Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

 
4 - B O ’ L I M . O P T I K A
K I R I SH 
 
Ma’lumki, jismlarga yorug’lik nuri tushganda ular ko’zga ko’rinadilar. 
Bu yorug’lik nurlarini yorug’lik manbalari sochadi. Qizigan metall va ko’mir, 
gaz alangalarini yorug’lik manbalari sifatida qarash mumkin. YOrug’lik elektr 
razryadlar jarayonida ham sochiladi, shuningdek ko’p moddalar yorug’lik, 
rentgen va boshqa nurlar ta’sirida lyuminessensiya sababli nurlanadilar. 
YOrug’lik chiqarish jarayonini o’rganish shuni ko’rsatdiki, yorug’likni 
elementar manbalari - atomlar, molekulalar va elektronlardir. Agar atom yoki 
molekulaga ma’lum energiya berilsa, u uyg’ongan holatga o’tadi va bunday 
atom yoki molekula ma’lum chastotali yorug’lik to’lqinini chiqarish 

---

qobiliyatiga ega bo’lib qoladi. Atom yoki molekulani uyg’onish darajasiga 
qarab u har xil chastotali yorug’lik to’lqinini chiqaradi. SHu sababli atom va 
molekulaning nur sochish sohasi infraqizil, ko’zga ko’rinadigan va ultrabinafsha 
sohada yotadi. SHuninng uchun keng ma’noda yorug’lik infraqizil, ko’zga 
ko’rinadigan va ultrabinafsha nurlar to’plamidir. Bu nurlanishlarning tabiatini 
o’rganadigan fanga optika deyiladi va nurlanishlar spektriga optik spektr 
deyiladi. 
 
1-§. YORUG’LIKNING TABIATI HAQIDA TO’LQIN VA KVANT TASAVVURLAR 
 
Optikaning rivojlanish jarayonida yorug’lik tabiati haqida ikki qarama-
qarshi nazariya vujudga kelgan. Birinchi nazariyaga ko’ra, yorug’lik tabiati 
to’lqin xarakterga ega. Bu sohada birinchi bo’lib Robert Guk, Xristian 
Gyuygens, Tomas YUng, Arago, Koshi, Frenel kabi olimlar ko’plab ish 
qildilar. Keyinchalik ularning ishlari ingliz olimi Maksvell tomonidan ishlab 
chikilgan elektromagnit nazariyaga asos bo’ldi va yorug’likning elektromagnit 
nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga ko’ra yorug’lik to’lqinlari ko’ndalang 
to’lqinlar bo’lib, elektr vektori 
E

va yorug’likning tarqalish tezligi s o’zaro 
perpendikulyardir. YOrug’likning to’lqin nazariyasi asosida yorug’lik 
interferensiyasi, yorug’lik difraksiyasi, yorug’likning qutblanishi bilan 
bog’langan barcha hodisalar to’g’ri tushuntiriladi. 
YOrug’likning to’lqin nazariyasi bilan bir qatorda yorug’likning kvant 
nazariyasi ham rivojlandi. Bu sohada I.Nyutonning g’oyalari va ishlari katta 
ahamiyatga ega. I.Nyuton o’zi kuzatgan yorug’lik dispersiyasi va boshqa 
hodisalarni tushuntirishda yorug’lik juda kichik zarralar — korpuskulalar 
oqimidan iborat degan g’oya asosida tushuntirgan edi. Bu nazariya keyinchalik 
yanada rivojlantirildi va u asosda XX asrda yorug’likning foton yoki kvant 
nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga ko’ra yorug’lik elementar zarralar — 
fotonlar oqimidan iborat deb qaraldi, absolyut qopa jism qonunlari fotoeffekt, 
Kompton effekti shu nazariya asosida tushuntirildi. YOrug’likning foton 
nazariyasi kvant mexanikasi asosida vujudga keldi. SHu sababli yorug’likni 
foton nazariyasi yana yorug’likning kvant nazariyasi deb ham ataladi.