Фирузя мяммядли

Sözlər
 
qulaq asmaq
başa düşmək
yola düşmək
əldən düşmək
gözdən itmək
ürəyi düşmək
alt-üst etmək
bel bağlamaq
əlbəyaxa olmaq
dabanına düşmək
qırdı-qaçdı
itdən alıb-itdən vermək 
gözdə-qulaqda olmaq
ayağını kəsmək
əliəyri
kəlləsini yerə atmaq
canını tapşırmaq
ağzını yığışdırmaq
ağzıboş, ağzıyırtıq
it döymək
arası dəymək
ağlına batmaq
dinləmək
anlamaq
getmək
yorulmaq
uzaqlaşmaq
qorxmaq
dağıtmaq
inanmaq
dalaşmaq
izləmək
etibarsız
danlamaq
gözləmək
gedib-gəlməmək
oğru
yatmaq
ölmək
susdurmaq
sirsaxlamağı bacarmayan -xəbərçi
bekarçılıq
küsüşmək
dərk etmək

---

306 
Фирузя Мяммядли 
ürəyindən keçmək
başdan çıxarmaq
gözdən pərdə asmaq
başından çıxarmaq
dəvəsi ölmüş ərəb
gəmiləri batmaq
ürəyini boşaltmaq
baş ağrıtmaq
gözünün kökü saralmaq
külünü göyə sovurmaq
nitqi tutulmaq 
ürəyi açılmaq
dodağını sallamaq
dil-dodağını çeynəmək 
gözləri kəlləsinə çıxmaq 
dodaq büzmək
əl açmaq
gözü əlində olmaq
əl tutmaq
ürək qızdırmaq
qan uddurmaq
əl qaldırmaq
qulaqardına vurmaq
aşığı alçı durmaq
əliaşağı olmaq
qanadı altına almaq
ulduzu batmaq
əti ürpəşmək
tükləri biz-biz olmaq
sifətdən çıxmaq
göz ağartmaq
xatırlamaq
tovlamaq
aldatmaq
unutmaq
ümidsiz, kimsəsiz
kədərli olmaq
çox danışmaq
yormaq
darıxmaq
məhv etmək 
danışa bilməmək
sevinmək
küsmək
hirslənmək
qəzəblənmək
bəyənməmək
dilənmək
ummaq
kömək etmək
inanmaq
zülm etmək
döymək
səhlənkarlıq etmək
qazanmaq
kasıblaşmaq
himayədarlıq etmək
uğursuzluq
iyrənmək
qorxmaq
arıqlamaq
qorxutmaq

---

307 
Сечилмиш ясярляри 
lX 
Gətirilən nümunələr, şübhəsiz ki, sözə 
ekvivalent sabit birləşmələrin hamısı deyildir.
Qeyd etmək lazımdır ki, belə lüğəvi vahidlər 
heç də əlavə məna çalarından məhrum deyildir. 
Lakin birbaşa sözə ekvivalentlik bu birləşmələri 
digər frazeoloci birləşmələrdən fərqləndirir. 
Məsələn, 
ələ vermək, gözə gəlmək, gözə aparmaq, 
qan tutmaq, bəxti kəsmək, qana düşmək, qanına 
susamaq, əllərdə qalmaq 
və s. kimi idiomların 
ekvivalentləri demək olar ki, yox dərəcəsindədir. 
Belə vahidlər nitqdə əvəzetmə imkanlarından 
məhrum olsa da, fikrin emosional ifadəsi, 
ekspressiv münasibət yaratma imkanları ilə xüsusi 
üslubi rola malikdirlər.
Sözə ekvivalent idiomların qrammatik 
qruplarını aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək olar:
1. Ġsmi frazeoloji birləşmələr.
Bunlar nominativ səviyyədə ad bildirən 
sözlərə 
ekvivalent 
sabit 
birləşmələrdir: 
Qulaqburması, göyəsgi, nahaqqan, qara xəbər, ağ 
gün, qara gün, səbr kasası, başmaq seyri 
və s.
Qeyd etməliyik ki, bu vahidlərin bir qismi 
frazeoloci birləşmə daxilində leksik ibarələr 
adlanır. İsmi frazeoloci birləşmələr birinci və ikinci 
növ təyini söz birləşməsi formulunda dü-
zəldilmişdir:
1.
 
Qulaqburması (cəza), gözağartması 
(xəbərdarlıq), səbr kasası (hövsələ), başmaq seyri 

---

308 
Фирузя Мяммядли 
(gəzinti) 
və s. ikinci növ təyini söz birləşməsi 
modelində foralaşmışdır. Bu modelin birinci tərəfi 
– isim, ikinci tərəfi isə feli isim (burması, 
ağartması) və isimlərlə (kasası, seyri) ifadə 
olunmuşdur.
2. Leksik ibarə kimi qiymətləndirilən 
göy əski 
(talisman), qara xəbər (ölüm xəbəri), ağ gün 
(xoşbəxtlik), qara gün (bədbəxtlik), nahaq qan (qətl 
hadisəsi) 
ifadələrin birinci tərəfi sifət, ikinci tərəfi 
isimlərdən ibarət birinci növ təyini söz birləş-
məliridir.
Nominativ mənalı sözlərə ekvivalent olan 
ismi frazeoloci birləşmələr bədii üslubda xüsusi 
estetik funksiya daşıyan semantik vasitələrdəndir. 
Belə ki, bədii əsərlərin dilində xarakterlərin 
fərdiləşdirilməsi, hadisələrin mövzu ilə bağlı tarixi 
zaman və məkan çərçivəsində təqdimi, əsərin 
dilində ekspressiv-emosional münasibətlərin ifadəsi 
məqamlarında belə vahidlərdən geniş istifadə 
edilməkdədir.
2. Feli frazeoloji birləşmələr.
Sözə 
ekvivalent 
frazeoloji 
birləşmələr 
sırasında feili frazeoloji vahidlər üstünlük təşkil 
edir.
Feili frazeoloji birləşmələr ümumxalq dili 
frazeologiyasının 
kolorit və üslubi çalarlıq 
baxımından çox zəngin sahələrindən biridir. Buna 
görə də istər canlı danışıq dilində və istərsə də bədii 

---

309 
Сечилмиш ясярляри 
lX 
əsərlərin dilində bu vahidlərin işlədilməsində məh-
dudiyyət yoxdur.
Feili 
frazeoloji 
birləşmələr 
ekvivalent 
olduqları feillər kimi, hal, hərəkət, vəziyyət, nitq və 
s. bildirdikləri üçün onlardakı ən incə çalarlıqlar 
belə bədiilik imkanına malikdr. Buna görə də 
müəlliflər 
çox 
vaxt 
obrazların 
psixoloji 
vəziyyətində, ictimai mühitə münasibətində baş 
verən dəyişiklikləri feli frazeoloji vahidlər 
vasitəsilə təbii və canlı verə bilir.
Sözə ekvivalent feli frazeoloji birləşmələr 
zəngin leksik-qrammatik və üslubi-semantik 
xüsusiyyətlərə 
malikdir. Bu 
mənada 
belə 
birləşmələrin əmələgəlmə yollarını izləmək maraq-
lıdır. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakı kimidir:
1. Birinci komponenti mənsubiyyət və ya 
ismin təsirlik hal şəkilçisi, ikinci tərəfi fellə düzələn 
"isim+fel" quruluşlu iki sözdən ibarət frazeoloji 
birləşməər. Məsələn, 
ürəyi düşmək (qorxmaq), 
arası dəymək (küsüşmək), canını tapşırmaq (öl-
mək), ağzını yığışdırmaq (dalaşmamaq), ulduzu 
batmaq (uğursuzluq), əti ürpəşmək (sarsılmaq) 
və 
s.
Belə birləşmələrin bir qismi birinci tərəfi həm 
mənsubiyyət şəkilçisi, həm də təsirlik hal şəkilçisi 
qəbul etməklə düzəldilir. Nümunə üçün: 
ürəyini 
boşaltmaq (sirri açmaq), əlini üzmək (heç nə 
unmamaq).

---

310