməsi milli gəlirdən sonra xalis ixraca və ümumi tələbə təsir edən ikinci mühüm amildirÜmumi tələbə, həmçinin demoqrafik proseslər, milli və tarixi ənənələr və s. təsir göstərir. Məsələn, ölkədə əha-linin sayının sürətlə art­ması, doğum əmsalının yüksək, ölüm əmsalının isə aşağı olması əmtəə və xidmətlərə olan tələbin artmasına, bu isə öz növbəsində istehsala da­ha çox ehtiyat-ların cəlb olunmasına və nəticə etibarilə ümumi tələbin ço­xalmasına gətirib çıxarır.
Hər bir xalq özünün adət-ənənələri, toy və yas mərasimlərinin keçirilməsi, milli bayramların qeyd edilməsi (məsələn Azərbaycan xalqı üçün novruz, qurban, ramazan bayramları ən müqəddəs bayramlardır) ilə başqalarından fərqlənir. Dünyada yaşayan xalqların əksəriyyəti üçün ümumi bayramlar da (məsələn, hər il yanvarın 1-nin yeni il kimi qeyd edilməsi) vardır. Təbiidir ki, bütün bu proses­lərdə ümumi tələbin artması meylləri müşahidə olunur.
Ümumi təklifin dəyişməsinə isə aşağıdakı qeyri-qiymət amilləri tə­sir göstərir: 1) Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsi; 2) Məh­sul­darlığın dəyişməsi; 3) Hüquq norma-larının dəyişməsi.
Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsindən söhbət gedər­kən aşağıdakılar nəzərdə tutulur: a) ölkə daxi-lində iqtisadi ehtiyatların (torpaq, əmək ehtiyatları, kapital və sahibkarlıq qabiliyyəti) mövcud­luğu; b) xaricdən gətirilən iqtisadi ehtiyatlar; c) bazar hökmranlığı.
Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsi ümumi təklifin başlıca qeyri-qiymət amilidir. Digər şərtlər sabit qalmaqla onların qiy­mətlərinin qalxması məhsul vahidinə düşən xərclərin artmasına və ümu­mi təklifin azalmasına səbəb olur.
Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin aşağı düşməsi isə əks nəticə­lə­rə gətirib çıxarır. Indi isə iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinə təsir edən aşağıdakı amilləri – ölkə daxilində iqtisadi ehtiyatların mövcud­luğunu, xaricdən gətirilən iqtisadi ehtiyatların qiymətlərini və bazar hökmran­lı­ğı­nı nəzərdən keçirək.
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə müəssisələrdə xərclərin 70%-ə qədəri işçi və qulluqçuların əmək haqqının payına düşür. De­məli, digər şərtlər sabit qalmaqla, əmək haqqında əmələ gələn hər hansı bir dəyişiklik məhsul vahidinə düşən xərclərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Əmək ehtiyatlarının artması iş qüvvəsinin qiymətinin aşa-ğı düşməsinə, azalması isə əksinə, onun qiymətinin qalxma-sına səbəb olur. Qadınların əməyindən geniş istifadə edilmə-si, başqa ölkələrdən iş qüvvəsi axını iş qüvvəsi üzrə təklifin artmasına, müharibələrin olması, qarşısıalınmaz xəstəlik-lərin geniş yayılması və s. isə əmək ehtiyatları­nın və onunla əlaqədar ümumi təklifin azalmasına gətirib çıxarır.
Cəmiyyətdə kapital ehtiyatları artmağa başladıqda ümumi tək­lif azalmağa doğru meyl edir. Bu, cəmiyyət öz gəlirinin çox hissəsinə qənaət etmək qərarına gəldikdə və özünün yığdığı vəsaiti investisiya əmtəələrinin satın alınmasına yönəltdikdə baş verir. Kapitalın keyfiy­yəti yaxşı-laşdıqda isə istehsal xərcləri azalır, ümumi təklif artır. Kapi­talın miqdarı azaldıqda və keyfiyyəti pisləşdikdə əks mənzərə müşahidə olu­nur ümumi təklif azalır.
Nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatda olan sahib­karların – iş adamlarının – sayı dəyişir
Təklifin dəyişməsinə başqa ölkələrdən idxal olunan iqtisadi eh­tiyatların qiymətləri də təsir edir. Başqa sözlə, iqtisadi ehtiyatların idxal edilməsi də ümumi təklifi artırır. Çünki istər özündə olan, istərəsə də başqa ölkələrdən idxal edilən iqtisadi ehtiyatlar istehsal güclərinin artı­rılmasına imkan verir. Idxal olunan iqtisadi ehtiyatların qiymət­lə­rinin aşağı düşməsi ümumi təklifin artmasına, əksinə, qiymətlərin baha­laş­ması ümumi təklifin azalmasına səbəb olur. Iqtisadi ehtiyatları göndərənlərin bazarda hökmran-lıqlarının zəifləməsi və ya güclənməsi də qiymətlərə və ümu-mi təklifə təsir gös­tərir. Bazarda hökmranlıq dedikdə qiy-mətlərin rəqabət şəraitindəkin­dən yüksək müəyyən edilməsi imkanı nəzərdə tutulur.
Ümumi təklifin dəyişməsinə təsir edən başlıca qeyri-qiymət amillərindən biri də məhsuldarlıqdır. Məhsuldarlıq ümummilli məhsul ilə onun istehsalında istifadə olunan iqtisadi ehtiyatlar arasındakı nis­bə­ti göstərir və orta hesabla xərc vahidinə düşən məhsulun dəyəri deməkdir. Yəni:
Ümummilli məhsulun dəyəri
Məhsuldarlıq = -----------------------------------------
Xərclər
Bütün firmaların (müəssisələrin) öz fəaliyyətlərində əldə rəhbər tutduqları və istifadə etdikləri hüquq norma-larında edilən dəyişikliklər məhsul vahidinə düşən xərclərin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Buna iki amil təsir edir: 1) Vergilərin və subsidiyaların dəyişməsi; 2) Tənzimlə­mənin xarakterinin dəyişməsi.
Firmalardan alınan vergilərin (dövriyyə vergisi, aksiz və sosial təminatla əlaqədar olan vergilər) və əmək haqqının artırılması məhsul vahidinə çəkilən xərcləri çoxalda, ümumi təklifi isə azalda bilər.
Dövlət tərəfindən tənzimləmə, əksəriyyət hallarda firmalara baha başa gəlir. Çünki bu, məhsul vahidinə çəki-lən istehsal xərclərini artırır iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştirakının məh­dud­laşdırılması məhsul vahidinə çəkilən xərcin azalmasına, əksinə, onun rolunun gücləndirilməsi istehsal xərclərinin artmasına və ümumi təklifin azalmasına səbəb olur.

2. Makroiqtisadi tarazlığın mahiyyəti, ilkin şərtləri və təmin edilməsi.

Makroiqtisadi tarazlıq dedikdə iqtisadi ehtiyatlarla cəmiyyətin tələbatı arasındakı (dəyər ifadəsində) uyğunluq nəzərdə tutulur. Cəmiyyətin tələbatı isə sonsuzdur və o, istehsal imkanlarına nisbətən daha sürətlə artır. Ona görə də tarazlığa ya tələbatın məhdudlaşdırılması (tə­ləbat bazarda özünü tədiyə qabiliyyətli tələb kimi göstərir), ya da isteh­sal prosesinə cəlb olunan iqtisadi ehtiyatların artırılması yolu ilə nail olunur.

Tarazlığa nail olunmasında qiymətlər xüsusi rol oynayır. Qiy­mət­lərin qalxıb – enməsi nəticəsində tələblə təklif arasında tarazlıq, on­ların kəsişmə nöqtəsində isə tarazlıq qiymətləri əmələ gəlir. Qiymətlər həm ayrı-ayrı əmtəələr üzrə, həm də mikro və makroiqtisadi səviyyədə ümumi tələblə təklifin tarazlaşması yolu ilə bütün iqtisadiyyat miqya­sında formalaşır. Lakin mikro və makroiqtisadi səviyyədə tarazlığın tə­min olunması şərtləri bir-birindən fərqlənir. Makroiqtisadi səviyyədə ta­razlığın formalaşması prosesi daha mürəkkəb və ziddiyyət­lidir.
Tarazlığın təmin olunmasında həm istehsalçı, həm də istehlak­çıların fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Belə ki, ba-zar iqtisadi sistemində istehlakçılar əldə etdikləri əmtəələrin faydalılığını daim artırmağa, yəni əmtəələrin son faydalılı-ğını sərf etdikləri vəsaitin hər vahidi ilə bərabər­ləş­dirməyə çalışırlar. Istehlakçılar da eynilə belə hərəkət edirlər.
Makroiqtisadi səviyyədə qismən (xüsusi) və ümumi iqtisadi ta­raz­lığı bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Qis-mən tarazlıq iqtisadiy­yatın bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki tərəfinin kəmiyyətcə bir-birinə bərabər olması (uyğun gəlməsi) deməkdir. Qismən tarazlığa, mə­sə­lən, istehsal ilə istehlak, tədiyə qabiliyyəti ilə əmtəə kütləsi, dövlət büdcə­sinin gəlirləri ilə xərcləri, ayrı-ayrı bazarlarda tələblə təklif ara­sındakı tarazlıq misal ola bilər. Qismən tarazlığın nəzəri əsaslarının iş­lənib ha­zır­lanmasında A.Marşallın böyük xid-mətləri olmuşdur. Qismən taraz­lıqdan fərqli olaraq ümumi tarazlıq iqtisadi sistemin bütün sahə­lərinin bir-biri ilə əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə inkişaf etdirilməsi de­məkdir. Ümumi iqtisadi tarazlığın əsasını yalnız istehlak nemətləri üzrə tələb və təklif arasındakı uyğunluq deyil, bütün bazarlardakı uyğunluq təşkil edir. Başqa sözlə, iqtisadi sistemi sabit inkişaf etdirmək üçün bütün bazarlarda tarazlıq olmalıdır.
Ümumi iqtisadi tarazlığın nəzəri əsasları L.Valras tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Onun fikrincə hər hansı bir məhsula olan tələb yalnız o məhsulun özü ilə deyil, həm də başqa əmtəələrin mövcudluğu ilə müəyyən edilir.
ƏGəgər mü­əyyən şəraitdə qiymətlərdə tez dəyişiklik baş verirsə, bu o deməkdir ki, qiymətlərin indiki səviyyəsində tarazlığa əməl olunmuşdur. Daha dəqiq desək, bu məhsula olan tələb qanunu dəyişir və yeni tarazlıq qiymətləri əmələ gəlir. Belə-liklə, tarazlıq qiymətlərinin yeganə variantı haqqında tezis nəzəri cəhətdən özünü doğrultmur. Və onun fərziyyə oldu-ğunu de­mək, daha düzgündür.
Makroiqtisadi tarazlıq milli iqtisadiyyatın bütün ba-zarlarını əhatə edir. Odur ki, misal üçün müstəqil kateqoriya olan avtomobillərin qiymətləri yalnız avtomobil bazarında deyil, həm də tutaq ki, ət ba­zarında, metal bazarında da tarazlığı (dünya iqtisadiyyatının təsiri nə­zərə alınmır) təmin etməlidir. L.Valrasın fikrincə, buna tarazlıq qiymət­lərinin quruluşu dəyişdikdə nail olunur. A. Marşall və K. Marks hesab edirdilər ki, tarazlığa ehtiyatların bir sahədən başqa bir sahəyə "ax­ması" nəticəsində (K. Marksın orta mənfəət normasının əmələ gəlməsi haqqında fikirlərini xatırlamaq kifayətdir) nail olunur. Görün­düyü ki­mi, nöqteyi-nəzərlər bir-birinin eynidir.
Ümumi tarazlıq nəzəriyyəsi tələbat və xərclərin qarşılaşdıqları xüsusi varianta əsaslanır. Burada bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda olan makroiqtisadiyyatın ən əlverişli vəziyyəti nəzərdə tutulur. Daha dəqiq desək, makroiqtisadi tarazlığa, məqsədi daha çox mənfəət əldə etməkdən ibarət olan əlahiddələşmiş bazar subyektlərinin fəaliyyətləri nəticəsində nail olunur. L. Valrasın tarazlaşma sistemi də məhz yu­xa­rıda deyilən müddəalara əsaslanır. Onun fikrincə heç bir alıcı və satıcı bazar qiymətinə birbaşa təsir edə bilməz. Azad rəqabətin mövcud ol­duğu bazardakı şərtlərə əsaslanan L.Valras modelinin vəzifəsi çoxsaylı ba-zar­ların mövcudluğu şəraitində qiymətlərin əmə­lə gəlməsi-nin qanu­nauy­ğunluqlarını aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.
Iqtisadi sistemin tarazlığı təkcə bazar tarazlığı ilə tə-min olun­mur. Burada istehsal amilləri də mühüm rol oy­nayırlar. Belə ki, istehsal dairəsindəki uyğunzusluqlar ba-zar­dakı tarazlığın pozulmasına səbəb olur. Ikincisi, iqtisadi sistemi yalnız nəzəriyyədə təcrid olunmuş şəkildə nəzərdən keçirmək olar. Real həyatda isə iqtisadiyyata bazar vasi­tə­silə təsir etməklə yanaşı, qeyri-bazar amilləri (siyasi, sosial, demoqrafiya və i.a.) ilə də təsir göstərilir. Buna, xalis qeyri-bazar meto­du hesab olunan dövlət tənzimləməsi metod­ları aiddir.
Həyat makroiqtisadi tarazlığın daim təkmilləşdiril­məsini tələb edir. Bu, bir sıra amillər, xüsusilə də milli iqti-sadiyyatın vəziyyəti, isteh­sal amillərinin kəmiyyəti və key-fiyyəti, bunlarla bilavasitə əlaqədar olan cəmiyyətin isteh-saletmə imkanları ilə bağlıdır.
Bütün bunları ümumiləşdirərək iqtisadiyyatın ümümi tarazlı­ğı üçün aşağıdakı ilkin şərtlərin olduğunu demək olar: 1) Tarazlıq qar­şıya qoyulan məqsədin iqtisadi imkanlara uyğun gəlməsi deməkdir. Iqtisadi inkişafın məqsədi və üstün istiqamətləri dəyişdikdə, ehtiyatlara olan tə­ləbat və deməli, proporsiyalar da dəyişir, yeni tarazlıq vəziy­yətinin tə­min olunmasının zəruriliyi meydana çıxır2) Iq­ti­sadi tarazlıq bütün istehsal ehtiyatlarından istifadə olunmasını nə­zərdə tutur.; 3) Tarazlıq istehsalın və istehlakın strukturunun bir-birinə uy­ğunlaş-dırılması deməkdir4) Iq­ti­sadiyyatda ümumi tarazlıq dedikdə, bazar tarazlığı, bütün bazarlarda tələblə təklif arasında tarazlıq nəzərdə tutulur.

3. Makroiqtisadi tarazlığın təhlili.

Çatışmazlıq nəzəriyyəsinin əsasını qoyan məşhur Macar iqti­sad­çısı Y.Kornainin fikrincə cəmiyyətdə "tərəd-dütetmə halları baş ver­dikdə – onu normal vəziyyətə qayta-ra bilən tənzimləmə mexanizmi ol­duq­da, iqtisadi sistemin normal vəziyyəti haqqında danışmaq olar"¹. La­kin normal vəziyyət tələblə təklif arasında daim mövcud olan uy­ğunluq demək deyildir.
Beləliklə, tarazlıq normal vəziyyətin xüsusi, "ideal" halı demək­dir. Bunun üçün iqtisadi parametrlər arasında onların hər birinə xas olan qarşılıqlı əlaqə və asılılıq, tarazlı­ğın bərpa olunmasının spesifik üsulları səciyyəvidir. Həm də qismən tarazlıq ayrı-ayrı bazar­larda tə­ləblə təklif arasındakı tarazlığı ifadə etdiyi halda, ümumi tarazlıq bütün bazarların əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə fəaliyyət göstərmələrini əks etdirir.
Məlum olduğu kimi, ümumi iqtisadi tarazlıq anla­yışı L.Valras tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun fikrincə "ümu-mi iqtisadi tarazlıq dedikdə xidmətlər bazarında məhsuldar xidmətlərə, məhsul bazar­ların­da isə gündəlik tələbat məh-sullarına olan səmərəli tələb və təklifin ta­raz­laş­dığı, satış qiymətlərinin istehsal xərclərinə bərabər olduğu vəziy­yət nəzərdə tutulur"².
Ümumi tarazlıq sahəsində ən yeni tədqiqatlar L. Valrasın müd­dəalarına bir sıra əlavələr etməyə imkan verir. Bunlardan aşağıdakılar diqqəti daha çox cəlb edir: 1) Tarazlıq sabit deyildir, o daim pozulur və buna görə də "Tarazlıq, qeyri-tarazlıq" deməkdir, tezisi tamamilə doğ­rudur. Buradan da aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar: a) Tarazlığı mü­cər­rəd ideal model kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Başqa sözlə, tə­səvvür etmək ki, tarazlıq heç vaxt olmayıb və ola da bilməz. Lakin bu­na baxmayaraq tədqi-qata tarazlığın araşdırılmasından başlamaq lazım­dır; b) Ta-razlıq optimal qeyri-tarazlıqdır. Bu, o deməkdir ki, o, qiy-mət­lərin dəyərdən, nəticələrin xərclərdən kənar­laş­masını ifa-də et­məklə, onun fəaliyyət göstərməsi və inkişaf etməsində müsbət rol oy­nayır; 2) Qeyri-tarazlıq olan tarazlıq iqtisadi vahidləri həm özlərinin, həm də bü­tövlükdə cəmiyyətin mənafelərinin əksinə fəaliyyət göstər­məyə məcbur etməklə, mənfi, dağıdıcı rol oynayır.
Beləliklə, ümumi iqtisadi tarazlıq ölkə iqtisadiyya­tının taraz­laşdırılması, bütün sahələrdə və bazarlarda onun normal inkişafını tə­min edən qarşılıqlı əlaqə və uzlaşdırılmış sistem deməkdir.
Tələb və təklif öz-özünə deyil, bir-birilə qarşılıqlı əla-qə və təsir şəraitində formalaşır. Qısa zaman kəsiyində (is-tehsalın həcmi sabit ol­maq­la) tələb, iqtisadiyyata, necə deyərlər, "təzyiq edir". Uzunmüddətli dövrdə isə tələb təklif-lə bərabərləşir, bazar, azad rəqabət şəraitində bir sıra ilkin şərtlərin, daxili qanunauyğunluqların təsiri ilə tarazlığı təmin etməyə "çalışır".
Inhisar və bazar rəqabəti şəraitində (buna qeyri-mükəmməl rəqabət də deyilir) bazar tarazlığı problemini C.Robinson və E.Çem­berlin təhlil etmişlər. Onların fikrin-cə, inhisar şəraitində qiymətlər orta və son xərclərdən yüksək müəyyən edilir.
Iqtisadi sistemdə tarazlıq olmadıqda bu, bir sıra mənfi hal­lara gətirib çıxarır. Bunlar öz əksini artım sürətinin azalmasında, isteh­laka meylin artmasında, istehsalın səmə-rəliliyinin aşağı düşməsində və s. tapır.
Aydın məsələdir ki, bazar, təcrübədə meydana çıxan bütün problemləri həll etməyə qadir deyildir, onun vəzifələri və imkanları məhduddur. Müəyyə maneələr meydana çıxdıqda və dəyişikliklər baş verdikdə, məsələn, xammal­ların və ya yanacağın qiymətləri kəskin su­rətdə bahalan­dıq­da, texnologiyalarda əhəmiyyətli tərəqqi, habelə siyasi böh-ran olduqda, bazar iqtisadiyyatı yeni tarazlıq şəraitinə döv­lətin fəal iştirakı ilə uyğunlaşır. Yeni tarazlığa uyğunlaşma-nın xarakteri isə kon­kret şəraitdən, iqtisadi nizamlayıcıların səmərəliliyindən, döv­lətin iqti­sa­di siyasətindən və s. asılıdır.
Ümumi iqtisadi tarazlığın ən mühüm anlayışların­dan biri də iqtisadi vahidlər, əhali və dövlət tərəfindən nə­zərdə tutulan (və ya plan­laşdırılan) xərclərlə istehsal olunan milli məhsul arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Bu zaman "xərclər" maddəsində şəxsi istehlak, investisiya və döv­lət xərcləri xüsusi qruplara ayrılır. Bunlardan hər hansı biri artı­rıl­dıq­da ümumi xərclər də artmış olur.
Hər bir iqtisadi vahidin əldə etdiyi gəlir isə həmişə onun şəxsi istehlakına bərabər olmur. Gəlirlər az olduqda əvvəlki dövrlərdən qa­lan "yığım"dan şəxsi istehlak üçün istifadə oluna bilər və olunur. Gə­lirlər artdıqda isə iqtisadi vahidlərdə istər şəxsi istehlak, istərsə də "yı­ğım" üçün ayrı-lan vəsaiti artırmaq imkanı yaranır.
Bununla əlaqədar olaraq, məsələn, əldə edilən əlavə gəlirin hər 500 manatına görə əlavə "yığım" və əlavə istehlak üçün ayrılan vəsaitin təhlili xüsusi maraq doğurur. Bunu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:


MPS=DS : DD və MPC=DC : DD


Burada: MPS–"yığım"a son meylliliyi, MPC–istehla-ka son meylliliyi¹, DS–yığımın əlavə artımını, DC–şəxsi istehlakın artımını, DD – şəxsi gəlirlərin əlavə artımını göstərir.
Mövzu 2. Təkrar istehsal.(2 saat)

Plan

1. İctimai istehsalın quruluşu.
2. Təkrar istehsalın mahiyyəti və növləri.
3. Geniş təkrar istehsalın intensiv tipli növləri.
4. Proporsionallıq , ümumi və sahə proporsiyaları.

1. İctimai istehsalın quruluşu.

Fərdi istehsal dedikdə, hər hansı bir müəssisədə istehsal prosesinin həyata keçirilməsi başa düşülür. Fərdi istehsalların qarşılıqlı əlaqə və asılılıq şəraitində məcmusu ictimai istehsalı təşkil edir. Ictimai istehsalın klassik quruluşu belədir:
1. Maddi istehsal. Bura daxildir:
a) Maddi nemətlər istehsalı. Buraya sənaye, kən təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, tikinti, ticarət və s. sahələr daxildir.
b) Qeyri- maddi xidmətlər istehsalı. Buraya nəqliyyat, rabitə, komunnal təsərrüfatı, şəxsi yardımçı təsərrüfatı və s. daxildir.

2.Qeyri – maddi istehsal. Bura daxildir:

a) Qeyri- maddi nemətlər istehsalı
b) Maddi xidmətlər istehsalı.
Qeyri maddi xidmətlər istehsalı və qeyri- maddi nemətlər istehsalı xidmət sahəsini təşkil edir.
Maddi istehsal məhsuldar əməklə qeyri- maddi istehsal isə qeyri- məhsuldar əməklə yaradılır.
Ictimai istehsalın müasir quruluşu isə belədir:
1. Maddi istehsal: I bölmə, II bölmə.
2. Qeyri- maddi xidmətlər və nemətlər istehsalı, yəni III bölmə
3. Hərbi iqtisadiyyat sahəsi , yəni IV bölmə.
Müasir “ Ekonomiks” də milli iqtisadiyyatın quruluşu aşağıdakı bölmələrin məcmusu kimi göstərilir:
1. Ev təsərrüfatı bölməsi- bura ölkənin bütün ailələri daxildir və o fəaliyyətini tələbatın ödənilməsinə yönəldir.
2. Sahibkarlıq bölməsi – ölkə daxilində qeydiyyatdan keçmiş və öz fəaliyyətini mənfəət götürmək üçün təşkil edən bütün firmaların məcmusudur.
3. Dövlət bölməsi – bütün dövlət institutları və təsisatlardan ibarətdir. Bu bölmə ictimai istehsalı təşkil edir, sosial ödəmələr aparır , milli gəlirin təkrar bölgüsünü həyata keçirir, pul kütləsini və xarici iqtisadi əlaqələri tənzimləyir.
4. Xarici bölmə- bu daimi yerləşən yerli ölkə hüdudlarından kənarda olan bütün iqtisadi subyektlərin məcmusudur.


2. Təkrar istehsalın mahiyyəti və növləri.


Ən zəruri nemətlər istehsalı insan cəmiyyəti həyatının əsasını təşkil edir. Lakin isnanlar bu nemətləri bir dəfə istehsal etməklə kifa­yətlənə bilməzlər. Çünki onlar nemətləri bir tərəfdən istehsal, digər tə­rəfdən isə istehlak edirlər. Deməli, cəmiyyət istehlak etmədən yaşaya bilmədiyi kimi, istehsal etmədən də yaşaya bilməz Isteh­sal prosesinin daim təzələnməsi, fasiləsiz olaraq eyni mərhə­lələrdən keç­məklə, sonsuz sayda təkrarlanması təkrar istehsal adlanır. Buradan ay­dın olur ki, istehsal ayrıca, birdəfəlik əməliyyat olduğu halda, təkrar is­tehsal, istehsalın daim təkrarlanması, dönə-dönə eyni mərhələlərdən keç­məsi prosesidir.
Təkrar istehsalın həyata keçirilməsi üçün istehsalın bütün amil­ləri mövcud olmalıdır.
Bunlardan birincisi və başlıcası iş qüvvəsi və ya əməkdir
Əmək ehtiyatlarının kəmiyyəti və keyfiyyəti son nəticədə əhalinin sayı və yaş tərkibi ilə müəyyən edilir. Əhalinin yaş tərkibi isə onun təbii hərəkətindən asılıdır və bu, özünü bir qayda olaraq 15-20 ildən sonra göstərir.
Əhalinin təbii hərəkəti, onun təkrar istehsalının xa-rakteri hər şeydən əvvəl, ölkənin inkişaf səviyyəsi, maddi və mənəvi mədəniyyətin vəziyyəti, sosial şərait, adət-ənənələr, konkret tarixi amillər və s. müəy­yən edilir. Bunlar əhalinin artımına, birinci növbədə doğum əmsalı və uzunömürlü-lüyünə müxtəlif cür təsir edirlər.
Demoqrafik proseslər öz təbiətinə görə birbaşa planlaşdırma obyektinə daxil olmasalar da, onları dolayı yolla tənzimləmək olar və lazımdır.
Müasir dövrdə işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı qarşı-sında qo­yu­lan ən mühüm vəzifələrdən biri kadrların hazır-lanması sisteminin tama­milə yenidən qurulmasıdır. Çünki bazar iqtisadiyyatı yeni, ona uyğun gələn işçi qüvvəsinin hazırlanması, onların peşə hazırlığı və ümumtəhsil səviy-yəsinin yüksəldilməsini tələb edir.
Sonrakı hər bir istehsal tsiklinin başlanması üçün həm də zə­ruri miqdarda investisiya əmtəələrinə malik olmaq lazımdır. Başqa söz­lə, köhnəlmiş maşın və avadanlıqlar, bina və tikililər yeniləri ilə əvəz edilməli, yaxud da təmir olunmalıdır. Deməli şəxsi istehlak şeylərinin təkrar istehsalı üçün investisiya əmtəələri təkrar istehsal edilməlidir
Təkrar istehsalın həyata keçirilə bilməsi üçün istifadə edilmiş material və yanacaq ehtiyatlarının da ən azı yeri doldurulmalıdır. Tək­rar istehsal prosesinin tərkib hissəsi və iqtisadi artımın sabit, uzun­müd­dətli ilkin şərti olan təbii eh-tiyatların və insanların yaşadıqları mühitin təkrar istehsalı da həyata keçirilməlidir. Təbiət nə qədər zəngin və səxa­vətli olsa da, onun da sərvətlərinin həddi-hüdudu vardır.
Istehsalın bir-birinin ardınca gələn və birdəfəlik əmə-liyyat kimi gö­türülən kəmiyyət tərəflərini müqayisə etdikdə, onun miqyasının və bu­na uyğun olaraq istehsal olunan nemətlərin həcminin dəyişdiyini müəy­yən etmiş oluruq. Buna uyğun olaraq təkrar istehsalın aşağıdakı növ­­lərini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır: 1) Sadə təkrar istehsal; 2) Ge­niş təkrar istehsal; 3) Azalan (məhdud) təkrar istehsal.
Sadə təkrar istehsal – istehsalın dəyişməz, əvvəlki həcmdə tək­rarlanması deməkdir. Daha doğrusu, əgər sadə-cə olaraq istehlak edilmiş investisiya əmtəələri və şəxsi isteh-lak şeylərinin yeri doldurulursa, əlavə investisiya əmtəələri və şəxsi istehlak şeyləri istehsal olunmursa, iqti­sadiyyatda çalışan işçilərin sayı dəyişmirsə bu, sadə təkrar isteh­sal­dır. Sadə təkrar istehsalda, yaradılmış əlavə dəyərin (məhsulun) hamısı şəxsi istehlakın ödənilməsinə sərf olunur. Geniş təkrar istehsal – isteh­sal prosesinin artmış miqyasda təkrar-lanması deməkdir. Başqa sözlə, bu təkrar istehsalda nemət-lər – investisiya əmtəələri, şəxsi istehlak şey­ləri əvvəlki dövr-lərə nisbətən artır, cəmiyyət yalnız istehlak edilmiş inves-tisiya əmtəələri və istehlak şeylərinin yerini doldurmur, həm də onlardan daha çox istehsal olunur, istehsala daha çox iqtisadi ehtiyat­lar cəlb edilir.
Geniş təkrar istehsalda, yaradılmış əlavə dəyərin (məhsulun) bir hissəsi şəxsi istehlak, digər hissəsi isə məh-suldar istehlak üçün isti­fadə olunur.
Lakin təsərrüfat quruculuğu təcrübəsində elə hallar da olur ki, istehsal nə əvvəlki həcmdə, nə də artmış miqyas-da təkrarlanmır, əksinə, onun səviyyəsi əvvəlki dövrlərə nis-bətən azalır. Buna azalan və ya məh­dud təkrar istehsal deyilir.
Bütövlükdə, insan cəmiyyətinə geniş təkrar istehsal xasdır. Çün­­kü, hamı üçün normal və daha yaxşı həyat səviy-yəsinin təmin olun­duğu, yaxud da buna cəhd göstərildiyi cəmiyyətlərdə geniş təkrar isteh­sal olmalıdır. Bu, bir sıra amillərlə, xüsusilə də əhalinin sayı və tələ­ba­tı­nın artması, iqtisadiyyatın miqyasının genişlənməsi, əmək bölgü­sünün dərinləşməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin geniş miqyas alması və s. əlaqədardır.

3. Geniş təkrar istehsalın intensiv tipinin növləri.

Intensiv təkrar istehsalı təmin etmək üçün aşağıdakılar zəruridir:

- texnikanın təzələnməsi və istehsalın modernləşdirilməsi
- istehsalın sahə strukturunda mütərəqqi dəyişikliklər
- maddi resurslara qənaət
- kadrların ixtisasının artırılması
- əmək intizamının möhkəmləndirilməsi, əməyə marağın gücləndirilməsi
- təbiəti mühafizə tədbirləri
- idarəetmənin təkmilləşdirilməsi
- xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəliləşdirilməsi.
Təkrar istehsalın intensiv növünün aşağıdakı formaları vardır:
1. Əməyə qənaət( əmək məhsuldarlığı) .
2. Fonda qənaət ( fond veriminin yüksəldilməsi).
3. Materiala qənaət ( material tutumunun aşağı salınması.
4.Hərtərəfli növlər.
Intensivləşdirmə geniş və dar mənada öyrənilir.
Geniş mənada intensivləşdirmə dedikdə - ictimai istehsalın bütün mərhələlərinin, idarəemənin, elmin, texnikanın inkişafının , infrastrukturun , yəni xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin intensivləşdirilməsi sistemi başa düşülür.
Dar mənada intensivləşdirmə - yeni texnika və texnologiyanın istehsala tətbiqi, təbii resurslardan daha yaxşı istifadə edilməsi və s. prosesidir.
Geniş təkrar istehsalın intensiv növünün göstəriciləri aşağıdakılardır:
1. Avadanlığın yaş tərkibi, fiziki və mənəvi aşınması, təzələnmə və köhnəlmə əmsalı və s.
2. Fond tutumu, enerji tutumu.
3. İstehsalın mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma dərəcəsi.
4. İstehsal olunan məhsulun texniki iqtisadi səviyyəsi, rəqabət qabiliyyətliliyi.
5. İstehsalın təşkili səviyyəsi ( əmək bölgüsünün, yeni iş metodlarının tətbiqi)
6. İşçilərin keyfiyyət tərkibi.
7. İnvestisiyaların quruluşu və ondan səmərəli istifadə, məhsulun keyfiyyətinin artırılması və çeşidinin genişləndirilməsində onların xüsusi çəkisi.

4. Proporsionallıq, ümumi və sahə proporsiyaları.

Məcmu ictimai məhsulun istər funksional təyinatları ( ödəmə, yığım və istehlak fondları) istərsə natural formalarına ( istehsal vasitələri və istehlak şeyləri) görə ayrı- ayrı hissələri arasında müəyyən proporsiyalar ( nisbətlər) olmalıdır.
Ictimai istehsalın proporsiyaları dedikdə istehsalın maddi və şəxsi amilləri, habelə onun ayrı- ayrı sahələri və təkrar istehsal prosesində məcmu ictimai məhsulun hissələri arasında nisbətlər başa düşülür.
Proporsiyalar obyektiv xarakter daşıyır. Yəni ixtiyari olaraq istənilən proporsiyalar meydana çıxa bilməz. Proporsiyalar obyektiv xarakter daşısalar da dəyişməz əbədi deyildir. Onalr konkret şəraitdən asılı olaraq dəyişir, daha da təkmilləşirlər. Proporsiyalar ictimai istehsal şəraitinin dəyişməsindən , elmi- texniki tərəqqidən, ictimai tələbatın artmasından, beynəlxalq vəziyyətdən və s. dən asılı olaraq daim dəyişilir.
Cəmiyyət üçün hər cür proporsiyalar deyil optimal proporsiyalar lazımdır. Optimal proporsiyalar isə ən aza əmək sərfi ilə daha yüksək iqtisadi səmərə əldə edilməsinə imkan verən proporsiyalardır.
Ictimai istehsalın proporsiyalarına aşağıdakılar daxildir:
1. Ümumi iqtisadi proporsiyalar. Belə proporsiyalara maddi və qeyri- maddi istehsal sahələri arasında; ictimai istehsalın bölmələri arasında; ictimai məhsulun dəyərini əmələ gətirən ünsürlər arasında; milli gəlirdə yığımla istehlak fondu arasında; tərkak istehsal prosesinin ayrı- ayrı mərhələləri( istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak) arasında yaranan nisbətlər daxildir.
2. Sahə proporsiyaları. Buna xalq təsərrüfatının mü2xtəlif sahələri ( sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti , nəqliyyat və s. ) arasında yaranan proporsiyalar misal ola bilər.
3. Sahədaxili proporsiyalar. Bu cür proporsiyalar ayrı- ayrı sahələrin hər birinin daxilində müxtəlif istehsallararasında yaranır. Məsələn, metallurgiyada filizin çıxarılması, çuqun, polad və prokat istehsalı. Kənd təsərrüfatında bitkiçilik və heyvandarlıq arasında.
4. Sahələrarası proporsiyalar. Müxtəlif sahələr məsələn, tikinti ilə tikinti materialları və konstruksiyalar istehsal edən sənaye, maşınqayırma ilə nəqliyyat arasında belə proporsiyalar yaranır.
5. Ərazi proporsiyaları. Belə proporsiyalar müxtəlif iqtisadi rayonlar və ya digər ərazi vahidləri arasında yaranan proporsiyaları misal göstərmək olar.
Xarici iqtisadi ( dövlətlərarası) proporsiyalar. Belə proporsiyalar beynəlxalq əmək bölgüsününü üstünlüklərindən, təbii ehtiyatlardan, xammal və materiallardan səmərəli istifadə olunması üçün lazımdır.
7.Natural və dəyər proporsiyaları. Natural proporsiyalardan natural formada ayrı- ayrı məhsul növləri üzrə istehsalla istehlak arasındakı nisbətə dəyər proporsiyalarından siə dəyər ifadəsində ictimai məhsulun ayrı- ayrı ünsürlərinin bölgüsü və tədavülünə xarakteristika vermək üçün istifadə olunur.
Ictimai istehsalın proporsiyaları ictimai tələbatın və teniki tərəqqinin təsiri ilə formalaşır.