FƏrhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

“Böyük  20-lərin”  ABM-nin 
Qlobal 
Sammitində 
Forumun 
təsis  edilməsini  vacib  edən  əsas 
səbəblərdən  biri  kimi  qeyd  edilir 
ki,  hazırda  inkişaf  etməkdə  olan  
və  artıq  inkişaf  etmiş  böyük 
dünya  dövlətləri  arasında  yaranan 
münasibətlər      beynəlxalq  ictimai 
rəyin  mürəkkəb  suallara  cavab 
axtarmasını şərtləndirir.
“Böyük  20-lərin”  XSFBM-nin 
Qlobal  Forumunun  əsas  məqsədi 
“G20” ilə beynəlxalq münasibətlərdə 
əhəmiyyətli  yer  tutan  ölkələr 
qrupunda 
beyin 
mərkəzlərinin  
dəyişən  rolunu  başa  düşmək  və 
təsdiq etməkdir”. 
Burada  bir  məqamı  vurğulaq 
yerinə  düşərdi.  Azərbaycanda  bu 
məsələnin-beyin 
mərkəzlərinin  
qlobal,  regional  və    transmilli 
məkanda  təşkilatlanma  kimi  yeni  mərhələyə  qədəm  qoymasının  XXI  əsrdə 
onların inkişafının ən mühüm xüsusiyyəti olması və aktuallığı “G20”-nin qeyd 
edilən konfransından daha əvvəl diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu barədə SAM-
ın təşkilatçılığı ilə Bakıda keçirilən  İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin 
Beyin Mərkəzlərinin   3-cü Forumunda məruzə edilmişdir. Məruzədə problemə 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
99
daha geniş aspektdən nəzər salınmış, eyni zamanda, hələlik transmilli ABM-nin 
yaranmasında  geosiyasi formata, “bloklaşma məntiqinə” müvafiq olaraq qlobal 
və regional təşkilatlanma meylinin üstünlük təşkil etməsinə diqqət cəlb edilmişdir. 
Müəllifin fikrinə görə, bu proseslərdə də qlobal geosiyasi məkanda olduğu kimi 
ABM-nin  qütbləşməsinin  aparıcı  meylə  çevrilməsi    arzuolunmaz  hal  olardı. 
Bəşəriyyətin ümumi gələcəyi naminə, yaradılacaq transmilli beyin mərkəzlərinin 
problemlərin  həllində  “qütbləşməsinin”  deyil,  prioritet  kimi  “beynəlxalq  
təhlükəsizliyin təmin edilməsini” önə çəkməsinin və bu yöndə ən böyük maneə 
olan həll olunmamış münaqişələrin aradan qaldırılmasına öz töhfəsinin verməsini 
vacibliyi qeyd edilmişdir.
18
 
Beləliklə,  TBMŞ-nin  intensiv  inkişafı  istər-istəməz  bir  məsələ  barədə 
düşünməyə əsas verir. Həm də belə bir sual yaranır ki, “beyin mərkəzləri”nin 
ideya  rəqabətinin  dünyada  (Şərqdə  və  Qərbdə)  balansı  mövcuddurmu,  yoxsa 
ideyalar  birtərəfli  -  ABM-lərin  çoxdan  yarandığı  ölkələrdən  digərlərinə  doğru 
istiqamətə yönəlmişdir? ABM-lərin yeni qlobal şəbəkələşməsində Şərq və Qərb 
ölkələrinin ABM-lərinin nisbəti necə görünür? Bu mənzərədə balans olmasa da, 
müəyyən səylərin göstərilməməsi dünyaya hansı perspektivləri vəd edir?
    Maraqlıdır ki, strateji düşüncə, stratagemalar ilk dəfə qədim Şərqdə yaranmış 
fenomendir. Stratagema - hər hansı strateji məqsədin, prinsipin obrazlı, simvolik 
ifadəsidir və əsasən rasionallığa köklənən Qərbdən fərqli olaraq Şərq təfəkkürünə 
xasdır
19
.
Ümumiyyətlə, Şərq-İslam ölkələrində hər hansı transmilli “beyin mərkəzləri” 
və onların şəbəkələşməsindən danışmaq olarmı?
    2012-ci  ildə  nəşr  edilmiş  “An  Arab  Think  Tank  Directory”  adlı  sorğu-
məlumatda,  ərəb-islam  ölkələrində  212  beyin  mərkəzinin  mövcud  olduğu 
qeyd edilir. Bu heç də kiçik rəqəm deyil. Həmin məlumata əsasən, Misirdə 38, 
İordaniyada 37, Fələstində 23, Tunisdə 28, Livanda 22, Mərakeşdə 20, İraqda 17 
və s. beyin mərkəzi mövcuddur. 
20
Bu  bölgədə  regional  və  ya  transmilli  beyin  mərkəzlərinin  formalaşması 
məsələləri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar 
Mərkəzinin  təşkilatçılığı  ilə  1-3  mart  2012-ci  il  tarixlərində  Bakıda  keçirilən 
“İslam  Əməkdaşlıq  Təşkilatına  (İƏT)  üzv  ölkələrin  “beyin  mərkəzləri”nin  III 
Forumu”nda SAM ekspertlərinin səsləndirdiyi təkliflər  sırasında olmuşdur. 
18 Elnur Aslanov. Think Tank Diplomacy: Towards new intellectual space . İn : “Change and Transformation
in the Organisation of Islamic Cooperation (OIC) Countries”. 3rd THINK TANK FORUM OIC member states
2-3 march, 2012 , p.21-27.
19 Н.А.Медушевский,Криппендорф К. 36 стратегий для победы в эпоху конкуренции /Перев. с англ.
– СПб.: Питер, 2005. – 256 с.
20  http://foundationforfuture.  org/en/Portals/0/Conferences/Think%20Tank%20  Forum/Directory%20
of%20 Arab%20Think%20 Tanks % 20%28draft%2916July.pdf

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
100
Məlum olduğu kimi İƏT üzv ölkələrin beyin mərkəzlərinin 3-cü Forumu «İƏT 
ölkələrində dəyişikliklər və transformasiya” ümumi mövzusu altında keçirilmişdir. 
Forumda 5 bölmə- «Sosial-iqtisadi və siyasi dəyişikliklərin dinamikası», «Milli 
və beynəlxalq siyasətin inkişafına baxış», «İdarəetmədə və dövlət idarəçiliyində 
innovasiyalar», «İslam ölkələrində sülhyaratma və münaqişələrin nizamlanması 
missiyası» və «Yeni beyin mərkəzlərinin yaradılması, dəstəklənməsi və inkişafı»-
üzrə edilən məruzələr kitab şəklində ingilis dilində çap edilmişdir
21
. 
İƏT  üzv  dövlətlərin  beyin  mərkəzlərinin  III  Forumunda  40-dan  çox  ölkəni 
təmsil edən dövlət xadimləri, alimlər, deputatlar, beyin mərkəzlərinin rəhbərləri, 
tanınmış yerli və beynəlxalq ekspertlər, diplomatik nümayəndələrin iştirak etdiyi 
Forumda  SAM-ın    təşəbbüsü  ilə  Şərq    bölgəsində  yaradılacaq TBMŞ-nin  ilkin 
layihəsi də təqdim edilmişdir. Təkliflər belə əsaslandırılmışdır ki, müasir dünyada 
baş verən qlobal dəyişikliklərə və kollektiv səylərin birləşdirilməsi rəğmən bəzi 
qüvvələrin  islamofobiya  mövqeyindən  çıxış  etməsi  sivilizasiyalararası  dialoq 
və  inteqrasiya  prosesində  fəal  iştirak  edən  transmilli  şəbəkələşməni  gündəmə 
gətirmişdir. Bunlar İƏT-ə üzv  ölkələrdə də yeni nəsil BM-lərin yaradılmasını, 
elmi-intellektual potensialın BM-lərin timsalında təşkilatlanmasını zəruri edir. O 
da vurğulanmışdır ki, Şərqdə: 1.insan resurslarının, 2. təbii sərvətlərin və 3. zəngin 
tarixi elmi irsin olmasına baxmayaraq, bu prosesin gecikməsi dövrün çağırışlarına 
adekvat olan vəziyyət  deyil. 
İƏT-ə üzv ölkələrin 2010-cu və 2011-ci illərdə İstanbulda keçirilən birinci və 
ikinci forumlarından sonra sayca üçüncü olan bu tədbirdə Azərbaycandan  səslənən 
təşəbbüsün  ortaq  platforma  və  qlobal  şəbəkələşmə  formatında    reallaşması 
transmilli ABM məkanında balansın təmin edilməsinə doğru ilk ciddi  addım ola 
bilərdi. 
2.6. Dünyada Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin gender landşaftı
ABM-lərin  daha  bir  xüsusiyyətinə  diqqət  yetirmək  maraqlı  olardı.  Qlobal 
məkanda BM-lərin gender aspektində mənzərəsi necədir? Qlobal reytinqdə əksini 
tapan  dünyanın  182  ölkəsindəki  6545  BM-in  rəhbərliyində  qadınların  sayı  nə 
qədərdir?
XX  əsrdə  qadınların,  demək  olar  ki,  heç  bir  BM  rəhbərliyinin  təmsilçiləri 
sırasında  olmaması  kimi  təəccüblü  ənənə  XXI  əsrdə  dəyişə  bilmişdirmi? 
Qadınların bu sahədə fəaliyyəti başqa sahələrdən fərqlənirmi?  
21 Change and Transformation in the Organization of Islamic Cooperation (OIC) Countries. 3rd Think Tank
Forum OİC Member States. Baku, 2-3 March 2012.480 p.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
101
Tədqiqatçıların  fikrincə,  qadınlar  dünyada  BM-lərin  kadrlar  korpusunun 
bəzən əksəriyyətini təşkil etsələr və aparıcı əməkdaşlar kimi fəaliyyət göstərsələr  
də, BM-lərin rəhbərliyi səviyyəsində cüzi təmsil olunublar. Bu haqda vəziyyəti 
öyrənən  tədqiqatların  sayı  çox  olmasa  da,  son    illər  müəyyən  məlumat  əldə 
edilmişdir. BM-lərin fəaliyyətinin tədqiqinə geniş yer verən internet mənbədə bu 
problemin hazırda araşdırma mərhələsində olduğu qeyd edilir.
22
 
Müəlliflər  qeyd  edirlər  ki,  “dünyada  rast  gəlinən  qadınların  rəhbərlik  etdiyi 
azsaylı BM-lərin  başlıca profili  əsasən sosial məsələlər, təhsil və ya sosial-iqtisadi 
inkişaf  kimi sahələrdə  fəaliyyətdir
Maraqlıdır ki,  Şərqi Avropada qadınlar nüfuzlu BM-lərə rəhbərlikdə çoxluq 
təşkil  etdikləri  halda,  BM  institutunun  ilk  olaraq  yarandığı ABŞ-da  bu  sahədə 
“gender diskriminasiyası” və dərin uçurum mövcuddur. Bundan başqa,  tədqiqatçı 
Amanda  Markot  BM-lərdə  artıq  “kişi  işi”  və  “qadın  işi”  kimi  formalaşan 
sahələrin,  konkret  mövzuların,  tədqiqat  sahələrinin,  olduğuna  diqqəti  cəlb  edir. 
Məsələn, iqtisadiyyat, təhlükəsizlik, beynəlxalq münasibətlər və s.-nin “kişi işi”,   
təhsil, səhiyyə, yoxsulluq və s. problemlərin araşdırılmasının isə “qadın işi” kimi 
ixtisaslaşması ənənəsi formalaşıb”. Müəllif tədqiqat sahələri və karyera seçimləri 
zamanı bu vəziyyətin  könüllülük prinsipinə əsaslanaraq formalaşmasına şübhə 
edir  və  onu  “şüşə  tavan”  (qadınlarda  gender  stereotiplərini  ifadə  edən  termin) 
effekti ilə izah edir.
23
Bununla belə,  Devid Kallahan  və digər tədqiqatçılar son illərdə ABŞ-da bu 
ənənənin  dəyişməsi  yönündə  ümidverici  dəyişikliklərin  baş  verdiyini  də  qeyd 
edirlər.  Məsələn,  təkcə  2012-ci  ilin  birinci  yarısında  ABŞ-da  milli  BM-lərin 
dördünün  prezidenti  qadınlar  seçilib  və  bu,  ənənəvi  olaraq  kişilərin  rəhbərlik 
etdiyi BM-lərin gender landşaftını dəyişib.
“Amerikada ilk qadın BM prezidenti olan Linda Tar-Velanın rəhbərliyi 1986-
2001-ci illəri əhatə etmişdir.  (Linda Tarr-Whelan, Center for Policy Alternatives). 
Ondan sonra 2007-ci ildə Karneqi Fondunun prezidenti seçilən  Cessika Tulman 
Metyuz isə “qadın məsələlərinin təhlili ilə bağlı olmayan” profil üzrə fəaliyyət 
göstərən  ilk BM rəhbəri idi. Lakin 2012-ci ilin 1-ci yarısında ABŞ-da daha dörd 
qadın BM-in prezidenti  seçilmişdir. Rokfeller Fondunun proqram rəhbəri Janis 
Nitoli  (Janice  Nittoli)  “XXI  əsr  Fondu”nun  yeni  prezidenti  seçilmişdir.  Yaxud  
Nera  Tanden  Amerikanın  Tərəqqisi  Mərkəzinin  prezidenti  seçilmişdir  (Neera 
22  http://onthinktanks.org/2012/07/25/women-as-think-tank-leaders-around-the-world/;  Diana  Stone.
‘Better Knowledge, Better Policy, Better World’: The Grand Ambitions of a Global Research Institution, Glob-
al Social Policy, 4(1) 2004
23 Why Aren’t More Policy Experts Female?By Amanda Marcotte | Posted Wednesday, July 11, 2012, at 1:36
PM EThttp://www.slate.com/blogs/xx_factor/2012/07nd

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
102
Tanden,  Center  for American  Progress).  Əvvəllər  Hillari  Klintonun  köməkçisi 
olan Nera Tanden həmin mərkəzin baş icraçı direktoru işləmişdir. Daha bir qadın 
Felisiya Vonq Ruzvelt İnstitutunun prezidenti seçilmişdir (Felicia Wong, Roosevelt 
Institute). Felisiya Vonq  əvvəllər həmin mərkəzin baş icraçı direktoru olmuşdur. 
Həmçinin Sara Rosen Vartel Urban İnstitutunun presidenti seçilmişdir. Bundan 
əvvəl o, Amerikanın Tərəqqisi Mərkəzinin vitse-presidenti işləmişdir. Həmçinin 
qeyd  edilməlidir  ki, ABŞ-ın  dörd  ştatının  BM-lərinin  də  rəhbərləri  qadınlardır. 
Amerikada  BM-lər  ən  nüfuzlu  institutlardan  sayılır,  buna  görə  də  bu  sektorda 
qadınların təmsilçiliyi gender bərabərliyinin təminatının  göstəricisidir”. 
24
Amerikada  qadınlar  tərəfindən  idarə  edilən  beyin  mərkəzlərinin  sayına  dair 
ən son göstəriciyə gəldikdə isə,Ceyms Mak-Qann qeyd edir ki, Amerikadakı 50 
ən yaxşı beyin mərkəzindən 42-sinə, yəni 84%-nə kişilər, 8 %-nə isə qadınlar  
rəhbərlik edir.
Qadınların rəhbərlik etdiyi beyin mərkəzləri aşağıdakılardır:
25
1.  Karneginin Beynəlxalq Sülh Fondu (Carnegie Endowment for International 
Peace)- Cessika T.Metyuz (Jessica T. Mathews)
2.  Vudro  Vilson    Beynəlxalq    Alimlərə  Dəstək  Mərkəzi  (Woodrow  Wilson 
International Center for Scholars)- Ceyn Harman (Jane Harman)
3.  Amerika  Tərəqqi  Fondu  (Center  for American  Progress  )  -  Nira  Tanden 
(Neera Tanden)
4.  Qlobal  İnkişaf  Fondu  (  Center  for  Global  Development)  -    Nensi  Bödsal 
(Nancy Birdsall)
5.  Şəhər İnstitutu (Urban Institute)- Sara Rozen Uortel ( Sarah Rosen Wartell)
6.  Yeni Amerika  Fondu  (  New America  Foundation)  –  Anne  Mari  Slauter 
(Anne-Marie Slaughter)
7.  Qlobal İqlim Dəyişikikləri Fondu (Pew Center on Global Climate Change)- 
Elin Klausen (Eileen Claussen)
8.  Stimson  Mərkəzi  (Stimson  Center  (FNA  Henry  Stimson  Center)-  Elen
Leypson (Ellen Laipson)
Həmçinin,  “Yaxın  Şərq  İnstitutu”na  (Middle  East  Institute)  (Uendi 
Çemberlin), Trumanın Milli Təhlükəsizlik Layihəsinə (Truman National Security 
Project) (Reçel Kleynfild)  və  Milli Təhlükəsizlik Şəbəkəsinə (National Security 
Network) (Heza Holburt) daxil olan bəzi şöbələr  qadınlar tərəfindən idarə olunur.  
24 David Callahan Women Leaders at Progressive Think Tanks//http://www.policyshop.net/home/2012/3/8/
women-leaders-at-progressive-think-tanks.htmlMarch 8, 2012;
25 http://blog.foreignpolicy.com/posts/2013/04/04/how_many_american_think_tanks_are_run_by_women

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
103
Müəllif yazır:”Bununla belə, beyin mərkəzləri məkanı hələlik daha çox kişilərin 
dünyasıdır.”( “But otherwise, Thinktankistan is still very much a man’s world”.)
Bir məlumatı da qeyd etmək  yerinə düşərdi ki, 2010-cu ildə Misirdə   “Ərəb 
Qadınları üçün Beyin Mərkəzi” yaradılmışdır.
26
Bütövlükdə  dünyada  qadınların  rəhbərlik  etdiyi  BM-lərin  sayı  çox  deyil  və 
onlar haqqında məlumatlar “Əlavə”də verilmişdir. 
Bax: ƏLAVƏ: Dünyada qadınların başçılıq etdiyi ABM-lər
(ƏLAVƏLƏR)
26 www.thinktankforarabwomen.org

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
104

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
105
III
FƏSİL
 Azərbaycanda Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin 
ümumi mənzərəsi: yaranması, xüsusiyyətləri, 
təsnifatı, statusu və perspektivləri

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
106
3.1. Dövlət müstəqilliyinin bərpası və Araşdırma və Beyin 
Mərkəzlərinin təşəkkülü
Azərbaycanın müstəqil milli inkişaf strategiyasına və gələcək hədəflərə ma-
lik olması “beyin mərkəzi” təsisatlarının yaranmasına, inkişafına, prioritetlərini 
müəyyən etməyə və fəaliyyətini koordinasiya etməyə təkan verir.
Ölkədə innovasiyalı cəmiyyətin özəyi və aparıcı qüvvəsi ola biləcək yeni in-
tellektual elitanın formalaşması prosesi gedir və bu sahəyə dövlətin həssas siyasəti 
öz  müsbət  nəticələrini  verməkdədir.  İntellektual  elitaya  cəmiyyətə  məlum  olan 
təbəqələrlə yanaşı, analitik-ekspert cəmiyyəti, biliyə əsaslanan cəmiyyətin atribut-
larından olan  ABM-lər də daxildir.
  Ölkədə  keyfiyyətli  və  rəqabətədavamlı  “beyin  mərkəzləri”  strukturunun 
formalaşması  gündəmdə  duran  aktual  məsələlərdəndir.  Dövlətçiliyin  inkişa-
fı  məsələlərində  strateji  layihələrin  hazırlanmasına  və  ya  ekspertizasına,  siyasi 
qərarların qəbul edilməsi prosesinə BM-lərin cəlb edilməsi sahəsində əhəmiyyətli  
dünya təcrübəsi mövcuddur. Bir sıra Avropa ölkələrində bu fəaliyyətin qanunveri-
ci əsasları da təmin  edilmişdir.
Azərbaycana gəldikdə isə “analitik-ekspert”, “analitik informasiya”, “araşdır-
ma mərkəzi”, “beyin mərkəzi”, “beyin tresti”, “fikir fabriki”  terminlərinin (hətta 
onlarla  yanaşı  ingiliscə  sinonim  olan  “think  tank”  sözünün  də)  milli  leksikona 
daxil edilməsi  son dövrə aid olan hadisələrdəndir.     
Tədqiqat  və  təhlil  xarakterli  apaşdırmalar  aparan  dövlətyönlü  strukturlar 
ölkəmizdə nisbətən uzun tarixə malik olsalar da, siyasətin intellektual təminatı və 
planlaşdırılması funksiyasına malik müstəqil mərkəzlərin yaranması  son dövrlərə 
təsadüf  edir.  Bu  prosesə  müstəqil  dövlətçiliyin  yaranması,  demokratik-hüquqi 
dövlət quruculuğu, modernləşmə və insan kapitalının inkişafını strateji hədəflər 
kimi müəyyən edən siyasi kursla  təkan verilmişdir.
Hər bir ölkədə olduğu kimi Azərbaycanda da ABM-lərin təşəkkülü və inki-
şafının təhlili milli reallığın nəzərə alınmasını tələb edir. Qeyd edilən aspektdə 
milli reallıq dedikdə müstəqil və demokratik dövlət idarəçiliyinin yaranma tarixi, 
bazar iqtisadiyyatı və sahibkarlığın inkişaf mərhələləri, coğrafi amil, cəmiyyətdə 
elmi-mədəni  irs  və  mühit,  politoloji  və  analitik  tədqiqatların  xeyriyyəçiliklə 
maliyyələşdirilməsi  ənənəsi, siyasi lobbiçilik təcrübəsi və s. nəzərdə tutulur. 
Reallıq ondan ibarətdir ki, ABŞ-da ilk BM-lər dövlətin yaranmasından 3-4 əsr 
sonra təşəkkül tapmışdırsa, Azərbaycanda onlar müstəqil dövlətin yaranmasının 
ilk onilliyində ortaya çıxmışdır. Bu isə qeyd edilən qurumların gələcəyi haqqında 
nikbin düşünməyə artıq bir əsas verir. Digər tərəfdən, bu təşkilatların yaranmasına 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
107
“beyin mərkəzi” institutunun Qərbdəki modelləri və müsbət təcrübə  də təsir edir. 
Azərbaycanda ABM-lər boş yerdə yaranmamışdır. Elmə, biliyə dəyər verilməsi 
Azərbaycan xalqının tarixi, milli-mənəvi irsinə aid olan xüsusiyyətlərdəndir. Şərq, 
islam dünyasında ümumbəşəri dəyərlərə ilk önəm verən, ilk demokratik, dünyəvi 
dövlət quran, universitet yaradan bir ölkədə   akademik tədqiqat institutları, ra-
sional elmin inkişafı əhəmiyyətli tarixi təcrübəyə malikdir. Daha uzaq tarixdən 
başladıqda Azərbaycanda qeyri-hökumət təsisatları, vətəndaş cəmiyyəti qurumları 
hələ XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərindən yaranmağa və cəmiyyət həyatına 
inteqrasiya  etməyə  başlamışdır.  XX  əsrin  əvvəllərində Azərbaycan  Demokratik 
Cümhuriyyətində  müxtəlif  sosial  təbəqələrin  maraqlarını  müdafiə  edən  ictimai 
siyasət  institutlarının  sələfləri  yaranmağa  başlamışdı.  Cümhuriyyətin  süqutu 
vətəndaş cəmiyyəti institutlarının yaranmasına da ən böyük zərbəni vurmuşdur. 
  Bütövlükdə  isə  sovet  dönəmində  ideoloji-siyasi  çərçivələr  bu  institutların, 
xüsusilə  də  politoloji  tədqiqatlar  ənənəsinin  formalaşması  və  inkişafına  böyük 
zərbə vurmuşdur. İctimai təsisatlar dedikdə üç qrupun - ictimai təşkilatlar, kütləvi 
ictimai birliklər (kooperativ təşkilatları, könüllü cəmiyyətlər, yaradıcılıq ittifaqla-
rı) və ictimai özfəaliyyət orqanlarının (könüllü xalq drujinaları, klublar, şuralar, 
komitələr) başa düşüldüyü bir zamanın nəticəsi olaraq onların  passivliyi, vətəndaş 
institutlarına inamın çox aşağı səviyyədə olmasını şərtləndirmiş, bu gün həmin 
sahənin sürətli templə inkişafına təsir edən “irsə” çevrilmişdir.
Postsovet məkanında BM-nin yaranmasına tədqiqatçılar müxtəlif cür yanaşır-
lar. Bir qisim hesab edir ki, bu cür mərkəzlər ötən əsrin 60-cı illərində yaranmışdır. 
Digər  müəllifə  görə  isə  “Analitik  mərkəzlər  keçmiş  Şərq  bloku  ölkələrində  və 
MDB-də  1990-cı illərdən etibarən yaranmağa başlamışdır. MDB dövlətləri bir-
birindən həm analitik mərkəzlərin sayına, həm də onların ictimai-siyasi həyatda 
oynadıqları rola görə fərqlənirlər. Ən çox mərkəz  Rusiyada yaranmışdır.( Ray-
mond Strayk, göstərilən əsəri..)” 
Təbii ki, hər iki yanaşma birtərəflidir. Belə ki, ötən əsrin 30-cu illərində Rusi-
yada yaradılan “Beynəlxalq Münasibətlər və Dünya İqtisadiyyatı İnstitutu” hazır-
da da qlobal reytinqlərdə  ilk yerlərdə təmsil olunur.
Sovet dövründə dövlətyönlü “beyin mərkəzləri” olmasa da, onların analoqu 
hesab edilə biləcək, humanitar profilli “qeyri-akademik” (akademiya nəzdində ol-
mayan) qurumlar mövcud olmuş və onlar siyasi hakimiyyətin analitik-informasiya 
təminatı funksiyasını yerinə yetirmişlər. Bundan başqa, humanitar profilli akade-
mik institutlar dövlət strukturlarından davamlı olaraq müvafiq tapşırıqlar almış və 
onları yerinə yetirmişlər.
İşğalçı  dövlətin  təcavüzkar  siyasəti  nəticəsində  başlayan  Ermənistan-
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  başladığı  dövrdə  mərkəzi  orqanla-

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
108
rın tapşırığı ilə akademik institutların hazırladığı analitik məruzələr və hesabatlar 
geniş  vüsət  almışdı.  Elmi  əsaslandırılmış  arqumentlərin  və  siyasi-tarixi  təhlilin 
dövlət siyasətinə dəstəyi həmin dövrdə dərk edilən mühüm həqiqətlərdən olmuş-
dur.
Eyni zamanda, müstəqil milli dövlətin olmaması səbəbindən XX əsrin 1990-cı 
illərinin ortalarına qədər milli maraqlara xidmət edən siyasətin planlaşdırılması, 
reallaşdırılması və qiymətləndirilməsi ilə bağlı Qərb modelli analitik mərkəzlər 
praktiki  olaraq  mövcud  olmamışdır.  Sovet  respublikalarında  xarici  siyasət 
sahəsində simvolik strukturlar fəaliyyət göstərirdi və onlar üçün milli maraqların 
təmin edilməsi mövzusu yasaq idi.
Digər tərəfdən, ABM-lər dedikdə dövlətyönlü akademik strukturlar  nəzərdə 
tutularsa,  analoji  qurumlar  da  praktiki  olaraq  Avropada  “fikir  fabrikləri”nin 
siyasətin müstəqil subyektinə çevrilməsi ilə eyni vaxtda yaranmağa başlamışdı. 
Məsələn, XX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycan Elmlər Akademiyasının ictimai 
elmlərlə məşğul olan institutlarında partiyanın aparıcı xəttini müəyyənləşdirməyə 
çalışırdılar. Onlar  birbaşa KP MK-dan, yaxud dolayısı ilə Elmlər Akademiyasın-
dan bu və ya digər problemlərin araşdırılması, tövsiyələr verilməsi ilə bağlı mü-
vafiq tapşırıqlar alırdılar. Bununla yanaşı, onlar öz analitik işlərini və tövsiyələrini 
MK-ya təqdim etmək üçün “rəqabət”aparırdılar. Belə demək olarsa,   sovet döv-
rünün ictimai elmlər institutları bilavasitə siyasi kursun elmi başa düşülən olmasa 
da, analitik siyasi-ideoloji təminatı funksiyasına xidmət edirdi.
Bu  funksiyanın  daha  bir  problemi  ondadır  ki,  sovet  dövrünün  politolo-
ji  ictimaiyyətşünaslıq  elmi  qısa  müddətdə  çeviklik,  refleksivlik  nümayiş  etdirə 
bilməmiş,  yeniləşmə  və  transformasiya  dövrü  uzun  çəkmişdir.  Bunun  da  ob-
yektiv  və  subyektiv  səbəbləri  mövcuddur.  Sosialist  sistemində  mövcud  olan 
ictimaiyyətşünaslıq qısa vaxtda ABM-lərinə, onları kadrla təmin edə biləcək analitik-
ekspert cəmiyyətinin formalaşmasına transformasiya etməyə qadir olmamışdır.
Sosialist  sisteminin  çökməsi  və  müstəqil  dövlətçiliyin  qurulması  ilə 
Azərbaycanda bu mühit köklü transformasiyaya uğradı. Dünya təcrübəsində rast 
gəlinən  vətəndaş  cəmiyyətləri  qurumları  yaranmağa  və  intensiv  şəkildə  inkişaf 
etməyə başladı. Azərbaycanda BM-lərin inkişaf tarixini, məlum şərti bölgüyə uy-
ğun olaraq, üç mərhələyə -  formalaşma, inkişaf və təkmilləşmə dövrlərinə ayır-
maq olar.  
Müstəqilliyin  əldə  edilməsi  ilə  ölkədə  vətəndaş  cəmiyyətinin inkişafı,      de-
mokratik dövlət quruculuğunun prioritet istiqaməti bəyan edilmiş, dövlətlə qar-
şılıqlı tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq münasibətlərinin yeni modelinin, vətəndaşların 
təşəbbüskarlığı üçün dialoq məkanının formalaşması yönündə ciddi addımlar atıl-
mışdır. 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
109
Vətəndaş  cəmiyyəti  institutlarının  intensiv  dinamikasını  statistikada  qabarıq 
şəkildə görmək olar. Əgər 1988-1993-cü illərdə (5 il ərzində) cəmi 198 ictimai bir-
lik qeydə alınmışdısa, bununla müqayisədə təkcə 2011-ci ildə (1 ildə) Azərbaycan 
Respublikasında 144 qeyri-hökumət təşkilatı dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Ha-
zırda Azərbaycanda onların sayı 3600-ü ötmüşdür. QHT Əməkdaşlıq Alyansının 
apardığı “Vətəndaş Cəmiyyətinin dünəni, bu günü və sabahı” adlı təhlildə qeyd 
edildiyinə görə,  2010-cu ilə qədər 2612 QHT rəsmi qeydiyyatdan keçmişdir. Bu 
gün isə onların sayı artıq 3000-ə yaxınlaşıb.”(http.www.modern.az|15.04.2013)
 
3.2. İnkişafın yeni mərhələsi – “beyin mərkəzləri”nin yaradılması 
sahəsində dövlət siyasəti
Kitabın əvvəlində beyin mərkəzlərinin ilk olaraq yarandığı ölkə kimi ABŞ-da, 
həmçinin ilk dövlət yönlü beyin mərkəzinin prezident Franklin Ruzvelt tərəfindən 
yaradıldığını xatırladaraq, bu hadisənin  Amerikada yeni ənənənin başlanğıcı kimi 
analoji qurumların inkişafına təkan verici amil olduğunu qeyd etmişdik.
Tarixi paralel aparılarsa, Azərbaycanda da ABM-lərinin yaranmasına ölkədə 
ilk belə mərkəzin (Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin (SAM)) dövlətimizin siya-
si lideri, Prezident İlham Əliyevin sərəncamı  ilə   yaradılmasının həlledici təsir 
göstərdiyi  obyektiv  reallıqdır.  Bununla  da  “beyin  mərkəzi”  anlayışının  rəsmi 
dövlət dilinə və milli leksikona daxil edilməsi, eləcə də ümumişlək söz kimi ge-
niş tətbiq edilməsi başlanğıcını götürmüş, özlərini ABM kimi identikləşdirən qu-
rumların sayı artmağa, ölkəmizdə“analitik düşüncə mədəniyyəti” formalaşmağa 
başlamışdır. 
Dövlətin  ictimai  siyasət  institutlarının  inkişafına  himayəsi  xüsusilə 
“Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsep-
siyasının təsdiq edilməsi haqqında” 2007-ci il 27 iyul tarixli Prezident Sərəncamı 
ilə keyfiyyət mərhələsinə keçmişdir. Növbəti addım Azərbaycan Respublikasının 
Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının yaradılması olmuşdur.  
Bu  proseslərə  paralel  olaraq, Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İlham 
Əliyev  elmi  cəmiyyətin  formalaşması,  təhsilin  modernləşməsi,  milli  intellek-
tual  potensialın  və  insan  kapitalının  reallaşmasına  yönələn  tarixi  əhəmiyyətli 
sənədlər: 4 may 2009-cu il tarixli “2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli 
Strategiya”nın və həmin Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqra-
mının, 22 may 2009-cu il tarixli “2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublika-
sının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiqi haqqında, 
21oktyabr    2009-cu  il  tarixli  “Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  yanında 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
110
Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması haqqında” sərəncamlar imzalamışdır. Bü-
tün  bunlar  intellektual  mərkəzlərin  inkişafı  və  təkmilləşməsinə  təkan  verməyə 
bilməzdi.
Müstəqilliyin ilk illərində ölkədə əsasən xarici mənbələrdən maliyyələşən və 
yad  dövlətlərin  strategiyalarının  və  beynəlxalq  qruplaşmaların  maraqlarının  re-
allaşmasına  xidmət  edən,  BM  statusuna  tam  uyğun  olmasa  da,  onun  müəyyən 
funksiyalarını yerinə yetirən araşdırma mərkəzlərinin yaranması üstünlük təşkil 
etmişdir. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, bu cəhət dünyada “beyin mərkəzi” fe-
nomeninin və missiyasının mahiyyətinə adekvat olmamışdır. Çünki BM institu-
tu  təmsil  etdiyi  ölkənin  milli  maraqlarının  və  dövlətçiliyin  möhkəmlənməsinə 
yönələn fəaliyyətlə məşğul olur. Bunun əksi olan nümunə mövcud deyil.
İnkişafın yeni mərhələsindən başlayaraq dövlətin elm və intellektual potensia-
lın, insan kapitalının inkşafına göstərdiyi diqqət sayəsində bu meyil əks istiqamətə 
dəyişməyə başlamışdır və bu, özü mühüm nailiyyət hesab edilməlidir.
Yaranmasının ilk dövründə, 1993-2003-cü illərdə yerli ABM-lərin təşəkkülündə 
xarici amillər - donor təşkilatların geosiyasi rəqabət və mübarizə amilinin də təsir 
etdiyi qrant vəsaitləri (siyasəti) üstünlük təşkil etmişdir. Bu illərdə ABM-lər akade-
mik elmlə cəmiyyət arasında formalaşan boşluğu dolduran ilk qurumlar kimi çıxış 
etmiş, bir çox mövzu və problemləri ictimai müzakirəyə çıxarmış, təhlil etmişdir.    
Eyni  zamanda,  yarandıqları  ilk  dövrlərdə  bəzi  ABM-lər  Azərbaycan 
dövlətçiliyinin təməl dəyərlərinə və milli maraqlarına zidd olan neoliberal ideoloji 
mövqelərdə durmuş, xarici maliyyə mənbələrini məmnun salmaq üçün  “qrantdan-
qranta” prinsipi ilə işləmişdir. Hazırda bu cür mərkəzlər cüzi saydadır və onları   
özlərindən başqa “BM kimi” tanıyan yoxdur.
İnkişafın  yeni  mərhələsindən,  2003-cü  ildən  sonra ABM-lərin  yaranmasına
daxili amillər, dövlət siyasəti təkan verməyə başladı.
ABM-lərin Azərbaycanda siyasi proseslərdə birbaşa, yaxud dolayısı ilə işti-
rakı, ictimai rəydə mühüm əks-səda doğurması belə düşünməyə əsas verir ki, bu 
strukturlar yaxın gələcəkdə əvvəl olduğundan daha intensiv inkişaf edəcək,  dövlət 
siyasətinin formalaşmasına daha səmərəli təsir göstərməyə başlayacaqdır. 
Azərbaycanda da ABM adlanan qurumların sayının artması, bir çox araşdırma 
mərkəzlərinin özlərini bu institutla identikləşdirməsi nikbin qənaətə gəlməyə əsas 
verir.
Hələlik BM-lərin imkan və potensialı həm ictimai şüurda, həm də daha yüksək 
strukturlar  səviyyəsində  ətraflı  dərkedilmə  səviyyəsindədir  və  onun  ictimai 
rəydə qiymətləndirilməsi prosesləri gedir. Tədqiqatlar göstərir ki, ölkədə BM-lər 
getdikcə daha çox nəzərə çarpmağa başlayıb və bir çox məsələlərdə cəmiyyətdə 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
111
gedən proseslərin əhəmiyyətli iştirakçılarına çevrilməkdədirlər. Yerli tədqiqatçılar, 
müşahidəçilər üçün xarici siyasi proseslərin planlaşdırılması və reallaşdırılması 
mexanizmlərinin  öyrənilməsi  daha  asandır,  “beyin  mərkəzləri”nin  qeyri-rəsmi 
institutlar  kimi  öyrənilməsi  isə  xarici  siyasi  təşəbbüslərin  və  qərarların  dərk 
edilməsi üçün yeni perspektivlər açır, həmçinin ölkədə prioritet elan edilən inno-
vasiyalı cəmiyyətə keçid və kreativ potensialın reallaşması haqqında düşüncələrə 
vadar edir. Şübhəsiz ki, araşdırma  mərkəzləri ölkənin daxili və xarici siyasətinin 
təkmilləşməsinə dəyərli töhfə verə bilər və verirlər. Əsas məsələ onların təsirinin 
nə  qədər  güclü  olması,  fəaliyyətlərini  hansı  metodlarla  həyata  keçirməsi  və 
keyfiyyəti  ilə bağlıdır.  Bu suallara cavab həmin təşkilatların rolu və funksiyaları, 
onların siyasi proseslərdəki yeri haqqında tam məlumat əldə etməyə imkan verir.        
Bu gün Azərbaycanda  iqtisadiyyatda keçid dövrü başa çatdığından ABM-lərin 
fəaliyyəti növbəti intensiv inkişaf  mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
3.3. Araşdırma və Beyin Mərkəzləri və vətəndaş cəmiyyəti:  
oxşar və fərqli cəhətlər
Vətəndaş cəmiyyəti və ABM-lərin fəaliyyəti arasında ümumi cəhətlər olsa da, 
mahiyyətləri arasında fərqlər mövcuddur. Bu mövzuda ədəbiyyat olmadığı üçün 
bəzən onlar eyni funksiyalı qurumlar kimi dərk edilir. Halbuki bu fərqlərin aşkar 
başa düşülməsi qeyd edilən institutların identikləşməsi və fəaliyyətini məhz BM 
funksiyalarına müvafiq qurması işinə bilavasitə təsir edir.
ABM-nin  hüquqi  statusu  və  qanunverici  əsaslarının  müəyyən  edilməməsi 
ilə yanaşı ilk növbədə bu sahədə geniş elmi tədqiqatların olmaması da mövcud 
vəziyyətin şərtləndirən səbəblər sırasındadır. ABM-nin xüsusiyyətləri və meyar-
larınını aydın olmaması üzündən istənilən qrup və birlik özünü “beyin, düşüncə 
mərkəzi, fikir fabriki” adlandırmağa iddialı olur.  Paradoksal hallardan biri də bu-
dur ki, bəzən yaradılan qurum öz adında   sadalanan bütün bu  ifadələri  əks  etdi-
rir. (Məsələn, mətbuatda - «Fikir Fabriki İnstitutu» (FFİ) Beyin Mərkəzi  İctimai 
Birliyi yaradıldı” kimi məlumat verilmişdir.)
1
Digər misal daha maraqlıdır. SİTAT:1998-ci ildə yaradılmış Piyadalar Əleyhinə 
Minaların Qadağan Olunması uğrunda Azərbaycan Kampaniyasının (Azerbaijan 
Campaign to Ban Landmines) təsisçilərindən biri olan, Cənubi Qafqaz Qadınla-
rının Dialoqunun Azərbaycan bölməsi kimi fəaliyyət göstərən,  Azərbaycan Qa-
dınları Cənubi  Qafqazda  Sülh  və  Demokratiya uğrunda  Cəmiyyətinin   layihəsi 
olan    “Sülh  və  Demokratiya  İnstitutu”,  2004-cü  ildə  Azərbaycanda  “Düşüncə 
1 http://www.milli.az/news/society/166183.html; http://www.fikir.ffi.az/ info/lahaq da.html;

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
112
Mərkəzi  (Think Tank)”  yaradılması  təşəbbüsü  ilə  çıxış  etmişdir  (!?).  Mərkəzin 
əsas məqsədlərindən biri  “eyni zamanda öz maraqlarına effektiv lobbiçilik edir”-
kimi müəyyən edilmişdir. Necə deyərlər şərhə ehtiyac yoxdur.
2
Yaxud da şərh etməyə cəhd etsək, “QHT-lər, ictimai birliklər və fondlar haq-
qında Qanunun” 2-ci maddəsində göstərilir  ki, QHT-lər siyasi hakimiyyət uğrun-
da mübarizə aparmır.  Bu baxımdan bəzi qurumlar məhz yalnız  siyasi məqsədlərlə 
məşğul olmaq üçün özlərini “beyin mərkəzi, fikir fabriki” adlandırmağı çıxış yolu 
hesab edirlər.
Aparılan araşdırmalar nəticəsində ABM-lərin vətəndaş cəmiyyətindən fərqli 
cəhətləri  sırasında  tədqiqatçıların    indiyə  qədər  qeyd  etmədiyi  4  cəhət  bizim  
tərəfimizdən müəyyən edilmişdir:
1.  Vətəndaş cəmiyyəti yalnız qeyri-dövlət təşkilatı (QHT) ola bilərsə, ABM-lər 
həm qeyri-dövlət, həm də dövlət təşkilatları  ola bilər. Dövlət QHT-lərə vəsait 
ayırsa da, onlar fəaliyyətlərində siyasi funksiyalara malik deyillər. ABM-lər 
isə bu funksiyaya malikdirlər.
2.   Vətəndaş  cəmiyyəti  institutu  həm  yerli,  həm  də  xarici  donordan  qrant  ala 
bildiyi halda, ABM-lər yalnız milli maraqlara cavab verdiyi halda özəl və ya 
xarici mənbələrdən maliyyə dəstəyi ala bilirlər. Hər halda dünya təcrübəsi 
bunu  sübut  edir.  Dövlətçiliyin  möhkəmləndirilməsinin  optimal  və  stra-
teji  yollarına  dair  ideyalar  yalnız  milli  maraqlar  baxımından,  milli  məkan 
və  milli  siyasi  subyektlər  üçün  prioritet  ola  bilər.  Xarici  ölkədən  outsor-
sinqin  (kənardan  ekspert  və  mütəxəissis  cəlb  edilməklə  layihələrin  həyata 
keçirilməsi) tətbiqinin qeyri-mümkünlüyü də bununla bağlıdır. ABM-lər xa-
rici ölkələrlə yalnız dövlətin maraqları çərçivəsində birgə layihələr icra edə 
və bu layihələr çərçivəsində qismən maliyyələşə bilərlər.
3.   Vətəndaş  cəmiyyəti  institutunun  fəaliyyəti  bütün  istiqamətlərdə  açıq,  şəffaf 
olduğu  halda  ABM-lərin  qapalı  olan,  ictimai  rəyə  açıqlanmayan  analitik 
fəaliyyətləri  də  olur.  Hətta  fəaliyyətinin  əhəmiyyətli  qismi  tamamilə  qapalı 
olan BM-lər də var.
4.   Vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının sosial funksiyası onların məhsulunun əsasən 
sosial təbəqələrə ünvanlanmasını şərtləndirirsə, BM-lərinin analitik məhsulu   
bütövlükdə milli elitalara, xüsusilə də siyasi elitaya hesablanmışdır.
Azərbaycanda  ABM-lərin  təkamül  dinamikasının  izlənilməsindən  əldə 
edilən  mühüm  qənaətlərdən  biri  də  budur  ki,  onlar  artıq  təşkilatlanma  və 
fəaliyyət prinsiplərində dünyada analoji qurumların meyarlarını, standartlarını 
tətbiq etməyi gündəmə gətirmişlər. Bu proses ilk növbədə son illər dövlətin 
bu sahəyə həssas siyasətindən və  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ya-
2 http://www.tt-ipd.info/think-thank/?lang=az

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
113
nında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının ölkə qarşısında 
duran məsələlərin həllində fəal mövqe tutmaq və uyğun təşəbbüsləri yaxından 
dəstəkləmək cəhdlərindən irəli gəlir. Təbii olaraq, bu mütərəqqi meyillərin fo-
nunda Azərbaycanda ictimai birliklər sırasında ABM-lərin hüquqi-qanunverici 
əsaslarının, statusunun hələ də müəyyən edilməməsi prosesləri ləngidən amilə 
çevrilir.  Bu  isə  siyasi  rəhbərliyin  həm  demokratik  dövlət  quruculuğunun 
təkmilləşməsi, həm də innovasiyalı cəmiyyətə keçid məsələlərinin  həlli kimi 
irəli sürdüyü vəzifələrə adekvat deyil.
“QHT sektorunun daha da güclənməsi, daha çox layihələrə imza atması üçün həm 
də hüquqi baza təkmilləşməlidir. Bu sektorun davamlı inkişafının vacibliyini nəzərə 
alaraq, Şura “QHT standartları” adlı sənəd hazırlamışdır. Bu sənədin mahiyyəti on-
dan ibarətdir ki, bu gün bir təsisçisi olan və ofisi olmayan təşkilat da özünü QHT 
sayır, böyük ofis və maddi bazaya malik olan təşkilat da. Qanunla onların fəaliyyəti 
bərabərdir. Bu gün oturuşmuş təşkilatların seçilməsi məsələsi gündəmə gəlib. Bu 
sənədə görə, standartlar müəyyən olunacaq və QHT-lərə sertifikat veriləcək. Bu ser-
tifikata sahib olan təşkilatlar isə daha böyük layihələr həyata keçirəcəklər. Bu tip 
məsələlər isə, təbii ki, hüquqi bazaya malik olmalıdır”. 
3
Təbii olaraq, bu proseslər sadəcə mərkəzlərin adına “araşdırma”, yaxud  “be-
yin mərkəzi” sözünü əlavə etməkə məhdudlaşmayıb, əslində ölkədə gedən ciddi 
və mütərəqqi islahatların nəticəsidir.
Bununla  belə  qeyd  edilməlidir  ki,  mətbuatda  bəzən  beyin  mərkəzləri  ilə 
bağlı məlumatlar verilsə də görülən işlər və  real fəaliyyət sezilmir. Məsələn, 
Azərbaycanda      gənclər  şəbəkəsi  və  German  Marşall  Fondu  tərəfindən   
«E-think-tank» («Ekspert») layihəsinin həyata keçirilməsi haqda da mətbuatda 
məlumatlar  verilir.  Bu  layihələrdə  qarşıya  “nəhəng”  məqsədlərin:  “dövlət 
idarəçiliyi  və  insan  kapitalı,  sosial  dövlət,  azad  bazar  iqtisadiyyatı,  gənclər 
siyasəti, insan haqları, ətraf mühit, hökumətin səmərəliliyini artırmaq, qərar 
qəbulunda  ekspertlərin  rolu, Azərbaycanda  şəxsi  həyatın  toxunulmazlığı  və 
ifadə  azadlığı  arasında  tarazlaşdırılmış  siyasətin  yaradılması,  regionlarda 
gənclərin  ictimai  fəallığının    artırılması, Azərbaycanda  yerli  özünüidarənin 
optimal təşkili və s.- qoyulduğu vurğulansa da  ortada konkret nəticələr və ya 
analitik məhsul görünmür.
Son illər Azərbaycanda ABM-nin yaranmasında xarici amillər də fəallıq nüma-
yiş etdirməyə başlamışdır. Belə ki, Açıq Cəmiyyət İnstitutu Yardım Fondu (ACİ-
YF) qurumu tərəfindən siyasət tədqiqatları və monitorinqin aparılması, hökümətin 
hesabatlılığının artırılması və vətəndaşların maraqlarının vəkilliyi üzrə fəaliyyət 
3  http://www.  qhtxeber.az/  news/a-14015.html/  F.Qurbanov.  “  QHT  sektorunun  inkişafında  dövlət  qədər
özəl şirkətlər də maraqlı olmalıdır.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
114
göstərən  QHT  və  alyansların  gücləndirilməsi  məqsədi  ilə  layihələr  həyata  ke-
çirmişdir. Sitat: “ 2008-ci ildən başlayaraq, siyasət tədqiqatlarının keyfiyyətinin 
artırılması  və  ölkədə  müstəqil  siyasət  araşdırmaları  mərkəzlərinin  davamlı  in-
kişafını  təmin  etmək  üçün  “Analitik  Mərkəzlərə  yardım    proqramı”  fəaliyyətə 
başlamışdır. ACİ–Yardım Fondunun analitik qruplara (think tank) yardım proq-
ramının 2009–cu il müsabiqəsinin nəticəsində təqdim edilən 8 siyasi araşdırma 
təklifi  dəstəklənmişdir. Təklifləri  :  İqtisadi  və  Siyasi Araşdırmalar  Mərkəzi,  İc-
timai Vəsaitin Monitorinqi Mərkəzi, Siqma Mərkəzi, İntellekt İB,  AKTAM İB, 
Azərbaycan Hüquqşünaslar Assosiyasiyası,  İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəz və İqti-
sadi İnnovasiya Mərkəzi təqdim etmişdir”.
ABM-lərini ictimai siyasət və ümumiyyətlə, siyasi aktorlardan fərqləndirmək 
üçün metodoloji yanaşma kimi təşkilatlanma və subyekt amillərindən çıxış etmək 
lazım gəlir. Bu amillərin uğurlu təhlili isə (əvvəldə qeyd edilən) struktur və funk-
sional yanaşmada aşkara çıxa bilər.
Ölkə  miqyasında  məhz  təşkilatlanması  və  fəaliyyətində  analitik,  tətbiqi 
tədqiqatlara  istiqamətlənən,  daxili  inkişafının  daha  səmərəli  strategiyaları-
nı planlaşdıran, siyasi məkanda iştirakını və qərar qəbul edən şəxslərə təsirini 
hiss ediləcək dərəcədə artıran, bu təsiri cəmiyyətdə etiraf edilən mərkəzlər artıq 
fərqlənir.
Bu  baxımdan,  formalaşdıqları  ilk  dövrlərdə  Azərbaycanda  araşdırma 
mərkəzləri öz üzərlərinə onlara xas olmayan missiyanı, yəni siyasi dəyişikliklərin 
həyata  keçirilməsi  kimi  taktikanın  daşıyıcıları  olmaq,  ictimai-siyasi  maraqları 
yönləndirmək (maraq qruplarının, siyasi partiyaların və s.)  kimi siyasi funksiyanı 
götürmüşlər.  
Son dövrdə QHT-lərin fəaliyyətində sosial sifarişlərə çevik cavab verə bilən 
kreativ  layihələrin  işlənməsinə,  vətəndaş-dövlət  dialoqunun  əsas  məkanına 
çevrilməsinə cəhdlər  göstərilməsi müşahidə edilir.
Bu  prosesdə  özlərini  Qərb  standartarına  müvafiq  “beyin  mərkəzləri”  ilə 
identikləşdirən təşkilatlar da var və onlar seçdikləri istiqamətdə inkişaf etməkdə 
iddialıdırlar.  Real  və  obyektiv  araşdırmalarla  siyasi  proseslərə  praqmatik  təsir 
etmək məqsədi olduqda problemlər də həllini tapa bilir. Qeyd edilən cəhət hələlik 
bu  gün  ənənəyə  çevrilməsə  də,  davamlı  olduğu  halda,  dünya  təcrübəsində  rast 
gəlinən BM-lərin keyfiyyət xüsusiyyətlərinə transformasiya prosesləri başlanğı-
cını götürə bilər.  
ABM-lər,  qeyd  edildiyi  kimi,  bilavasitə  cəmiyyətin  elitaları,  o  cümlədən 
başlıca olaraq siyasi elita ilə işləyir və öz analitik məhsullarını ona ünvanlayırlar. 
Azərbaycanda  bu  xüsusiyyət,  yəni  elita  ilə  ABM-lər  arasında  münasibətlərin 
infrastrukturu hələlik formalaşmamışdır.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
115
3.4. Azərbaycanda qeyri-dövlət analitik mərkəzlər:  
fəaliyyətin xüsusiyyətləri
Azərbaycanda “beyin mərkəzləri”ni ictimai birliklər kimi hər hansı məlumat 
kitabında izah edən oxşar söz birləşməsi yoxdur. Milli qanunvericilikdə də “qeyri-
dövlət analitik “beyin  mərkəzləri”nin”izahı verilmir.   Bu o deməkdir ki, de-yure 
olaraq BM-ləri hazırda cəmiyyətin intellektual qüvvəsi kimi  dərk edilməmiş fe-
nomen şəklində qalır. Eyni zamanda BM-ri de-fakto olaraq indiki dövrdə ölkənin  
ictimai-siyasi proseslərinə mühüm təsir göstərən və xüsusilə gələcək üçün əvəzsiz 
perspektivlərə malik olan qurum kimi mövcuddur. 
Vətəndaş cəmiyyəti sistemində ABM-nin mövcudluğunun dünya təcrübəsinə 
nəzər salsaq,   məsələn, Qeyri-Hökumət Təşkilatlarının Qlobal İndeksinin statis-
tik məlumatlarına görə  ABŞ-dan bu reytinqdə əks olunan 5329 QHT-nin 1815-i 
analitik mərkəzlərdir. Dünya Bankının məlumatına görə, ABŞ-da əhalinin ümumi 
sayına düşən QHT-lərin sayı 240 nəfər əhaliyə 1 QHT, (1/240), müvafiq olaraq, 
Polşada-1/900,  Fransada—1/80,Ukraynada-1/1500,  Estoniyada  1/150-dir,  Be-
lorusda-1/4500    kimidir. Azərbaycanda  vətəndaş  cəmiyyətinin  formalaşması  və 
təşkilatlanması kəmiyyət baxımından da bir çox MDB və başqa dövlətlərindən 
öndə  olması  ümuməm  qəbul  edilmiş  qənaətdir.  Bununla  belə,  “Demokratiyanı 
Öyrənmə İctimai Birliyinin   hesablamalarına  görə, Azərbaycanda hər 10 min 
nəfərə 3 QHT düşür”. Fikrimizcə bu rəqəmin dədqiqləşdirilməsinə ehtiyac var.
Son  illərdə  qeyri-hökumət  analitik  strukturları  şəbəkəsi  genişlənib,  “Qeydə 
alınan 2725 QHT mövcuddur. Eyni zamanda, onların ancaq yarısı aktiv fəaliyyət 
göstərir,  1350  QHT  maliyyə  hesabatı  verir.  Təqribən  1000  QHT  qeydiyyatsız 
fəaliyyət göstərir”. 
4
Azərbaycanda  orta  qeyri-hökumət  analitik  mərkəzi  dedikdə  göz  önünə  nə 
gəlir?  “Beyin  mərkəzi”  anlayışına  hansı  qeyri-dövlət  subyektləri  aid  ola  bilər? 
Ümumiyyətlə,  hər  hansı  bir  QHT  “beyin  mərkəzləri”nin  funksiyalarının  yalnız  
bir qismini yerinə yetirirsə, onu BM kimi qiymətləndirmək olar, ya yox?
Vətəndaş cəmiyyəti əsasında yaranan analitik mərkəz dedikdə göz önünə yığ-
cam ştatlı (10-15 nəfərlik) müstəqil struktur gəlir. Onun əməkdaşlarının 60-70%-i 
xarici dil bilir. Zəruri hallarda ekspert resursları kənardan cəlb edilməklə sayı iki 
dəfə çoxala bilər ki, bu da tədqiqatların keyfiyyətini və çevikliyini təmin edir.  
Bir  qayda  olaraq,  mərkəz  iki-üç  istiqamətli  tədqiqatlara  köklənir  (əsasən 
iqtisadi,  daxili  və  xarici  siyasət,  sosial  sahə). Analitik  məhsul  əsasən  hazırlıqlı 
auditoriyaya  ünvanlanır,  kütləvi  fəaliyyət  isə  ictimai  rəyə  təsir  etməyə  yönəlir. 
4 İSİM. 2011-ci il üçün QHT-lərin Davamlılıq İndeksi. iyun 2012

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
116
Mərkəzin ekspertləri ayda orta hesabla 10 dəfəyə yaxın milli media-məkana çı-
xırlar.  Mərkəzin  şəxsi  veb-saytı,  dövri  mətbuatı  olur.  Mütəxəssislərə  və  dövlət 
hakimiyyəti orqanlarına yönəlmiş kitabları, broşüraları (təxminən 1000 nüsxədə) 
çap olunur. Nəşriyyat fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilir, çünki o dövlətdən asılı 
olmayan məlumat kanalı kimi çıxış edir. Lakin reallıqda informasiya məkanındakı 
bu mövcudluq heç də proseslərə təsir etmək bacarığı ilə bağlı göstərici deyil. Belə 
ki, analitikanın nüvəsi olan yenilikçi ideyalar, alternativ təkliflər kimi məhsul o 
qədər də çox deyil.     
Bu gün üçün qeyri-dövlət yönlü ABM-lərinin fəaliyyətində canlanma hiss olu-
nur. 
Əsas olan odur ki, onlar ictimai proseslərin subyektlərindən biri kimi fəaliyyət 
göstərirlər. ABM-lərin müəyyən qədər kadr və intellektual resursu toplanıb, digər 
ölkələrin tədqiqat təşkilatları ilə əməkdaşlıq təcrübəsi var. Təcrübə göstərir ki, bu 
strukturlar dövlət tədqiqat müəssisələrindən fərqli olaraq daha çevikdirlər, araş-
dırmalar üçün lazımi ekspert ştatı cəlb edə və dövlətə peşəkar hazırlanmış analitik 
məhsul, yeni qərarlar və onların reallaşdırılması üçün mexanizmlər və texnologi-
yalar təklif edə bilərlər. 
Tam  əsaslarla  demək  olar  ki,  qeyri-hökumət  analitik  mərkəzlərinə  tələbat 
var.  Bununla  yanaşı,  bu  mərkəzlər  cəmiyyətin  etimad  və    inamına  malik  olub, 
hakimiyyət və cəmiyyət arasındakı özünəməxsus “intellektual dialoq və körpü” 
ola bilərlər.    
Dünya təcrübəsində analoji qurumlar, tədqiqat strukturları analitik məhsul, in-
novasion qərarlar, onların reallaşdırılması mexanizmləri təklif etməklə hakimiyyət 
üçün yeni ideyaların generatoru kimi çıxış edirlər və bu zaman büdcədənkənar 
vəsaitlərdən  istifadə  edirlər.  Yəni  dövlət  büdcənin  üzərinə  “ağırlıq  salmadan”, 
vəsait sərf etmədən lazımi intellektual ehtiyatları cəlb və səfərbər edə bilər.
Analitik  mərkəzlərin  iştirakı  zamanı  vacib  strateji  sənədlər  (doktrina,    kon-
sepsiya, proqram və s.) hazırlanır və müstəqil ekspertlər qanun layihələrinin ha-
zırlanmasında  və  ekspertizasında  iştirak  edirlər.  Dünyada  ABM  ekspertlərinin 
müxtəlif problemlərlə bağlı (Avropaya inteqrasiya, enerji strategiyası, intellektual 
mülkiyyətlə bağlı qanunvericilik, söz azadlığı və informasiya təhlükəsizliyi və s.) 
parlament dinləmələrində iştiraka fəal cəlb edilməsi parlament praktikasına daxil 
edilib. Onlar vacib dövlət qərarlarının və sənədlərinin hazırlanmasında yaxından 
iştirak edirlər. Qeyri-hökumət analitiklərinin hakimiyyət orqanları yanında ictimai 
ekspert şuralarında, parlament komitələri yanında ekspert şuraları da daxil olmaq-
la təmsil olunması kimi müsbət  təcrübəsi yerli praktikada tətbiq edilir və daha 
miqyaslı şəkil ala  bilər. 
ABM-lər  yalnız  intellektual mühit  və  dövlət  aparatı arasında  vasitəçi deyil, 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
117
həm də vətəndaş nəzarətinin  vasitəsi, ölkə qarşısında duran problemlərin kütləvi 
müzakirəsinin təşəbbüskarıdırlar. Məhz onların təşəbbüsü ilə cəmiyyət həyatının 
müxtəlif sahələrində (sosial, iqtisadi, hüquqi, hərbi və s.) islahatlar, seçki qanun-
vericiliyi və s. problemlər  kütləvi müzakirəyə çıxarılır.  
Qeyri-hökumət analitik mərkəzləri müstəqil tədqiqatlar apara, eyni problemi 
müxtəlif mövqelərdən araşdıra, tədqiqat mərkəzləri arasında rəqabət yarada bilərlər 
ki,  bu  da  tədqiqatların keyfiyyətini  yüksəldə  bilər.  Ümumilikdə  isə  cəmiyyətdə 
qeyri-hökumət analitik mərkəzlərinin fəaliyyətinin zəruriliyini dərketmə və onlara 
inam var. Lakin bu mərkəzlərin “faydalı iş əmsalı”nın daha yüksək olması üçün 
cəmiyyət və əlaqədar təşkilatlar bu strukturların inkişafına kömək etməli, onların 
araşdırmalarından səmərəli istifadə etməlidirlər.
Hakimiyyətlə  səmərəli  əməkdaşlıq  formalarına  gəldikdə,  tədqiqat  gedişində 
sorğunu  cavablandıran  ekspertlərin  əksəriyyəti  hesab  edirlər  ki,  analitik 
mərkəzlərin  inkişafının  qarşısını  alan  əsas  problem  hüquqi  bazanın  boşluğu  və 
cəmiyyətin, müvafiq strukturların onlarla əməkdaşlıqda maraqlı olmamasıdır. 
Hakimiyyətlə qeyri-hökumət analitik mərkəzlərinin bu strukturlar çərçivəsində 
əməkdaşlığının  nəticələri  bir  sıra  səbəblərlə  -  strateji  planlaşdırma,  davamlı 
layihələr, qarşılıqlı  əlaqələr və maliyyə təminatı - şərtlənir və zəifdir. 
Bu  gün  qeyri-hökumət  analitik  mərkəzlərinin  inkişafına  təsir  edən  ümumi 
amillər sırasında daha çox müsbət olan məqamlar var.
Xarici donordan asılılığın isə  daxili səbəbləri mövcuddur.Azərbaycanın dün-
yadakı  intellektual  rəqabət  imkanlarının  əsas  tərkib  hissəsi  olan  yerli  analitik 
strukturlar bu gün daxili dəstəkdən çox xarici dəstək alır, reallıqda maliyyə disba-
lansı mövcuddur. Qeyri-hökumət analitik mərkəzlərinin illik büdcə strukturunun 
faiz nisbətində xarici qrantlar daxili  mənbələri üstələyir.  
Bu  vəziyyətin  əsas  daxili  səbəblərindən  biri  də  qeyri-hökumət  analitik 
mərkəzlərinin fəaliyyət göstərdiyi mühitin təkmilləşməsi ilə bağlıdır. 
Azərbaycanda  “beyin  mərkəzləri”nin  yeni  sistemli  modelini  formalaşdır-
maq  məqsədini  həyata  keçirərkən,  dünya  təcrübəsindəki  ən  yaxşı  cəhətlərdən 
bəhrələnməyin,  qanunauyğunluqları nəzərə almağın vacibliyi diqqət mərkəzində 
olmalıdır. Bütün dünyada “beyin mərkəzləri”ni, innovasiya ənənələrini yaradan-
lar sırasında orta sinif aparıcı yer tutur.  
Azərbaycanda bu günə qədər hələlik bu maliyyələşmə üsulu inkişaf etməmişdir, 
çünki müstəqil biznesmen, qrant verə bilən aktorlar mövcud deyil. Digər resurslar 
isə (iqtisadi, təşkilati, siyasi və s.) dövlətə məxsusdur. (Təbii ki, demək olar ki, bü-
tün özəl biznes strukturlarında, bank sistemlərində belə mənbələrdən maliyyələşən 
analitik departamentlər burada nəzərdə tutulmur.) 
Yerli BM-lər Amerika və Avropadakı həmkarlarından onunla fərqlənirlər ki, 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
118
burada orta sinfin, sahibkarların təsis etdiyi və ya xeyriyyə vəsaiti əsasında yara-
dılan  təsisatlar yoxdur. Adətən, xarici təcrübədə bu mərkəzlər sahibkarlar, ictimai 
xadimlər və alimlərin təşəbbüsü ilə yaradılır və bir qayda olaraq qeyri-hökumət 
mənbələrindən maliyyələşirlər. Digər tərəfdən, milli xeyriyyəçilik ənənələrinin bu 
sahəyə yönəldilməsi üçün qanunvericiliklə möhkəmləndirilmiş stimullar, səmərəli 
iqtisadi təşəbbüs və təşviqlər də yoxdur. Milli biznes üçüncü sektora xeyriyyəçi 
yardımlar  edilməsində  maraqlı  deyil.  Bu,  Azərbaycan  reallığının  ən  qabarıq 
göstəricisidir.  Belə  ki,  kitabın  əvvəlində  qeyd  edildiyi  kimi,  dünyada  BM-lərin 
yaranması və inkişafı tarixi sübut edir ki, bu institutun fəaliyyəti sahibkarlar və iş 
adamlarının  dəstəyi olmadan mümkün ola bilməzdi.
Orta  sinfin  bu  istiqamətdə    işlərə  həssaslığına  təkan  vermək  üçün    ilk 
növbədə  müəyyən  qanunverici-hüquqi  baza  təmin  olunmalıdır.  Bununla  bağlı 
qanunvericiliyə dəyişikliklər edilməli, ABM-lərə, özəl sektorun QHT-lərə dəstək 
verməsinə mane olan obyektiv və subyektiv  müddəalar təhlil edilməlidir.   
Ölkədə vətəndaş cəmiyyəti və sahibkarlar arasında hər hansı münasibətlərin 
inkişafı və mövcudluğu haqqında danışmaq çətindir. Lakin bir sənəd ilk nümunə 
kimi qeyd edilə bilər. 
“2011-ci ildə Sahibkarlığın və bazar iqtisadiyyatının inkişafına Yardım Fon-
du”  QHT-lərin  məsuliyyət  Xartiyasını  hazırlamışdır.  Xartiyanın  imzalanmasın-
da məqsəd ümumi iş prinsiplərini müəyyən etmək, daxili və xarici hesabatlılığı, 
maraqlı  tərəflərlə  qarşılıqlı  münasibətləri  möhkəmləndirmək,  dünya  təcrübəsini 
nəzərə almaq və s. olmuşdur. Lakin Xartiyanın imzalanmasından keçən dövrdə 
hər hansı nəzərəçarpacaq müsbət dəyişikliklər olmamışdır”. 
5
Analitik mərkəzlərin müasir şəraitdə xarici donorlar və ya dövlət tərəfindən 
maliyyələşməsi yeganə maliyyə mənbəyi və  çıxış yolu ola bilməz.