Feyruz Bağırov

Nadir bitkilər
 
 
Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində nadir bitkilər vardır ki, onların əksəriyyətindən dərmanlar 
hazırlanılır. 
Naxçıvandakı xalq təbabəti min illərdir ki, ayrı-ayrı “türkə çarəçi”lər tərəfindən sınaqdan 
çıxarılmışdır. Naxçıvan Elm Mərkəzinin Şıxmahmuddakı nəbatət bağında bir çox faydalı dərman bitkiləri 
ilə yanaşı  bəzək bitkilərini də  əkib becərirlər. Muxtar Respublika ərazilərindəki olan nadir bitkilərin 
təsnifatı aşağıdakı kimidir; 
 
1)  Qarabağ dağ laləsi  (Tulipa karabachensis)- Soğanağı yumurtavari, hündürlüyü 10-25 sm. sarı 
rəngli çiçəkləri olur. Ordubad, Şahbuz və Culfa rayonlarındakı dağ ətəyi kolluqlarda bitir. Toxumları ilə 
çoxalaraq çiçəkləyir. Çarpaz tozlanır, çiçəkyanlığı ağ rəngdə olub, meyvələri (qutucuq) xaş-xaşdır. 
 
2)  Şrenk dağ laləsi  (Tulipa  şrenkhensis)- Soğanaqlı bitkinin çöhrayı  rəngli çiçəkləri olur. Şahbuz 
rayonundakı Batabat çəmənliklərində bitir. Hər on-iyirmi ildən bir toxumları külək vasitəsilə gətirilərək 
düzənlik sahələrdə də (may-iyun aylarında) bitir. Bitkinin hündürlüyü 25-35 sm. olaraq, çiçəkləri çarpaz 
tozlanır. 
 
3)  Yuliya dağ laləsi  (Tulipa Julia)- Tünd qırmızı enli ləçək çiçəkləri olur. Həşəratları özünə  cəlb 
edir. Əsasən Şahbuz rayonundakı Salvartı və Batabat yaylalarında daha çox yayılmışdır.Külək vasitəsilə 
toxumları tökülərək Culfa rayonu Əlincə çayının sahillərində də bitmişdir. Soğanağı yumrudur, çiçəkləri 
səhərlər açılır, axşamlar isə yumulur, çiçəkləmə müddəti 30 gündür. 
 
4)  Felipeya dağ laləsi  (Tulipa felipeis)- Yumurtavari soğanaqlı bitkinin açıq qırmızı enli ləçək 
çiçəkləri olur. Həşəratları özünə  cəlb edir. Əsasən  Şahbuz rayonundakı Biçənək və Kükü kəndi 
ətrafındakı Keçəl dağda yayılmışdır. Lalənin arialı bəzən bir neçə il bitdiyi yerindən ot biçənlər tərəfindən 
ləğv olunur. Koldakı çiçəklərin sayı 2-3-ə çatır. Hündürlüyü 6-10 sm. olaraq may-iyun aylarında 
çiçəkləyir. 
 
5)  Qaraquş  zəng çiçəyi  (Campanulaceae)-  Zəngçiçəklilər fəsiləsindən olan mürəkkəb rəngli dağ 
çiçəyidir.  Əsasən dağ  ətəyi çəmənliklərdə bitir. Ən çox bulaq başında daha çox yayılır. May-iyun 
aylarında çiçəkləyir. Beşüzlü çiçəkləri iki cinsiyyətli olaraq həşəratları özünə  cəlb edir. Heyvanlar 
tərəfindən iştahla yeyilir. Bitkinin tərkibində C vitamini vardır. 
Ordubad, Culfa, Şahbuz, Şərur rayonlarındakı çəmənliklərdə yayılmışdır. 
 
6)  Güləbətin  (Pulsatilla violacea)- Qaymaqçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. 
Ləçəklərinin içərisi qırmızı, eşik tərəfdən isə mürəkkəb rəngində dağ çiçəyidir. Xoş iylidir, heyvanlar 
tərəfindən yeyilmir, həşəratları özünə  cəlb edir. Tozlanması öz-özünə  və  həşəratlar ilə olub vegetasiya 
müddəti 4-5 aydır.  Şahbuz rayonundakı Salvartı yaylağında (gölün ətrafında) və Ordubadın “Göygöl” 
ərazilərində yayılmışdır. Bitkinin yarpaqlarından xalq təbabətində bakteriosid xassəli cövhər çəkirlər. 
 
7) Tıs-tıs (Echinopsilon)- Boz-sarı-yaşıl rəngli çiçəkləri olub, yumru formada sıx yarpaqlı uzaqdan 
dağ daşlarına bənzər dağ çiçəyidir. Ən çox Ordubad, Şahbuz, Kəngərli, Babək və  
Sədərək rayonlarındakı uca dağlarda bitir. Çiçəkləmə müddəti iyun-avqust aylarında olub, həşəratları 
özünə cəlb edir. Heyvanlar tərəfindən yeyilmir. 
Xalq təbabətində yarpaq və çiçəklərindən xüsusi məlhəm (balzam) hazırlanılır. 
 
8) Komarov şaqqıldağı (Matthiola)- Elmdə ilk dəfə rus botaniki Komarov tərəfindən öyrənilmiş kol 
bitkisinin boz yaşıl çiçəkləri vardır. Ordubad, Culfa, Şahbuz rayonlarındakı dağ yamaclarında daha çox 
yayılmışdır. Heyvanlar tərəfindən çiçək və yarpaqları yeyilir, çiçəklərinə həşəratlar yığışır. Oduncağından 
yerli əhali tərəfindən yığılaraq yanacaq kimi istifadə olunur. 
 

 
59
9) Çox rəngli dağ laləsi (Tulipa)- Zanbaqçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Ləçəkləri 
ağ-narıncı  rəngdə olub otlaqlarda yayılmışdır. Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında dağ və  təpəlik 
çəmənliklərində rast gəlinir. Heyvanlar tərəfindən yeyilmir, çiçəklərinə  həşəratlar qonaraq tozlandırır, 
iyun ayında (30 gün) vegetasiya müddəti başa çatır. Hündürlüyü 20-40 sm. olan bitkinin meyvəsi xaş-
xaşlıdır. 
 
10) Kirpiyə bənzər tıs-tıs (Echinopsilon E.)- Sıx xırda çiçəklərlə əhatə olunmuş bitki, sanki kirpiyə 
oxşayaraq tikanlıdır. Heyvanlar tərəfindən yeyilmir. Çiçəklərinə kiçik həşəratlar qonaraq, tozlandırır. 
Muxtar Respublikanın əksər rayonlarında dağ yamaclarında yayılmışdır. Çiçəklərindən dərman məlhəmi 
hazırlanılır, kolu acı tüstü verməklə bağ arasında zərərvericilərə qarşı yandırılır. 
 
11) Gəvən (Astagalaus)- Paxlalılar fəsiləsindən olan çoxillik tikanlı bitkidir. Gövdəsində südə oxşar 
maye vardır, bərkiyərək sarı-narıncı  rəngdə kilitkəsindən aşağı temperaturada işləyən maşın-
mexanizmilərin donmasına qarşı sürtkü yağı kimi istifadə olunur. Yetmiş-səksəninci illərdə  əhali 
tərəfindən kütləvi surətdə  yığıldığından nəsli kəsilmək təhlükəlidir. Muxtar Respublikanın Ordubad, 
Culfa, Şahbuz, rayonlarındakı yüksək dağ yamaclarında (quzeylərdə) yayılmışdır. Yerli əhali tərəfindən 
yanacaq kimi istifadə olunur, tikanlı yarpaqları iribuynuzlu heyvan və dəvələr üçün qidalı yemdir. Xalq 
təbabətində çiçək və yarpaqları ürək-damar xəstəliklərinə qarşı dəmlənib içilir. 
 
12) Gəngiz otu (Sambucus ebulus)- Qiymətli çiçəkli dərman bitkisidir. Muxtar Respublikanın dağ-
çəmən zonalarında bitir, yerli əhali tərəfindən dağ yamaclarında digər çəmən otları ilə  bərabər 
biçildiyindən, vegetasiya dövrünü başa çatdırıb toxumlaya bilmir. Heyvanlar tərəfindən yeyilir, 
çiçəklərinə  həşəratlar qonaraq (xüsusilə bal arıları) tozlandırır. Avqust ayında vegetasiya müddəti başa 
çatır. 
 
13)  Pişikquyruq otu (Phıleum pratense)- Taxılkimilər fəsiləsindən olan alaq otu, dağ  ətəyi otlaq 
sahələrdə, bulaq başı və həyətyanı təsərrüfat sahələrində yayılmışdır. Qiymətli yem bitkisidir, heyvanlar 
tərəfindən yeyilir, çoxalması sünbülcüyündəki çoxsaylı kiçik toxumları vasitəsilə külək və sel suları ilə 
yayılır. 
 
14)  Süddüyən otu (Euphorbia)- Südlübian çoxillik ot bitkisi Muxtar Respublikanın bütün 
rayonlarında xüsusilə düzənlik-çəmən sahələrdə yayılmışdır. Ot bitkisi torpaqda qalan kökləri ilə artıb 
çoxalır. Heyvanlar tərəfindən yeyilmir, kiçik çiçəkləri olur, çiçəklərinə yalnız qarışqalar gəlib xüsusi 
yapışqan mayesini sorub aparır. Bitkinin çiçəyi, yarpaqları və gövdəsində zəhərli maddə (yapışqanlı süd 
mayesi) vardır.Xalq təbabətində köklərindən istifadə edirlər. 
 
15)  Dağ zanbağı  (Liliaceae)- Zanbaqkimilər fəsiləsindəndir. Mürəkkəb rəngli (bəzən də narıncı) 
çiçəkləri olan zanbaq çiçəyi Muxtar Respublikanın  Şahbuz, Kəngərli, Sədərək,  Şərur rayonlarında dağ 
ətəklərində yayılmışdır. Çoxillik bitki kökümsov soğanları ilə çoxaldılır. Çiçəkləmə vaxtı may-iyun 
aylarında olur. Enli uzun yarpaqları heyvanlar tərəfindən yeyilmir. 
 
16)  Çaytikanı  (Hippophae rhamnoides L.)-  İydə  fəsiləsindən olan kol bitkisinin narıncı salxım 
meyvələri olur. Çaytikanı kol bitkisinə əsasən Muxtar Respublikasının Ordubad və Culfa rayonlarındakı 
çay kənarlarında rast gəlinir. Azərbaycan MEA-ın Naxçıvan  Şöbəsi Təbii Resurslar İnstitutunun 
Şıxmahmud kəndindəki “Nəbatət bağı”nda bir neçə növü əkilib becərilir. Bitkinin yarpaqları növbəli və 
sarı çiçəkləri vardır. Park və xiyabanlarda dekorativ bitki kimi əkilir. Meyvələri qışın sərt aylarında quşlar 
üçün yem mənbəyidir. Apteklərdə  sənaye üsulu ilə hazırlanmış  Çaytikanı  şirəsi daxili xəstəliklərin 
müalicəsində istifadə olunur. Meyvələrinin tərkibində karotinlə C, B
1
 və P vitminləri vardır. 
Xalq təbabətində bitkinin yağından dəri xəstəliklərinin müalicəsində  tətbiq edilir. Çoxaldılması 
toxum və qələm vasitəsilədir. 
 
17)  Boymadərən  (Achillea)- Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. Düz 
gövdəsi, yarpaqları iti, çiçəkləri ağ, sarı-çəhrayı rəngdə, səbəti qalxana oxşardır. Naxçıvan MR-da bütün 
rayonlarında çəmən və çay sahillərində yayılmışdır. Bitkinin tərkibində  aşılayıcı maddələr zəngindir. 
Çiçəklərində 0,46 % efir yağı olduğundan cövhərindən xalq təbabətində bir çox xəstəliklərin 

 
60
müalicəsində istifadə olunur. Heyvanlar tərəfindən yeyilmədiyindən, qar yerə düşüncə göyərdiyi 
sahələrdə qalır. 
 
18)  Gülxətmi  (Althae officinalis)- Muxtar Respublikanın bütün rayonlarında dağ-çəmən və 
düzənliklərdə xüsusən çay kənarı kolluqlarda yayılmışdır. Çoxillik gülxətminin hündürlüyü 2,5 metrə 
çatır. Çoxalması torpaqda qalmış kökü və toxumları ilə bitir. Çiçəkləri hər rəngdə olur, düz gövdəsi, iri 
dairəvi yarpaq ayaları olan bitkinin çiçəkləri yapışqanlı olduğundan heyvanlar tərəfindən yeyilmir. 
Çiçəkləri həşəratlar vasitəsi ilə tozlanır, toxumları səbətvari nazik dilimlərdən ibarətdir. 
Xalq təbabətində bitkinin qurudulmuş çiçəkləri dəmlənərək soyuqdəymə, sinəyumşaldıcı habelə 
sidik yollarının iltihabına qarşı istifadə olunur. 
 
19)  Kəklikotu (Thymus vulgaris)- Dodaqçiçəklilər fəsiləsindən olan ədviyyat bitkisinin vətəni 
Qafqaz dağlarıdır. 
Kəklikotu bitkisi birillik olaraq toxumları ilə çoxalır,  əsasən dağ yamaclarındakı quzeylərdə 
yayılmışdır. Bitkinin boz-yaşıl kiçik yarpaqları  və çiçəkləri yığılaraq qurudulmuş  və  təzə halda 
dəmlənərək içilir. Xoş  ətirli bitki ürəyə  şadlıq gətirərək, insan orqanizmin möhkəmlənməsinə  təsir 
göstərir.  
Kəklikotunun yarpaqları yığılaraq ət-balıq və yumurta xörəklərində istifadə edirlər. 
Bitkinin hündürlüyü 15-20 sm-ə çataraq, kom gövdəli və möhkəm torpağa (qayalığa) bərkimiş 
saçaqlı kökləri vardır. Yarpaqlarının tərkibində 0,5-1 % efir yağı olduğundan xəstə dişlərin müalicəsində 
dezinfeksiya edici xüsusiyyətə malikdir. 
Xalq təbabətində  kəklikotundan daha çox həzm orqanlarının iltihabında, revmatik və  dəri 
xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. 
Naxçıvan MR-da kəklikotu bitkisi əsasən  Şahbuz rayonundakı Batabatla Salvartı yaylasında və 
Ordubad rayonundakı “Göygöl” ətrafındakı güneylərdə  ətirli növü yayılmışdır. Bitki iyun-avqust 
aylarında çiçəkləyərək bal arılarını özünə cəlb edir. 
 
20)  Dağ nanəsi  (Zizip hora)- Dodaqçiçəklilər fəsiləsindən olan ədviyyat bitkisidir. Vətəni qədim 
Misir olaraq, sonradan Aralıq dənizi ətrafı ölkələrində də yayılmışdır. Azərbaycanda nanənin beş növü o 
cümlədən Naxçıvan MR-da dağ ətəyi çay sahilllərində iki növü yayılmışdır. Bitkinin hündürlüyü 50-100 
sm olaraq şaxəli və çox yarusludur. Çəhrayı bənövşəyi çiçəkləri topa salxımvaridir. Yarpağının dadı acı 
təhər olaraq sərinləşdiricidir. 
Nanə ən əhəmiyyətli efir yağlı bitkilərdən sayılaraq, çiçək və yarpaqlarının tərkibində mentol 40-65 
faiz və 75-90 % efir yağı vardır. Bitkinin gövdə  və yarpaqlarında nanə yağı olduğundan ondan cövhər 
(eleksir) hazırlanılır.  
Nanənin yarpaqlarından alınan cövhərdən xalq təbabətində öd qovucu dərman kimi istifadə olunur. 
Nanənin yağı ətriyyat-kosmetikada əvəzolunmaz aromatik maddə sayılır. Sənayedə ondan diş təmizləyici 
pastaların içərisinə qatılır. 
Nanə bitkisindən təzə və qurudulmuş halda şirniyyat və sərinləşdirici içkilərdə də istifadə edirlər. 
 
21)  Zirinc  (Berberis vulgaris)- Zirinckimilər fəsiləsindən olan kol bitkisinin vətəni qədim Misir 
olmuş, XIV əsrdən Aralıq dənizi sahili ölkələrində  də yayılmışdır. Yer üzündə 175 növü vardır ki, 
Azərbaycanda 6 növündən 4-ü Naxçıvanda yayılmışdır. Zirincin qırmızı salxım meyvələrindən mürəbbə, 
şirə, sirkə və marmelad hazırlanılır. Meyvələri təzə və qurudulmuş halda yeyilir. Zirincin meyvələrindən 
kök və oduncağından boyaqçılıqda istifadə edirlər. 
Bitkinin diş-diş tikanlı yarpaqlarında C və E vitamini vardır. 
Xalq təbabətində yarpağından hazırlanan cövhər böyrək, qaraciyar, sidik kisəsi xəstəliklərində  və 
qanaxmaya qarşı dəmləyib içirlər. Naxçıvan MR-da Ordubad, Şahbuz, Culfa və Kəngərli rayonlarındakı 
dağ  ətəyi kolluqlarda daha çox yayılmışdır. Dekorativ kol bitkisi kimi parklarda əkilərək budamaqla 
istənilən formanı almaq mümkündür. 
 
22) Dovşan alması (Cotoneaster Medic)- Hündürlüyü 2-3 metrədək olan kol bitkisidir, çiçəkləri ağ-
çəhrayı rəngdə, düz yarpaqlıdır. Meyvələri 10 mm ölçüsündə içərisində 2-3 toxumları olan qara-qırmızı 
“almaları” vardır. Muxtar Respublikanın Ordubad və Şahbuz rayonlarındakı kolluqlarda yayılmışdır. 
Yarpaqları heyvanlar tərəfindən acı olduğundan yeyilmir. Çoxaldılması cavan zoğları  və  qələm 
vasitəsilədir. Dekorativ bitki kimi parklarda əkilə bilər. 

 
61
 
23)  Yemişan  (Crataegus)- Gülçiçəklilər fəsiləsindən olan kol bitkisinin vətəni Amerikadır. 
Hündürlüyü 4-5 m-ə çatan bitki tikanlı olduğundan kənd yerlərində, “çəpər” kimi əkirlər. 
Meyvələri al qırmızı  və toxumludur. Tərkibində alma turşusu,  şəkər, C vitamini, karotin və digər 
maddələr vardır. Yemişan bitkisi toxumla, qələmlə və calaq üsulu ilə çoxaldılır. 
Muxtar Respublikanın Ordubad, Şahbuz, Babək, Culfa və Şərur rayonlarındakı dağ ətəyi kolluqlarda 
yayılmışdır. 
Xalq təbabətində yemişan dərman bitkisi kimi çiçəyindən ürək xəstəliklərində, yarpaqlarından isə 
mərkəzi sinir sisteminin müalicəsində istifadə edirlər. 
 
24) Dağdağan (Celtis)- El arasında bəzən bu kol-ağaca “müqəddəs daş ağacı” da deyərlər. 
Qaraağackimilər fəsiləsindən olan bitkinin yarpaqları payızda tökülür, gövdəsinin hündürlüyü 3 
metrdən artıq olur. Yarpaqları asimmetrik quruluşda düzülərək, kənarları diş-dişdir. Çiçəkləri poliqam 
formalı olaraq meyvələri çəyirdəklidir. 
Dünyanın tropik və mülayim iqlim qurşaqlarında qayalıq ərazilərində yayılmışdır. Kol-ağac bitkisi 
Orta Asiyada, Qara dəniz və Aralıq dənizi sahilləri ölkələrində, o cümlədən də Qafqazda yayılmışdır. 
Naxçıvan MR-da yalnız Şərur, Ordubad və Culfa rayonlarındakı dağ yamaclarında seyrək bitmişdir. 
Babək rayonundakı  Əshabi-Kəhf (Culus) dağındakı “cənnət bağı” deyilən sahədə yalnız bir növünə 
(Celtis caucasica) rast gəlmək mümkündür. 
Dağdağanın meyvələri “müqəddəs” sayıldığından inanclarla bağlı olduğu üçün insanlar tərəfindən 
“göz muncuğu” adı ilə kütləvi surətdə  qırılıb məhv edilməkdədir. Bitkinin meyvəsi ilə cavan zoğları 
ərazidəki vəhşi dağ keçiləri tərəfindən yeyilir. 
Dağdağan ağacının qabığından dəri aşılanmasında istifadə olunduğundan  əhali tərəfindən kütləvi 
surətdə  tələf olunur. Oduncağından dülgərlər müxtəlif məişət  əşyaları (qaşıq, oxlov, toxmaq, həvəng, 
qəlyan və.s) hazırlayırlar. 
Xalq təbabətində bitkinin yarpaq və meyvələrini yığıb yandırmaqla acı  təhər tüstüsündən vərəmli 
xəstəliklərin sağalmasında istifadə olunur. Quru yarpaqları tütün kimi qəlyana doldurulub çəkilməklə baş 
ağrılarının “sağalmasında” istifadə edirlər. Haliyyədə nəsli kəsməkdə olan nadir bitki yalnız pir yerlərində 
rast gəlinir. 
Çoxaldılması toxumları ilə mümkün olduğundan dekorativ bitki kimi əkmək mümkündür. Ağac-kol 
Dağdağan bitkisi susuzluğa və quraqlığa, o cümlədən də şaxtaya davamlıdır. 
 
25)  İnnab  (Ziziphus)- Murdarçakimilər fəsiləsindən kol-ağac bitkisidir. Vətəni Mərkəzi Asiya ilə 
Çində olsa da, Afrika və Avstraliyanın subtropik ərazilərinədək yayılmışdır.  İnnabın dünyada 400-dən 
artıq növü vardır ki, Qafqazda (Naxçıvanda) yayılan Ziphus jujuba növüdür. 
İnnab uzun ömürlü kol-ağac bitkisidir. 200-300 ildən artıq yabanı halda Kiçik Qafqazın Laçın 
rayonundakı Qarıqışlaq kəndi ərazisində yayılmışdır. 
İnnab quru subtropik zonalarda mədəni halda da əkilib becərilir ki, onun hündürlüyü 4 metrə çatır. 
Yarpaqları yumruvari oval olaraq, budaqları iri tikanlıdır. Çarpaz tozlanan çiçəkləri ikicinsiyyətli olaraq 
qırmızı-qəhvəyi rəngli iydəyə  bənzər meyvələri vardır. Meyvələrinin tərkibində 30-72 % şəkərlə C 
vitamini olur. İnnabın meyvələrini qurudub uzun müddət saxlamaq mümkündür. Bitki toxumları  və 
çubuqları ilə çoxaldılır. 
İnnab təsərrüfatlarda meyvə, parklarda isə bəzək bitkisi kimi becərilir. 
Xalq təbabətində qan təzyiqi xəstəliyinə qarşı təzə və quru halda meyvələri yeyilir. Quru meyvələrini 
süddə bişirilmiş halda yeməklə kəskin öskürəyi azaldır. 
 
26)  Sumaq  (Rhus coriaria)- Hündür kol-ağac bitkisi olmaqla vətəni Kiçik Qafqaz (Ordubad) və 
Abşeron yarımadasındakı Qobustanda yayılmışdır. 
Sumaq bitkisinin hündürlüyü 80-220 sm-ə çatır.  Ədviyyat bitkisinin yalnız yarpaq, çiçəkləri və 
meyvələri toplanılır. Oduncağından yanacaq kimi istifadə olunur. 
Sumaq dağ yamaclarında bitən nəsli kəsilmək üzrə olan nadir bitkilərdəndir. Yerli adamlar 
tərəfindən sumağın yumru meyvələri yığılaraq qurudulur və  həvəngdə döyüldükdən sonra müxtəlif  ət 
xörəklərində istifadə olunur. 
Sumaq tozu qırmızımtıl-bozumtul rəngdə olaraq, turşməzədir. Onun tərkibində efir maddələri 
olduğundan ağzı bağlı şüşə qablarda saxlanılmalıdır. Bitkinin meyvəsində C vitamini, 33 % aşı maddəsi 
və 15 % taninlə üzvü turşular da vardır. 

 
62
Naxçıvan MR-da Ordubad rayonu ərazilərindəki dağ  ətəyi kolluqlarda sumaq bitkisi təbii halda 
yayılmışdır. 
Xalq təbabətində bitkinin yarpaqlarından oynaq ağrılarının müalicəsində istifadə edirlər. Gülabla 
qarışdırılmış sumaq tozu gözdəki iltihabı götürür. Sumağın  şirəsini gün altında saxlayıb qatılaşdıqdan 
sonra gözə çəkməklə mirvari suyunu aradan götürmək olar. Kütləvi surətdə qırılıb yandırıldığından nadir 
bitkinin nəsli kəsilmək üzrədir. 
 
27) Nərbənd (Ulmus densa)- Qaraağackimilər fəsiləsindən enliyarpaq çoxillik bəzək ağacının vətəni 
Kiçik Qafqaz-Naxçıvandır. 
Əvvəllər Naxçıvandakı kolxoz təsərrüfatı  ərazilərindəki  əkinlərin içərisində  tək-tək nərbənd 
ağaclarına rast gəlinirdi. Nərbəndin sıx yarpaqları günəş şüalarını buraxmadığından, yağan yağmurları da 
aşağı keçirməyərək budaqlarından gövdəsinə süzülüb tökülür. Ağacın hündürlüyü 10-15 m, çətirinin 
diametri 20-40 m, gövdəsinin diametri isə 1-1,25 m-ə çatır. 
Qabığı boz rəngli oduncağı möhkəm olduğundan  əvvəllər dülgərlər müxtəlif kənd təsərrüfatı  və 
məişət alətləri (xış, vəl, carcar, toxmaq, həvəng, təknə və s.) yonub düzəldirdilər... 
Yarpaqlarının yanları dişlivari, çiçək qrupu xırda dəstə  şəkillidir. Nərbənd ağacı qaraağac kimi 
əvvəlcə çiçəkləyər sonradan yarpaqları açılar. 
Nərbənd ağacı cavan qaraağac zoğlarına calaq edilməklə çoxaldılır. Ağacın ömrü 500 ildən artıq 
olur. Şaxtaya davamlı ağacın sıx çətiri quşların sığınacaq yeridir. Park və meydançalarda dekorativ bəzək 
bitkisi kimi əkirlər. 
Naxçıvan MR-ın Kəngərli rayonundakı Xok kəndində, Şərur rayonundakı Mahmudkənd ərazilərində 
və Babək rayonundakı Qahab kəndi ərazilərində yayılmışdır. Xalq təbabətində nərbəndin meyvələrindən 
təpitmə kimi müxtəlif xroniki yaraların sağalmasında istifadə edilir. 
 
28)  Pişpişə  (Salicaceae)- Söyüdkimilər fəsiləsindən olan kol-ağac bitkisinin Azərbaycanda 14 
növündən ikisi Muxtar Respublika ərazilərində yayılmışdır. 
Bir cinsiyyətli pişik quyruğuna oxşar çiçəkləri olur. Bitki mart ayının əvvəllərində çiçəkləyir, aprel 
ayında isə yarpaqları  əmələ  gəlir. Yarpaqları  qısa saplaqlı növbə ilə düzülmüş formalıdır. Oduncağı 
yumuşaq və yüngül olur. Əvvəllər çubuqlarından xalq məişətində səbət toxunardı. 
Pişpişə  ağacının cavan budaqlarındakı qabığından salisin qlikozidi olduğundan tibb sənayesində 
dərmanlar hazırlanılır. 
Parklarda və çay kənarlarında dekorativ ağac kimi əkilir, budaqları  sıx olur, hündürlüyü 2 metr, 
çətirinin diametri isə 4 metrə çatır. Xalq təbabətində pişpişə çiçəyinin cövhərindən dəri xəstəliklərinin 
(dəmirov) müalicəsində istifadə edirlər. 
Muxtar Respublikanın ərazilərindəki çay kənarlarında yayılsada mal-qara tərəfindən yeyilərək nəsli 
kəsilmək üzrədir. Pişpişənin salxım söyüd və civir növləri Şahbuz rayonundakı Kükü kəndində daha çox 
yayılmışdır. Rəngkarlıqda pişpişə oduncağının kömüründən “cizgi qələmi” kimi istifadə edirlər. Nadir 
ağac-kol bitkisinin kölgəsində yatmaqla revmatik xəstəliklər üçün təhlükəlidir. 
 
29)  Yulğun  (Tamarix)- Yulğunkimilər fəsiləsindən (tamaricacea) olan kol ağac bitkisinin vətəni 
Aralıq dənizi ölkələri olaraq sonradan Cənubi Avropa ilə Afrikaya da yayılmışdır. 
Azərbaycanda yulğun bitkisinin 7 növündən ikisi Naxçıvan MR-da yayılmışdır. 
Nazik xırda pulcuqvari göyümtül-yaşılımtıl yarpaq düzülüşü olan bitkinin uzun salxımvari çəhrayı- 
bənövşəyi rəngli xırda iki cinsiyyətli çiçəkləri vardır. Meyvələri kiçik qutucuqlardan ibarətdir. Bitkinin 
hündürlüyü 3-6 metr olaraq qumluq ərazilərdə  və çaybasar sahələrdə bitir. Yulğun bitkisi quraqlığa 
davamlı olmaqla qış aylarında öz gözəlliyini itirərək yarpaqlarını tökür. Bitkini adətən yan köklərindən 
göyərmiş zoğları və çubuqları vasitəsilə çoxaldılır. 
Yulğun bitkisindən çay sahili sahələri sel sularına qarşı bərkitmək üçün əkib istifadə edirlər. 
Şəhər parklarında yulğundan bəzək bitkisi kimi əkilməsi əlverişlidir. Bitkinin gövdəsindən qatı maye 
“bal” axaraq kilitkələr əmələ gəlir ki, heyvanların yemlənməsində istifadə edirlər. 
Haliyyədə Muxtar Respublika ərazilərində yulğun bitkisinin nəsli kəsilmək üzrədir. Kənd  əhalisi 
yulğun bitkisini kökündən çıxarıb yanacaq kimi istifadə edirlər. 
Xalq təbabətində yulğunun cavan zoğları yandırılaraq qara-bənövşəyi közünü dəridə  əmələ  gəlmiş 
şişlərin (ziyilin) müalicəsində dağbasma kimi istifadə olunur. Bitkinin qabığından təbii boyaq işlərində də 
istifadə edirlər. 
 

 
63
30)  Ardıc  (Juniperus)- Sərvkimilər fəsiləsindən olan həmişəyaşıl ağac-koldur. Naxçıvan Muxtar 
Respublikası ərazilərində iki növü (düzduran və yerə yatan) yayılmışdır. Toxumlu ağacın “qozları” adətən 
yerə  əkiləndən iki il sonra yetişir. Azərbaycanda ardıcın 6 növü vardır ki, onlardan ikisi Muxtar 
Respublikanın Şahbuz, Ordubad, Sədərək və Şərur rayonlarındakı dağ ətəyi kolluqlarda bitmişdir. Şahbuz 
rayonundakı Biçənək qoruğunda ardıcın 3 növünə rast gəlinir. Onlar Adi ardıc (Juniperus communis), 
Mərkəzi Asiya ardıcı (Juniperus sabina) və Virginiya ardıcı (Juniperus virginiana)-dır. 
Ardıcın növündən asılı olaraq, hündürlüyü 1-15 m-dək olur. Qozalarının tərkibində 0,2-5 % efir yağı, 
yunon, yuniperin, flanon qlükozidləri, pektin maddəsi və.s vardır. 
Sənayedə ardıc ağacından qələm və musiqi alətləri hazırlanılır. Bitkinin kökləri yamacdakı torpaq 
erroziyasının qarşısını alır. Yayılması toxumları ilə quşlar vasitəsilə çoxalır. 
Şərab istehsalında ardıc yağından şərab məhsullarına qatılmaqla aromatlaşdırıcı vasitə kimi istifadə 
edilir. 
Xalq təbabətində ardıcın meyvələrindən məlhəm hazırlanmaqla, oynaq ağrılarına qarşı müalicə 
aparılır. Yetişmiş quru meyvələrindən hazırlanan cövhərlə daxili xəstəliklərin müalicəsində istifadə 
edirlər. 
Ardıc dekorativ bitki kimi parklarda əkilib-becərilir. 
 
31)  Bənövşə  (Violaceae)-  İkiləpəlilər sinfindən olan çoxillik ot bitkisi dünyanın isti və mülayim 
qurşaqlarındakı uca dağ ətəyi çəmənlik və kolluqlarda yayılmışdır. 
Bənövşə bitkisinin uzunsov şəkilli yarpaqları növbə ilə gövdə də düzülərək iki cinsiyyətli mürəkkəb 
rəngli  ətirli çiçəkləri vardır. Çiçəklərin kasa yarpağındakı  ləçəklərində beş sayda erkəkciyi olur. 
Meyvələri açılan qutucuq formasında, toxumları xırda, qara və sarımtıl-boz rənglidir. 
Qafqazda 32, Azərbaycanda 22, ocümlədən də Muxtar Respublika ərazilərindəki dağətəyi 
çəmənliklərdə  və çay kənarlarında bənövşə bitkisinin iki növü yayılmışdır. Çox təəssüf ki, dağətəyi 
çəmənliklərdə bitən bənövşə bitkisi vegetasiya müddəti başa çatmamış yerli əhali tərəfindən yem otları ilə 
birlikdə biçilərək arialı ilbəil azalır. 
Bitkinin tərkibində efirli maddələr olduğundan ətriyyat və əczaçılıqda sənaye üsulu ilə yağ və digər 
ekstraktlar hazırlanılır. 
Xalq təbabətində  bənövşə yağı ilə başdakı tüklərin tökülməsinə (dazlaşmaya) qarşı  ən yaxşı  təbii 
müalicə kimi istifadə edirlər. 
Bənövşə mürəbbəsi sinəni yumşaldır, öskürəyi kəsir. (Hazırlanması bitkinin çiçəklə  bərabər 
yarpaqları götürülərək həmin miqdarın iki misli qədər şəkər və ya bal ilə qarışıq həvəngdə döyülür və 40 
gün müddətində şüşə qabda gün altında saxlanılır). 
Bənövşə  şərbəti qızdırma, öskürək, qan təzyiqi xəstəliklərinə qarşı  əhəmiyyətlidir. (Hazırlanması 
bitkinin 1/3 miqdarında su ilə qatıb qaynadaraq 1/4 hissəsinə şəkər və ya bal qatılmalıdır). 
Çoxaldılması toxumları və çiçəkləməmişdən öncə torpaqla birlikdə kökləri zədələnmədən çıxarılaraq 
münbit torpaqda əkilir. 
 
32) Baldırğan- (Heracleum)- Çətirçiçəklilər fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisidir. 
Baldırğanın Azərbaycanda 8 növü, Naxçıvan MR-da isə 2 növü yayılmışdır. Muxtar Respublikanın 
Ordubad, Culfa, Şahbuz və Şərur rayonlarındakı dağçəmənliklərində bitir. 
Bitkinin uca gövdəsi qamışvari, içərisi boş boruyabənzər formalıdır. Yarpaqları boz-yaşılımtıl iri və 
sadə  lələkvaridir. Çiçəkləri ağ-sarımtıl-yaşılımtıl rəngdə olaraq külək və qanadlı  həşəratlar vasitəsilə 
tozlanır. 
Baldırğanın  əsas hissəsi cavan zoğlarıdır ki, tərkibində bir çox vitamin, şəkər və efir yağları 
olduğundan yarpaq və meyvələrinin də tərkibində efir yağları vardır. 
Baldırğan bitkisi elmi şəkildə tam öyrənilməsə  də bir çox növləri insan və onurğalı heyvanlar 
tərəfindən həvəslə yeyilir. 
Muxtar Respublikanın  Şahbuz rayonundakı Salvartı yaylasında bitən baldırğan növü bəzək bitkisi 
kimi, Kükü kəndi (Keçəldağ yamaclarında) ətrafındakı yayılmış növü isə sənaye əhəmiyyətlidir. 
Xalq təbabətində baldırğan suyundan daxili xəstəliklərin iltihabında istifadə edilir. Duza qoyulmuş 
bitki vitaminləri özündə kələm kimi saxlayaraq, milli yeməklərlə bərabər süfrəyə gətirilir. 
Yay aylarında yaylaqlarda ot biçini ilə  əlaqədar olaraq baldırğan bitkisi vegetasiya dövrünü başa 
çatdıra bilmədiyindən növ məhv olmaq üzrədir. 
Baldırğan da çoxillik Rəvənd  (Uşqun)  və  Dağ çaşırı kimi yaz aylarında yığılaraq sənaye 
müəssisələrində duza qoyularaq konservləşdirilir. 

 
64
Bitkinin çoxaldılması toxumları vasitəsilə əkildiyi mühitə uyğunlaşmalıdır. 
 
33) Şiyav (Ağot)- (Stipa)- Taxıllar fəsiləsindən olan çoxillik ot bitkisi cinsindəndir. 
Dünyada 300, Azərbaycanda 24 növü yayılmışdır.  Əsasən Alp çəmənlik qurşaqlarında bitkinin 
növləri inkişaf edərək arealını tapmışdır.  Şiyav bitkisinin bir növü Naxçıvan Muxtar Respublikası 
ərazilərində-Babək rayonundakı Payız kəndində (Lizbirt dərəsində) və  Şahbuz rayonundakı Batabat 
yaylasındakı otlaqlarda yayılmışdır. 
Şiyav bitkisinin çiçək qrupu parlaq və süpürgəvari formalıdır. Çiçəkləri sadə birtərəfli və nazik 
sünbülcüklərdən ibarətdir. Bitkinin kök sistemi saçaqlı olduğundan torpaq erroziyasına qarşı 
əhəmiyyətlidir. Bitkinin toxumlarını külək apararaq çəmənlikdə yayılır. Muxtar Respublikada olan nadir 
bitki növünü (Stipa nachiczevanica) endemik olaraq keçən əsrin axırlarında Akademik Y.Məmmədəliyev 
adına Naxçıvan Dövlət Universitetinin müəllimi dossent İ.Sadiqov tərəfindən elmi şəkildə öyrənilmişdir. 
 
34) Qafqaz xurması (xirnik)- (Diospyeros lotus)- Ebena fəsiləsindən olan subtropik çoxillik bitki 
növünün vətəni Hindistanla Çindir. 
Hündürlüyü 16 m-dək olan ağac-kol bitkisinin kənarı bütöv şəkilli tünd yaşıl-sarımtıl rəngli sadə və 
uzunsov yarpaqları vardır. Xurmanın çiçəkləri çox xırda olaraq külək və qanadlı  həşəratlar vasitəsilə 
tozlanaraq meyvələri əvvəl tünd yaşıl rəngdə, sonradan isə sarı-çəhrayı rəngdə olur. 
Bitki -25 Cº şaxtaya dözdüyündən Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqliminə dözümlüdür. Son 
illərdə Astaradan gətirilmiş tinglərlə  həvəskar bağbanlar tərəfindən Ordubad, Şahbuz və Babək 
rayonlarındakı meyvə bağlarında əkib-becərilir. 
Xurma bitkisi su sevən olduğundan şoran torpaqlarda inkişafı ləngisə də, münbit torpaqlarda isə 200 
il yaşayır. Yazda (may ayında) çiçəkləyən xurmanın meyvələri payızda (noyabr ayında) qızarıb yetişir. 
Xurma ağacından 80 kq-dək məhsul yığmaq mümkündür. Qurudulmuş meyvəsinin tərkibində 40 % 
şəkər, 0,5 % üzvi turşular olur. Xurmanın yetkin meyvəsi vitaminlərlə  zəngindir. Meyvənin qabığı 
soyularaq yeyilir, lətli hissəsindən mürəbbə, cem və povidla bişirilir. 
Bitki adətən əkiləndən 6-7 il sonra çiçəkləyir. Toxumları ilə çoxaldılaraq qışı sərt keçən illərdə quru 
qamışla örtülərək gövdəsi bağlanılmalıdır. 
Xalq təbabətində insandakı  əhval-ruhiyyəni artırmaq üçün xirnik mürəbbəsi ilə çay içilməsi yaxşı 
nəticə verir. Dekorativ kol bitkisi kimi parklarda əkilməsi mümkündür. 
 
34) Çinar- (Platanus)- Çinar fəsiləsindən olan çoxillik ağac bitkisidir. 
Sıx çətirli ağacın vətəni Kanada olsa da Aralıq dənizi sahillərindən başlayaraq mülayim qurşaq 
enliklərində Hind-Çinə qədər 10 növü yayılmışdır. 
Çinar ağacının qalıqlarına Təbaşir dövrü süxurlarında tapıldığından qədim bitkilərdən biri sayılır. 
Çinarın hündürlüyü 50 m-dək, gövdəsinin diametri isə 18 m-ə çatır. Xırda çiçəkləri bircinsiyyətlidir. 
Yarpaqları növbəli düzülüşdə beşguşəli üzüm yarpaqlarına oxşayır. Meyvələri  şarvari-qotazlı olaraq 
meyvə qrupunda toplanır. 
Azərbaycanda çinar ağacları  əsasən Zəngilan rayonundakı  Bəsitçay vadisinin şərq hissəsində  təbii 
surətdə yayılmışdır. 
Azərbaycanda 1000-2500 yaşlı çinar ağacları vardır. Muxtar Respublikanın Ordubad rayonunda 
çoxillik yaşlı çinar ağacları, öz əzəməti və vüqarı ilə əsrlərdən xəbər verir. 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin  əməkdaşlarının səyi ilə Naxçıvan 
şəhərindəki park və meydançalarda çinar ağacları əkilib-becərilir. Dekorativ bitki kimi becərilən ağacın 
yüngül oduncağından mebel sənayesində istifadə olunur. Çoxaldılması gövdənin yan pöhrələrindən 
kəsilmiş  qələm vasitəsilə (doğanaqla) mümkündür. Çinar ağacı uzunömürlülük rəmzidir. Naxçıvan 
Muxtar Respublikasında meşə sahəsi 0,01 % olaraq yalnız  Şahbuz rayonu ərazisindədir. Mərhum  şair, 
təbiət həvəskarı Hüseyin Arifin sözləri ilə Çinarı belə vəsf etmək olar;