FƏrhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

5.2.Qanunvericilik bazası ilə bağlı yekunlar
Azərbaycanda “beyin mərkəzi” yeni bir siyasi subyekt olduğundan onun sadəcə 
QHT kimi yox, məhz “beyin mərkəzi” kimi adekvat statusdamöhkəmlənməsi üçün 
bir sıra addımların atılması vacibdir. 
Azərbaycanın mövcud qanunvericilik bazası bu gün üçün ABM anlayışını və 
onun funksiyalarını yerinə yetirən təşkilatların status, hüqüq və vəzifələrini əks et-
dirmir. ABM-lər ilə bağlı digər problemlərin hamısı, demək olar ki, məhz bu məsələ 
ilə sıx bağlıdır. İlk növbədə ABM-lərin qeydiyyatı məsələsi sadələşdirilməlidir. 
Konkret deyilsə, QHT bazasında yaradılmış “beyin mərkəzləri”nin fəaliyyəti 
“Qeyri-hökumət  təşkilatları  (ictimai  fondlar  və  birliklər)  haqqında”  qanunla 
tənzimlənməlidir. Lakin qanun, adından göründüyü kimi, yalnız birlik və fondları 
əhatə edir. Qanunun birinci maddəsində Azərbaycanda qeyri-hökumət təşkilatının 
tərifi verilir və bu kateqoriyaya yalnız birlik və fondlar daxil edilir. Lakin qanunda 
sadalanan “ictimai birlik” anlayışı, onun funksiyaları, işin təşkili, ümumiyyətlə, 
ABM-lərin nümunəsindən olduqca uzaqdır. 
Dünyanın  aparıcı  dövlətlərində  fəaliyyət  göstərən  BM-lər  ölkənin  siyasi 
proseslərində (seçkilər, qanun layihələrinin hazırlanması və müzakirəsi və s.) fəal 
iştirak  edirlər.  Lakin  13  iyun  2000-ci  il  tarixdə  qəbul  edilmiş  “Qeyri-hökumət 
təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Azərbaycan Respublikasının 
Qanununun” 2.4 maddəsi ABM-nin səlahiyyətlərini məhdudlaşdırır.
1
 
1  2.4.  Qeyri-hökumət  təşkilatı  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin,  Azərbaycan  Respublikası  Milli
Məclisinin və bələdiyyələrin seçkilərində iştirak edə bilməz, siyasi partiyalara maliyyə və başqa maddi yardım
göstərə bilməz. Azərbaycan Respublikasının seçki qanunvericiliyinə uyğun olaraq qeyri-hökumət təşkilatları
Azərbaycan  Respublikasında  keçirilən  prezident  seçkiləri,  Milli  Məclisə  seçkiləri  və  bələdiyyələrə  seçkiləri
müşahidə edə və exit-poll həyata keçirə bilərlər. Xarici hüquqi şəxslər Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
seçkiləri, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilər və bələdiyyə seçkiləri zamanı exit-polla əlaqədar
tədbirlərdə yalnız Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatları ilə birlikdə iştirak edə bilərlər. Qeyri-
hökumət təşkilatı Azərbaycan Respublikasının qanunlarında və öz nizamnaməsində nəzərdə tutulmuş qay-
dada hüquqi normativ aktların təkmilləşdirilməsi təklifləri ilə çıxış edə bilər.( 13 iyun 2008-ci il tarixli 649-IIIQD
nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu (“Azərbaycan” qəzeti, 27 avqust 2008-ci il, № 190, Azərbaycan
Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2008-ci il, № 8, maddə 699) ilə 2.4-cü maddənin ikinci cümləsində
“müşahidə edə” sözlərindən sonra “və exit-poll həyata keçirə” sözləri əlavə edilmişdir və 2.4-cü maddəyə yeni

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
261
Qanunda QHT-lərdə işləyənlərin kateqoriyaları, ümumiyyətlə, Azərbaycanda 
“beyin  mərkəzləri”nin  fəaliyyət  mexanizmlərini  əks  etdirmir.  Belə  ki,  qanunun 
8-ci maddəsinin birinci bəndində ictimai birliklərin iştirakçılarına təsisçilər, üzvlər 
və  köməkçilərin  aid  olması  bildirilir.  Dünya  və  Azərbaycan  praktikası  “beyin 
mərkəzləri”ndə təsisçilərin və əməkdaşların olmasını əks etdirir. Ümumiyyətlə, 
beyin məhsulunun hazırlanmasında iştirak edən bir təşkilata üzvlərin olması yox, 
analitik, ekspert və tədqiqatçıların olması vacibdir. 
ABM-lərin  hüquqi-qanunverici  statusu  və  qeydiyyatının  sadələşdirilməsi 
gündəmdə duran məsələlərdəndir. Sorğudan göründüyü kimi, milli məkanda fəal 
olan  bir  sıra ABM-lər  var,  lakin  onlar  qeydiyyatdan  keçə  bilməmişlər.  Bunun 
səbəbləri də onlara məlum deyil. 
“Beyin  mərkəzləri”nin  əsas  meyarlarından  biri  onlarıın  şəbəkələşməsi  və 
KİV-lərdə fəallığıdır. BM-lərin bir çoxu nəinki KİV-lərlə əməkdaşlıq etmir, on-
ların ümumiyyətlə rəsmi internet səhifələri də yoxdur. Bəzilərinin rəsmi saytları 
olsa da, orada layihələr, tərəfdaşlar, görülmüş və görüləcək işlər haqqında lazı-
mi məlumatlar əks olunmur. Təşkilatın fəaliyyətini əks etdirən illik hesabatlar da 
əksər  hallarda  bu  saytlarda  yerləşdirilmir.  Saytlar  informasiya  agentliyi  forma-
tında işləyirlər. Buna görədir ki, “beyin mərkəzi”nin rəhbəri KİV-lərə müsahibə 
verərkən o, mərkəzin rəhbəri kimi deyil, müstəqil ekspert kimi təqdim olunur və 
ictimai rəydə belə tanınır. Ümumiyyətlə, istisnalar olmaqla, Azərbaycanda “beyin 
mərkəzləri”nin internet şəbəkəsində fəaliyyəti gözəçarpan deyil. Şəbəkələşmə və 
əməkdaşlıq baxımından yalnız ekoloji profilli ABM-lərin internetdə fəallığı baş-
qaları üçün nümunə kimi qeyd edilə bilər.
 Təcrübə göstərir ki, zərurət yarandıqda lazımi addımlar atılır, fondlar yaradılır 
və dövlət tərəfindən hərtərəfli şəkildə dəstəklənir. Bu yuxarıda deyilən “innovasi-
on maliyyələşmə” metoduna da aiddir. “Azərbaycan-2020. Gələcəyə baxış” İnki-
şaf Konsepsiyası qəbul olunub. Bu, sənədin reallaşdırılması çərçivəsində sonrakı 
8-10 il ərzində ölkədə ÜDM-in iki dəfə artacağı güman edilir. Burada həlledici rol 
iqtisadiyyatın qeyri-neft sektoruna aid olacaq. Beyin mərkəzləri də fəaliyyətinin 
xüsusiyyətləri baxımından intellektual, qeyri-neft sektoruna aid təşkilatlardır.
Konsepsiyanın  reallaşması  yönündə  ölkədə  qeyri-neft  sektorunun,  İKT-nin 
inkişafına xüsusi diqqət ayrılır. Həm də hazırda bu sektor yüksək templərlə in-
kişaf edir. Hər il dövlət büdcəsinə ən çox daxilolmalar məhz bu sahəyə aid olur. 
RİTN  nəzdində  “Azərbaycanda  İnformasiya Texnologiyalarının  İnkişafı  Dövlət 
Fondu” yaradılıb. Fondun əsas məqsədi ideyalarını həyata keçirmək üçün qrant, 
eləcə  də  aşağı  faizlərlə  kreditlər  ayırmaqla  «Startup»ları  inkişaf  etdirməkdir. 
məzmunda üçüncü cümlə əlavə edilmişdir, üçüncü cümlə müvafiq olaraq dördüncü cümlə hesab edilmişdir.)

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
262
Bununla  yanaşı,  yerli,  eləcə  də  xarici  şirkətlərin  bazarını  formalaşdırmaq  üçün 
ölkədə texnoparklar yaradılır. Bu da «Startup» üçün əlavə imkanlar və şəraitlər 
vəd  edir.  Azərbaycanda  «Startup»lar  dövrü  başlayır.  Texnoparklar  üzrə  qanun 
layihəsi hazırlanıb. Azərbaycanda texnoparkların iştirakçıları üçün güzəştli şərtlər 
tətbiq  edirlər. Artıqgüzəştli  vergi  ödəmələrinin  tətbiqi  haqqında  da  qərar  qəbul 
edilib. Texnoparkın iştirakçıları olan bütün şirkətlər 7 il ərzində tam olaraq vergi 
ödəmələrindən azad olunacaqlar. Gələcəkdə fiskal və monetar güzəştlərin tətbiqi 
də nəzərdə tutulur.
Deyilənləri  nəzərə  almaqla  beyin  mərkəzlərinin  fəaliyyətini  tənzimləyən 
normativ-hüquqi bazanın formalaşdırılması üçün mövcud qanunvericiliyə əlavə 
və dəyişikliklər etmək, “beyin mərkəzləri”nininkişafı üçün də fond, yaxud “beyin 
mərkəzləri inkubatoru” yaratmaq olar. 
Daha bir məsələ dövlət və “beyin mərkəzləri” arasında tərəfdaşlıq, əməkdaşlıq 
və ideyalar mübadiləsinin stabil, davamlı ənənəsinin yaradılmasıdır
Analitik mərkəzlərlə bağlı bir sıra tövsiyələri qeyd etmək olar ki, bu tövsiyələrə 
əməl edilməsi hər hansı mühitin müqavimətindən asılı olmayaraq onların siyasi 
statuslarının yüksəlməsinə kömək edə bilər.
 5.3. Tövsiyələr
Tədqiqatın gedişində əldə edilən nəticələr, sorğuda səslənən təklif və qənaətlər 
Azərbaycanda ABM-lərin  reallığı,  inkişafı  və  perspektivləri  ilə  bağlı  aşağıdakı 
məsələləri əhatə edən tövsiyələrin verilməsini şərtləndirir:
1.   ABM-lərin qeydiyyata alınması məsələsi;
2.   Davamlı maliyyə mənbələrinin mövcudluğu;
3.  ABM-lərin  fəaliyyəti  və  funksiyalarının  hüquqi-qanunvericilik  bazasının 
müəyyənləşməsi, yaxud ictimai birliklər haqqında qanuna əlavə və dəyişikliklər 
edilməsi;
4.   Özünü  QHT,  yaxud  ABM  kimi  identikləşdirmənin  meyarlarının 
müəyyənləşməsi.
Davamlı maliyyə mənbələrinin təminatı məqsədi ilə bu sahəyə maliyyə ya-
tırımları edən orta sinfi müvafiq vergilərdən azad etmək, bunun üçün banklar və 
dövlət tərəfindən güzəştli faizlərlə kreditlər vermək, aşağı gəlir tariflərini tətbiq 
etmək məqsədəuyğundur. Qrant və maliyyə mənbələrinə dair internet portalı da 
yaradıla bilər (məsələn: www.qrands.az). 
Azərbaycanda  “beyin  mərkəzləri”  arasında  əməkdaşlığın  mexanizmi  kimi 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
263
şəbəkələşmə və ölkədə “A-dan Z-yə” www.think.tank.az internet şəbəkəsini ya-
ratmaq günün tələbidir. Burada  reytinq dəyərləndirmələri keçirmək və s.-lə ABM-
lər üçün əlverişli inkişaf mühitinin formalaşmasına nail olmaq olar.
ABM-lər öz maliyyə mənbələrini, yaxud sifarişçi bazalarını şaxələndirməli və 
zənginləşdirməlidirlər. Tədqiqat istiqamətlərinin və araşdırmalarının ixtisaslaşma-
sı  və  genişləndirilməsi  müxtəlif  mənbələrdən  vəsait  cəlb  edilməsini  şərtləndirə 
bilər  (Qərbin  aparıcı  analitik  mərkəzləri  bu  strategiyadan  fəal  şəkildə  istifadə 
edirlər).
 ABM-lər intellektual istehsala yeni formalı – cari siyasi məsələlərlə (policy-
briefs) bağlı esse, konkret tövsiyəli arayışlar, təkliflər və s. kimi analitik məhsul 
daxil etməlidirlər.
ABM-lər  öz  məhsulunu  təqdim  etmək  üçün  müasir  vasitələrdən  (məsələn, 
yeni  texnologiyalar,  internet)  və  xüsusilə  də  “aqressiv  marketinq”  adlanan 
mexanizmlərdən (müxtəlif formalı tədbirlər, maarifləndirici məlumat vərəqələrinin 
yayılması və s.) istifadə etməlidirlər. 
Azərbaycanda QHT-lərin təşkilatlanma, tənzimlənmə və qeydiyyat məsələləri 
ali  idarəetmə  orqanı  olan  Ümumi  Yığıncaqda  müəyyən  edilir.  Bu,  BM-lərin 
fəaliyyəti və təşkilatlanması prinsiplərini əks etdirmir. Bu da öz növbəsində ölkə 
qanunvericiliyində “beyin mərkəzləri”nin iş praktikasının və idarə olunmasının 
əks edilmədiyinə dəlalət edir. Birlik və fondların prizmasından baxdıqda ABM-lər 
bunların heç birinə aid olmur. Bu məsələlərin həlli üçün: 
1. ABM-lərin fəaliyyətinin hüquqi bazasının yaradılması üçün qeyri-hökumət 
təşkilatları (ictimai fond və birliklər) haqqında qanunun 1-ci maddəsinə “beyin 
mərkəzi” və ya sadəcə “mərkəz” anlayışının əlavə olunması;
2.  “Beyin  mərkəzləri”nin  siyasi  proseslərdə  iştirakının  aktivləşdirilməsi 
məqsədi ilə ya adı çəkilən qanunun 2.4 maddəsinə əlavə edilməsi, ya da QHT-lərə 
Dövlət Dəstəyi Şurasının qrantları əsasında ayrıca siyasi araşdırmalar və ya “be-
yin mərkəzləri” fondunun yaradılması mühüm rol oynaya bilər. 
3. “Elm haqqında” qanun layihəsində elmi mərkəzlərin fəaliyyətinin əsaslarını 
tənzimləyən  maddə  də  əksini  tapmışdır.    Qanun  layihəsinin  17-ci  maddəsi  
“Elmi mərkəzlər” adlanır. 8 bənddən ibarət olan bu maddədə elmi mərkəzlərin 
fəaliyyətinin qanunverici əsaslarını təmin və  müəyyən edilir. 17-ci  Maddənin 
17.5  bəndində  deyilir: “17.5. Elm, təhsil və iqtisadiyyatın inteqrasiya mərkəzləri-
”texnopark”,  “texnopolis”,  “texnoinkubator”  və  s.elmi-tədqiqiat  potensialının. 
təhsil  və  innnovasiya    meylli  subyektlərlə  birləşdirilməsi  məqsədi  ilə  yaradılır. 
Göründüyü kimi burada inkişaf etmiş və innovasiyalı cəmiyyət quruculuğunun 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
264
mühüm elementlərindən olan “texnopark”, “texnopolis”, “texnoinkubator” və s. 
inteqrasiya mərkəzləri kimi əksini tapsa da, “beyin mərkəzləri” anlayışı burada 
qeyd edilməmişdir.
Qanun layihəsinin 17.8 bəndində göstərilir: “17.8. Elmi fəaliyyət sahəsində 
əhəmiyyətli  nailiyyətlər  əldə  edən  yüksək  ixtisaslı  elmi  kadr  potensialına  və 
maddi texniki bazaya malik olan elmi müəssisə və ya təşkilatlara müvafiq icra 
hakimiyyəti tərəfindən elmi mərkəz statusu verilə bilər.”      
Elm  haqqında”  Azərbaycan  Respublikası  qanununun  layihəsində    “20-
ci  maddə.  “Elmi  fəaliyyətlə  məşğul  olan  qeyri-hökumət  təşkilatları  və  digər 
subyektlər”  adlanır.Maddənin  20.3.  bəndinin  sonunda  deyilir:  “..öz  tərkibində 
elmi  müəssisə  və  elmi  innovasiya  fəaliyyətini  həyata  keçirən  müxtəlif  struktur 
bölmələri yarada bilərlər.”  
Qeyd edilənləri nəzərə alaraq, hesab edirik ki, “beyin mərkəzləri” sözünün də 
qanun layihəsində əksini tapmasına ehtiyac  var.           Müzakirəsi gözlənilən “Elm 
haqqında”  Qanun layihəsinin 17.”Elmi mərkəzlər” haqda maddəsinə, yaxud da 
20-ci maddəyə: “20. Elmi fəaliyyətlə məşğul olan qeyri-hökumət təşkilatları və 
digər subyektlər”-”beyin mərkəzləri” haqda bəndin (və ya sözün) əlavə edilməsi  
məqsədəuyğun ola bilər.
4.  “Beyin  mərkəzləri”nin  fəaliyyətinin  keyfiyyətinin  artırılması  üçün 
layihələrin və tədqiqatların həyata keçirilməsi üzrə treninqlərin təşkili. 
5.  Bir  sıra  Mərkəzi  və  Şərqi  Avropa  ölkələrində  tətbiq  olunan  “1  faiz 
qaydası”nda subsidiyalaşdırmanı bir forma kimi Azərbaycanda da tətbiq etmək 
olar. İcra hakimiyyəti orqanlarının dövlət büdcəsindən aldığı vəsaitlərin bir qis-
minin  sosial  sifarişlərə  və  xidmətlərə  xərclənməsi  mexanizmləri  işlənib  həyata 
keçirilə bilər.
2
 
5.4. Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin gələcəyi: 
mümkün ssenarilər və proqnozlar
Azərbaycanda  analitik  mərkəzlərin  inkişaf  perspektivləri  genişdir.  Bu  həm 
mərkəzlərin vəziyyəti, həm ölkədə mövcud olan inkişaf dinamikası və dünyanın 
inkişaf meyillərinin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.
Analitik  mərkəzlərin  inkişaf  dinamikasının  qiymətləndirilməsinə  dair 
anketlərdə  verilən  suallara  cavablarda  mövqelər  yarı  bölünmüşdür:  cavabı 
verənlərin  49,1%-i  hesab  edir  ki,  analitik  mərkəzlər  tərəqqi  mərhələsindədir, 
48,2%-i əmindir ki, onlar durğunluq vəziyyətindədir. Sorğuda “geriləmə” ilə bağlı 
2 Yenə orada, səh. 94.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
265
qiymətləndirməni heç kim qeyd etməmişdir. Anlayışlarla bağlı belə əks-mövqelər 
hələlik çox pərakəndə olan mənzərənin proqnozlaşdırılmasını çətinləşdirir.
 Tamamilə aydındır ki, analitik mərkəzlərin gələcəyi ölkənin ümumi inkişaf 
variantlarına uyğun müəyyənləşərək (yəni hazırkı vəziyyət olduğu kimi qalmaya-
caq), inkişaf proseslərinin təsiri altında keyfiyyət dəyişiklikləri baş verəcək. 
Həm  dövlət  (və  universitetlər),  həm  də  qeyri-dövlət  (və  özəl  universitetlər) 
analitik strukturlarının mütərəqqi dinamik inkişafı təmin edilə, onların hakimiyyət 
və  cəmiyyətlə  səmərəli  əməkdaşlıq  mexanizmləri  yaradıla  bilər.  Mərkəzlər 
ictimai-siyasi proseslərin fəal iştirakçılarına çevrilə bilərlər.
Bunun əksi olduğu hallarda analitik strukturların durğunluğu, onların ictimai 
gərəksizliyi  və  təcrid  olunması,  mövcud  olduğu  səviyyədə  qalması  müşahidə 
ediləcək.  Eyni  zamanda,  mərkəzlər  məhdud  bir  dairə  üçün  çalışmaqda  davam 
etdikcə nə cəmiyyətə, nə də ictimai rəyə əhəmiyyətli təsir göstərə biləcəklər.
Optimist  ssenariyə  görə,  mövcud  potensiallarını  daha  da  inkişaf  etdirməklə 
ABM-lərin  həm  milli  məkanda,  həm  də  dünyada  tədricən  tanınmış  müstəqil 
tədqiqat  strukturlarına  çevrilməsi  baş  verə  bilər.  Bu  ssenari  ölkədə  yeni 
keyfiyyət mərhələsinə keçidin tələblərindən irəli gələrək siyasi sistemin davam-
lı demokratikləşməsini, demokratik prosedurların və təcrübələrin təkmilləşdiril- 
məsini, demokratik institutların gücləndirilməsini, siyasətdə ictimai rəyin və iş-
tirakın genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Xüsusilə də dünya BM-lərinin inkişaf 
meyillərinə uyğun olaraq, onların neoliberal (siyasi-ideoloji) məsələlərdən daha 
çox  yeni  yüzilliyin  başlıca  çağırışlarından  olan  innovativ  və  kreativ  fəaliyyətə 
köklənə bilməsi bir çox şeyi həll edə bilər. 
Pessimist  ssenariyə  görə,  status-kvo  saxlanılarsa,  analitik  mərkəzlərin  xari-
ci maliyyə və qrantlardan asılı olaraq öz müstəqilliyini itirəcəkləri ehtimal edilə 
bilər.  Ölkəmizdə ABM-lərin  inkişaf  perspektivləri  haqqında  danışarkən  onu  da 
qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatdan göründüyü kimi, onların fəaliyyətinin dövlət 
və orta sinif səviyyəsində maddi və mənəvi baxımdan dəstəklənməsi, koordina-
siyası və rəqabətli mühitin formalaşması olmasa, bu, nəticədə yenə də xarici do-
nor təşkilatlardan maliyyələşən analitik mərkəzlərin güclənməsində gətirib çıxara 
bilər. Bu isə sonda onların dövlətin imicinin güclənməsinə deyil, zəifləməsində 
maraqlı olan xarici mənbələrin ixtiyarına verilməsi deməkdir. Dövlət əhəmiyyətli 
sahədə təxminən maliyyə asılılığının yarısının xarici donorların payına düşməsi 
təhlükə doğura biləcək faktdır. Müxtəlif tipli analitik mərkəzlərin inkişafı yalnız 
onların öz fəaliyyətlərinin səviyyəsini yüksəltməklə deyil, həm də daxili siyasi 
proseslərdə islahatların mahiyyəti və ABM-lərin Qərbdəki analoqlarına müvafiq 
şəkildə mütərəqqi institutsionallaşmasını təmin edən amillərlə bağlıdır. 
Bu da, hesabatda qeyd edildiyi kimi, hədəf qrupların ehtiyaclarının ödənilməsinə 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
266
deyil, donor təşkilatlarının prioritetlərinə üstünlük verilməsi ilə nəticələnir.
Realist ssenariyə görə, bir sıra müstəqil mərkəzlərin nüfuzu və rolunun artması 
mümkündür. Hakimiyyət münasibətlərində qeyri-rəsmi təcrübənin hakim olması, 
dövlətin siyasi institut kimi güclənməsi zərurəti, vətəndaş cəmiyyəti strukturları-
nın zəifliyi, nəhayət, iri biznesin ictimai fəallığının aşağı olduğu şəraitdə ekspert 
və akademik təşkilatlar, demək olar ki, onlarla müqayisədə daha legitim, peşəkar 
və daha demokratik institutlardır. Bu, analitik mərkəzlərə modernləşmənin insti-
tutlaşmış subyektləri və demokratik təsisatlar kimi çıxış etmək imkanı verir. 
Bununla belə, ictimai mühitin şərtləri analitik mərkəzlərin gələcək inkişafı-
nın əsası (bəlkə də, müəyyənləşdiricisi) kimi çıxış edir. Bu və ya digər ssenarinin 
həyata keçirilməsi isə konkret ölkələrdə üstünlük təşkil edən inkişaf meyillərindən 
asılıdır. Başqa sözlə desək, ölkədə analitik mərkəzlərin inkişaf perspektivləri iq-
tisadi tərəqqinin, elm və təhsilin modernləşməsinin və demokratik quruculuğun 
templərinə uyğun olaraq daha da təkmilləşdiriləcəkdir. 
Ölkədə  həyata  keçirilən  siyasətə  hər  bir  mərkəz  öz  münasibətini  bildirir  və 
mühüm məsələlərin müzakirəsində fəal iştirak etməyə səy göstərir, ekspert şəbəkə 
strukturları  yaradılır.  Bu  prosesin  mürəkkəbliyinə  baxmayaraq,  bir  tərəfdən 
dövlətin  innovasiyalı  cəmiyyət  quruculuğu  və  modernləşmə  siyasətini  hədəfə 
almasından irəli gələn çağırışlar, digər tərəfdən dünya ölkələrinin təcrübəsindən 
bəhrələnmək səyləri ABM-lərin böyük inkişaf perpsektivlərinə malik olduğunu 
düşünməyə əsas verir.
  Azərbaycanda  “beyin  mərkəzi”nin  yaradılmasının  rəsmi  dövlət  sənədi  ilə 
təşəbbüskarı olan dövlət başçısı İlham Əliyevin qarşıya qoyduğu güclü dövlət qu-
ruculuğu  siyasətindən  irəli  gələn  innovasiyalılıq  və  kreativlik  imperativi  də  bu 
proseslərə təkan verir. Bu gün yerli Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin inkişafında 
“90-cı illər” - XX əsr öz yerini “2000-ci illərə” – XXI əsrə verir.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
267
Farhad Mammadov,Tahira Allahyarova. Establishment, development and 
perspectives of think tanks and research centers  in Azerbaijan. Center for 
Strategic Studies under the President of the Republic of Azerbaijan; 
Editor: Dr.E.Aslanov - Baku, 2013. 348 p.
SUMMARY
As the economy of Azerbaijan has completed its period of transition, today 
the activity of the think tanks and research centers has moved to the next stage of 
intensive development. Innovative society building based on science and know-
ledge has created, in its turn, social order for the researches reflecting the creation 
of thorough view about the reality of the existing “brain potential” of the country, 
think tanks. The Center for Strategic Studies under the President of the Republic 
of Azerbaijan has implemented the research project in consideration of the menti-
oned issues. The results of that investigation have been indicated in the book  cal-
led “Establishment, development and perspectives of the think tanks and research 
centers in Azerbaijan. Tthe Center for Strategic Studies under the President of the 
Republic of Azerbaijan – Baku, 2013”.
The following topics have been indicated in the book:
1.General view of Think Tanks and Research Centers in Azerbaijan
•  Restoration of the state independence and establishment of Think Tanks and 
Research Centers
•  New stage of development: state policy in the field of establishment of “think 
tanks” 
•  Research Centers and Think Tanks and civil society: similar and different fea-
tures
•  Non-state analytical centers in Azerbaijan: the peculiarities of the activity 
•  Ideological status of the Think Tanks and Research Centers in Azerbaijan
•  Coordination and cooperation of Think Tanks and Research Centers in Azerba-
ijan: form and mechanisms
•  Typology and classification of Think Tanks and Research Centers in Azerbaijan
•  Think Tanks and Research Centers acting under state structures and attached to 
universities and parties
2.Think Tanks and Research Centers in the system of civil society in Azer-
baijan (condition and directions of activity, financial, human, organizational and 
intellectual resources)

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
268
3.Analysis on the basis of the results of the held questionnaire-survey
•  The place and comparison of “think tanks” in the system of the civil society in 
Azerbaijan 
•  Number of the NGOs registered in Azerbaijan according to the years
•  Think Tanks and Research Centers acting in socio-political field 
•  Think Tanks and Research Centers acting in socio-economic field
•  Think Tanks and Research Centers analyzing regional processes
•  General statistics of the survey conducted with the Think Tanks and Research 
Centers analyzing regional processes
•  Think Tanks and Research Centers acting in the field of security and the mili-
tary 
•  Think Tanks and Research Centers acting in ecological field
•  The results of survey-investigation
4.General view of Think Tanks and Research Centers in Azerbaijan: creation, 
features, classification, status and perspectives
The process of formation of new intellectual elite able to be the main force 
of modern society in Azerbaijan is underway and the sensitive policy of the state 
towards  this  field  is  yielding  its  positive  results. The  intellectual  elite  includes 
analytical-expert society, Think Tanks and Research Centers (TTRC) that are att-
ributes of the society based on knowledge.
The formation of qualitative and competitive “think tank” structure in the co-
untry is one of the urgent issues. 
The Think Tanks and Research Centers in Azerbaijan differed from the West 
according to their features of establishment; first such center was established by 
the order of President Ilham Aliyev. The establishment of the Center for Strategic 
Studies – the first official “think tank” in the country by the Decree of President 
Ilham Aliyev in 2007 made the beginning of a new tradition serving the deve-
lopment of statehood, increase of scientific potential and prestige of Azerbaijan. 
So, inclusion of the notion “think tank” in the state language and national lexicon 
and broad application as a common word took its start, the number of agencies 
identifying themselves as TT increased, “culture of thought” began to be formed. 
In its turn, the CSS considered the investigation of real situation of think tanks 
and research centers, their cooperation for the development and their perspectives 
as one of the priority issues and important to conduct this investigation. 
The chronological limits of the investigation cover the period starting from 
the establishment of the think tanks and research centers at the time of indepen-
dence in Azerbaijan up to the time of their turning to the subject of public policy. 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
269
Work of informative character was conducted with the existing Think Tanks and 
Research Centers in the country for the implementation of the project, informati-
on was placed on the internet site of the CSS and in the press about this project. 
Primary common base about the existing think tanks and research centers in the 
country was created and their activity was analyzed. Investigation was conducted 
directed at considering the current state of the existing think tanks and research 
centers,  main  features,  directions  of  their  activity,  their  cooperation  with  inter-
national organizations, financial, human potential, organizational and intellectual 
resources of the think tanks and research centers in Azerbaijan, and forming the 
efficient mechanism of partnership and mutual cooperation of the “think tanks” in 
the country and so on. The questionnaire, important to be answered, was sent to 
the agencies identified themselves as the research centers in the country.  
At the same time, a number of important issues concerning think tanks and re-
search centers at present time were touched upon in investigation in consideration 
of its being the first book about the problem. 
 Inclusion of the terms “analytical –expert”, “analytical information”, “rese-
arch center”, “think tank”, “brain trust”, “thought factory” (together with them 
“think tank” in English) in the national vocabulary in Azerbaijan is the event of 
the latest period. The analysis of the establishment and development of the think 
tanks and research centers require the consideration of national reality. National 
reality, in the mentioned aspect, means the history of establishment of independent 
and democratic state governance, periods of development of the market economy 
and entrepreneurship, geographical factor, scientific-cultural heritage and environ-
ment, the tradition of politological and analytical investigations, the experience of 
political lobbyism and so on. 
Analytical centers of western model connected with the planning, realization 
and assessment of the policy serving national interests didn’t practically exist until 
the mid-1990s of the XX century because of the absence of independent national 
state during the soviet period. The state-oriented agencies with humanitarian pro-
file able to be considered the analogue of “think tanks” implemented the function 
of provision of political power with analytical information. 
Briefly, if the think tanks and research centers mean state-oriented academic 
structures, then analogical agencies practically began to appear at the same time in 
Europe. For instance, Azerbaijan Sciences humanitarian institutes directly served 
the function of provision of party leadership with analytical political-ideological 
information. 
By the restoration of the independence, the development of the civil society 
in the country was declared the priority direction of the democratic state building, 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
270
serious steps were made directed at the formation of mutual partnership relations 
with the state. 
The establishment of public unions and the rules of their activity in Azerbaijan 
are regulated by the Law on “the NGOs (public unions and foundations)”. The 
intensive dynamics of civil society institutes is vividly seen in the statistics. If 198 
public unions in all were registered during 1988-1993 years (5 years), in compari-
son with that, 144 NGOs were registered by the state only in 2011 in the Republic 
of Azerbaijan. At present, their number in Azerbaijan exceeded 3600. 
The protection of the development of public policy institutes by the state mo-
ved to a quality stage, particularly, by Presidential Order of 27 July 2007 on appro-
val of the “Concept of state support for the NGOs of the Republic of Azerbaijan”. 
The next step was the establishment of the Council of State Support to NGOs 
under the President of the Republic of Azerbaijan.      
In parallel, the formation of scientific society in the country, the modernization 
of education, the adoption of documents of historical importance directed at the 
realization of national intellectual potential and human capital: “National Strategy 
on the development of the science in 2009-2015” of 4 May 2009 and the State 
Program regarding the implementation of that strategy, Order of 22 May 2009 
on approval of “The State Program on reforms in the higher education system 
of the Republic of Azerbaijan in 2009-2013” and “The Establishment of Science 
Development Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan” of 21 
October 2009 stimulated the development of intellectual centers.   
So, if external factors prevailed in the establishment of the local think tanks in 
1993-2003, after 2003 internal factors, state policy stimulated the creation of the 
think tanks and research centers.
Non-governmental  analytical  network  has  extended  lately,  “2725  registered 
NGOs exist. At the same time, only half of them work actively. 1350 NGOs make 
financial report. Nearly 100 NGOs operate without registration”. 
Typology and classification of think tanks and research centers in Azerbaijan
The typology and classification of the think tanks and research centers can be 
approached differently in Azerbaijan. If we take into account that this issue is the 
subject of big disputes generally in the world, then the situation is understandable. 
De jure concrete number of the operating think tanks is impossible. Official infor-
mation doesn’t exist in this field because their absolute registration is not required 
or because of the problems concerning registration. 
The other issue creating the problem is the degree of investigations defining 
the difference of the notion of “think tank” from other public unions. 
This situation can be applied to all the world countries in which the mentioned 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
271
agencies exist. Nevertheless, it is possible to classify public unions in the country 
and to arrive at a common result. 
3 categories of the “think tanks” are differed according to the classical classifi-
cation. The think tanks and research centers can be systematized according to the 
classical classification as the following: 
1.  Analytical agencies acting in the  state structures;
2.   Non-state public policy institutes;
3.  Research institutes with academic and university basis.
Several analytical agencies of party-oriented centers haven’t been included in 
this classification as they haven’t identified themselves with these centers and their 
activity is not felt.   
At the same time, these centers can be grouped as the following:
1.Strategic  centers  with  concrete  aims  (calling  and  identifying  themselves 
think tank); 2. The think tanks implementing investigative projects; 3. Intellectual 
unions. 
Unlike the foreign experience (for ex. US), the mechanism called “revolving 
doors” hasn’t become a tradition between the think tanks, research centers and 
power institutes in Azerbaijan yet. The centers led by some persons been on high 
official positions in the 90s of the last century exist. “Revolving door” – is a uni-
que experience, it has developed in the US. High ranking officials working in the 
state structures and bodies in that country prefer to work at the think tanks and 
research centers after leaving their posts. 
It is difficult to classify the think tanks in Azerbaijan according to concrete 
investigation  directions.  But,  it  is  possible  to  see  their  engagement  in  politics, 
international relations, socio-economic, security, legal and other issues. 
Not all the criteria more than 30 applied on global rating, but some important 
criteria can play supporting role to define the classification, typology of the think 
tanks and research centers as the institute of public policy, the functions they imp-
lement and their importance from the aspect of the reality of local place. 
One of the criteria of the think tanks and research centers in the country is iden-
tification of various organizations themselves as the “think tank”. The information 
about the centers indicated in the investigation doesn’t lay claim to absoluteness. 
Their participation in the investigation conducted by the CSS, identification them-
selves as the think tanks were intended. The centers implementing the functions of 
the think tanks fully or partially were grouped according to the following directi-
ons in the investigation:
1.  Socio-political; 2. Socio-economic; 3. Military and security; 4. Foreign 
policy and regional; 5. “think tanks” operating in ecological spheres.

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
272
Think Tanks and Research Centers acting under state structures 
and attached to universities and parties in Azerbaijan
Department of Analysis and Strategic Studies  
Ministry of Foreign Affairs of Azerbaijan 
(DASS MFA AR)
The department of Analysis and Strategic Studies is one of the main organiza-
tions that is operated in the structure of the Ministry of Foreign Affairs of indepen-
dent Republic of Azerbaijan. The cheaf of the office is Elman Aghayev. Official 
web site is http:mfa.gov.az//index.php.
The organizational-legal and technological bases, funding and personnel poli-
cy of the department of Analysis and Strategic Studies Ministry of Foreign Affairs 
differ from the activity of some traditional analytic structures. DASS MFA carries 
out its function by the rules about the Ministry of Foreign Affairs and the other 
instructions: normative legal documents, the orders and instructions of leaderships 
that regulate the activity of the ministry because as the part of the organization.
The provision of institution with the corps staff, the subjects of staff list pro-
viding with budget funds and the subjects of material-technical supply are within 
the authenticity of MFA administration. DASS MFA permanently reports to lead-
ership about the results of its activity by doing its work within the general and 
special duties that are determined by the leadership.
The analytic product that prepared by DASS MFA has a different assignment 
being indoor and outdoor. So that outdoor materials are presented to the official 
use  in  Central  office  of  MFA  and  the  depended  institutions  that  operates  both 
abroad and  in the state structures and managements of he Republic of Azerbaijan.
The analytic product that is opened for society was implied for total use. Be-
side this the presentation of those materials to the society is coordinated and cer-
tified by according instances of the Ministry. The materials that was conserved 
for public use in the activity of DASS MFA are concerned the scientific-analytic 
journal  of  MFA-World  of  Diplomacy,  informational-analytic  bulletins,  presses 
about  the  results  of  year,  reports  and  presentations  for  the  forums  on  different 

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
273
subjects, and other informational publications. DASS MFA established direct and 
close relations with the governmental and non-governmental research centers, or-
ganizations, institutions and funds. This cooperation is reflected by different forms 
– in the organizing of mutual information exchange, joint actions, conferences 
and round-tables, as well as the publication of articles in the journal of World of 
Diplomacy.
Main Institutional Inspectorate Department of the 
Ministry of Internal Affairs of the Republic of Azerbaijan
Main  Institutional Inspectorate Department at the Ministry of Internal Affairs 
of  the  Republic  of Azerbaijan  was  founded  on  June  06
 
2001.  It  is  a  separate 
structural unit within the MIA headquarters.
Institutional and supervisory functions:
-  identifying the law-enforcement responsibilities and planning  major fields for 
operations and service activities  based on a comprehensive analysis of the 
crime situation in the country,
-  reviewing and summarizing outcomes of these activities,
-  coordinating activities of the MIA services for the purposes mentioned above,
-  implementing inspections and general examinations,
-  supervising  implementation  of  staff  regulations,  decrees  of  the  superior 
government authorities,  and the MIA legislative and normative acts.
  The major responsibilities:
-  comprehensive  studies  of  the  operational  situation  at  the  MIA  services  in 
various  areas  and  the  country  as  a  whole,  drafting  proposals  on  improving 
performance;
-  enhanced  administrative  mechanism,  institutional  support  to  improved 
command  and  control  functions  exercised  by  the  services  at  the  MIA 
headquarters upon subordinate units and agencies, studies and promotion of 
the best practices;
-  all-embracing surveys and examinations, coordination of activities of various 
services within the Ministry;
-  operation and service planning at the Ministry;

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
274
-  inspections, comprehensive examinations, supervision, specific check-ups at 
the services of the MIA headquarters and other ministerial units,   practical 
assistance to the services in question, supervision over implementation of the 
major authorities by relevant services;
-  data  collection  and  analysis  of  the  situation  related  to  crime  control  in  the 
country  (including  emergency  situations,  grave  crimes,  etc.),  drafting  and 
supervision  of  administrative  decisions’  implementation  on  the  basis  of  the 
data available;
-  draft proposals on institutional improvements within the Ministry, analysis of 
staff distribution, enforcement and evaluation of the staff regulations;
-  coordination of the MIA services’ activities during emergency situations and 
large-scale operations;
-  institutional  and  educational  (methodical)  support  to  analytical  divisions 
within the MIA services, municipal and district police departments as well as 
the transportation police services;
 Divisions within  the Main Institutional Inspectorate Department are following:
-Analytical Division;
-Inspectorate Division;
-Supervision & Coordination Division;
-Methodical Unit.
The Center for Strategic Studies under the 
President of the Republic of Azerbaijan (SAM) 
The Center for Strategic Studies (SAM) under the President of the Republic of 
Azerbaijan was established in accordance with the decree of the President of the 
Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev, dated 12 November 2007. On 31 May 2012, 
according to President Ilham Aliyev’s order, Farhad Mammadov was appointed as 
the Director of the Center for Strategic Studies under the President of the Republic 
of Azerbaijan. The official web-site is: http://www.sam.gov.az/
The activity of SAM is dedicated to producing up-to-date and comprehensive 
analyses of domestic and foreign policy, security issues and economics. As a non-
commercial research institution, SAM

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
275
•  conducts scholarly and innovative research on national, regional and global 
issues;
•  acts as a forum for intellectual dialogue to stimulate and enhance scientific 
debate;
•  serves as a reliable source of information and analysis on political, economic, 
security and development issues for the general public;
•  provides strategic insights and practical recommendations for policy-makers
The Center is comprised of three main research departments:
1. Domestic Policy Analysis Department 
2. Foreign Policy Analysis Department 
3. Economic Analysis and Global Affairs Department