Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

A

P*(V
2
-V
1
), (5.3) 
 
bo’lganligi uchun termodinamikaning birinchi qonuni bu protsess uchun 
quyidagicha bo’ladi: 
 

Q

U
2
-U
1

 P*(V
2
-V
1
),
(5.4) 
 
Izotermik protsess uchun T

const ekanligidan, U
1

U
2
bo’ladi. Demak 
sistemaga berilgan issiqlik miqdori gazning kengayish ishi bajarishi uchun sarf 
bo’ladi:

Q

A

 P*(V
2
-V
1
), (5.5) 
 
6-§. IDEAL GAZNING ICHKI ENERGIYASI VA ISSIQLIK SIG’IMI 
 
Ideal gaz molekulalari bir-biri bilan o’zaro ta’sirlashmaydilar. SHu sababli 
bunday gazning ichki energiyasi ayrim molekulalar energiyalarining 

---

yig’indisiga teng bo’ladi. Biz bir mol gaz uchun ichki energiyani shunday 
yozamiz: 
U
RT
i
2

 . (6.1) 
U holda ixtiyoriy massali gaz uchun ichki energiya quyidagicha bo’ladi: 
U
RT
i
m
2


 . (6.2) 
Ichki energiya bilan issiqlik sig’imi bog’langan. Biror jismning issiqlik 
 
sig’imi deb shu jismning temperaturasini bir gradus Kelvinga oshirish uchun 
kerak bo’ladigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Birligi J/K. 
Modda massasi birligining issiqlik sig’imi
 
solishtirma issiqlik sig’imi
 
deyiladi. Birligi 1J/(K*kg). Gazlarda issiqlik sig’imini
aniqlaganda isitish 
sharoitiga qaraladi. Agar isitish vaqtida gaz hajmi o’zgarmasa, bunday issiqlik 
sig’imi
o’zgarmas hajmdagi issiqlik sig’imi
 
S
v
deyiladi. Agar isitish vaqtida 
bosim o’zgarmasa, o’zgarmas bosimdagi issiqlik sig’imi
 
S
r
deyiladi. 
Bir mol gazning issiqlik sig’imi
S
v
quyidagiga teng: 
C
v

R
i
2
. (6.3) 
Demak, 
c
V
M
R
i
M
C
v
2


 , (6.4) 
yoki 
C
P
 –S
V

R, (6.5) 
kelib chiqadi. 
Issiqlik sig’imining
nazariyasi kvant nazariyasi asosida tushuntiriladi. 
7-§. TERMODINAMIKANING II - QONUNI 
 
Termodinamikada muvozanatli va qaytuvchan jarayonlar katta rol 
o’ynaydi. SHu sababli bunday jarayonlar bilan tanishamiz. Agar 1 - holatdan 2 
- holatga o’tgan sistema uchun 2 - holatdan 1 - holatga shunday o’tish jarayoni 
mavjud bo’lsa-ki, bunda sistema birinchi jarayonning barcha holatlari orqali 

---

teskari tartibda o’tib dastlabki holatiga qaytsa va bunda sistemada ham, atrof 
muhitda ham, hech qanday o’zgarish alomati qolmasa, sistemaning bunday 
o’tish jarayoni qaytar jarayon bo’ladi. Aks holda yshbu jarayon qaytmas jarayon 
bo’lib qoladi. Umuman, tabiatda qaytar jarayonlar yo’q. Real jarayonlarning 
hammasi qaytmas bo’ladi. Qaytar jarayon — bu ideallashgan tushunchadir. 
Masalan, matematik mayatnikning ishqalanishsiz tebranadi deb faraz etsak, bu 
qaytar jarayonga misol bo’la oladi. Har qanday muvozanatli jarayon 
qaytuvchan bo’ladi. Misol uchun gaz c
1
holatdan s
2
holatga o’tishi uchun uni 
kengaytirsak, so’ng uni yana siqib dastlabki holatga qaytarsak, va uni R, V 
grafigida tasvirlasak, yopiq egri chiziqni olamiz. Bunday jarayonni aylanma 
jarayon, ya’ni sikl deyiladi. Sikllar to’g’ri va teskari bo’ladi. To’g’ri siklda 
kengayish va siqish jarayonlari orasidagi issiqlik miqdorining ayirmasi 
hisobiga gaz tashqi kuchlarga qarshi ish bajaradi. Bunday siklda ishlaydigan 
mashinalar issiqlik mashinasi deyiladi va ular uchun foydali ish koeffitsienti 

shunday bo’ladi: 
1
2
1
Q
Q
Q



, (7.1) 
bu yerda Q
1
- isitkichdan olingan va Q
2
 
— sovutkichga berilgan issiqlik miqdorlari. 
Aks holdagi jarayonni teskari sikl deyiladi. Teskari siklda ishlaydigan 
mashinalari sovutkich mashinalari deyiladi. 
Biz ko’rgan jarayonlar termodinamikaning 2-qonuni bilan tavsiflanadi. 
Termodinamikaning 2-qonuni ta’rifini har xil olimlar turlicha berganlar, lekin 
ularning fizik ma’nosi bir xildir. Bu qonun ta’rifi: