Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

5-§. GEOMETRIK OPTIKA TUSHUNCHALARI 
YOrug’lik to’lqinlari tarqalganda Poyting vektori yo’nalishi bo’yicha 
tarqaladi. Bu yo’nalishni odatda yorug’lik nuri deb ataladi. SHu yorug’lik nuri 
haqidagi tushunchaga asoslanib ko’p optik hodisalarni ko’rib chiqish mumkin. 
Optikaning bu tushunchaga asoslangan bo’limi geometrik optika deyiladi. 
Geometrik optika prinsiplari asosida linzalar, ko’zgulardan to’zilgan optik 
asboblarda nurning yo’li matematik ravishda hisoblanadi. Misol sifatida yupqa 
linzada tasvirni yasash va uni fokus masofasini keltiramiz: 
1
1
1
1
2
a
a
F


(5.1) 
 
bu yerda F – fokus masofasi, a
1
va a
2
– optik markazdan buyumgacha va 
tasvirgacha bo’lgan masofalar. 
Linzalar uchun linzaning optik kuchi D tushunchasi kiirtilgan. Linzaning 
optik kuchi (havoda) 
D

1
F
(5.2) 
bo’ladi. Linzani optik kuchining birligi 1 dioptriya (1 dptr) bo’lib, u fokus 
masofasi 1 metr bo’lgan linzaning optik kuchiga teng. 
Mikroskop ikki optik asbob — ob’ektiv va okulyardan to’zilgan. Birinchi 
qisqa fokusli linza ob’ektiv rolini o’ynaydi, ikkinchi qisqa fokusli linza okulyar 
rolini o’ynaydi. Mikroskopni kattalashtirishi shunday ifodalanadi: 


a
f f
0
1 2

(5.3) 

---

bu yerda 

— ob’ektivdan tasvirgacha bo’lgan masofa, f
1
— ob’ektiv fokus 
masofasi, f
2
— okulyar fokus masofasi, a
0
— eng yaxshi ko’rish masofasi 
(25sm). 
Hozirgi vaqtda juda ko’p optik asboblar yasalgan va ular ko’plab 
sohalarda ishlatiladi. Misol sifatida geodeziyada ishlatiladigan optik asboblarni 
nomlarini keltiramiz: nivelir, teodolit, fototeodolit va boshqalar. 
Nivelir yordamida yer sirtidagi biror nuqta balandligini boshqa aniq nuqta 
yoki boshlang’ich nuqta balandligiga yoki dengiz sathiga nisbatan aniqlanadi.