Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

2-§. YORUG’LIKNING TO’LQIN XOSSALARI. YORUG’LIK INTERFERENSIYASI 
 
Oddiy sharoitlarda fazoda bir vaqtning o’zida juda ko’plab yorug’lik 
to’lqinlari tarqaladi. Bu to’lqinlar har xil manbalardan chiqayotgan yoki har xil 
predmetlar yuzalaridan qaytayotgan va sochilayotgan bo’lishi mumkin. 
Kundalik hayotdagi tajribalardan bilamizki, juda ko’plab tarqalayotgan 

---

yorug’lik to’lqinlari bir-biriga xalaqit bermay fazoda tarqaladi, shu sababli biz 
predmetlarni ko’rganda ularni o’zini bo’zilmagan holda ko’ramiz. YOrug’lik 
to’lqinlarini bunday tarqalishiga sabab sho’ki, yorug’lik elektromagnit 
to’lqinlarning muhitga ta’siri shu muhitda boshqa elektr va magnit 
maydonlarning borligidan qat’iy nazar ro’y beradi. Bundan har xil 
elektromagnit to’lqinlarning elektr va magnit maydonlari bo’shlikda 
tarqalganda o’zlarini kuchlanganliklarini, harakat yo’nalishini va boshqa 
xarakteristikalarini o’zgartirmaydilar degan xulosaga kelamiz. Bu xaqikatda 
shunday ro’y beradi. Buni superpozitsiya prinsipi deb ataladi. Superpozitsiya 
prinsipi bajarilganda fazoda bir vaqtda tarqalayotgan elektromagnit 
to’lqinlarning ye va N kuchlanganliklari o’zaro algebraik ravishda 
qo’shiladilar, lekin ikki yorug’lik to’lqinining tebranishlarining fazalar 
ayirmasi vaqt bo’yicha o’zgarmas bo’lsa, bu prinsip bajarilmaydi. Bu 
to’lqinlarni kogerent to’lqinlar deyiladi. Kogerent to’lqinlar qo’shilganda 
fazoning bir qismida yorug’likni kuchayishi ya’ni maksimumi, boshqa 
qismlarida yorug’likni susayishi, ya’ni minimumi kuzatiladi. Bunday hodisaga 
yorug’lik to’lqinlarining interferensiyasi deyiladi. YOrug’lik interferensiyasi 
faqat kogerent yorug’lik to’lqinlari qo’shilganda ro’y beradi.
Kogerent to’lqinlarni kogerent manbalar sochadi. Ammo tabiatdagi 
barcha yorug’lik manbalari o’zaro kogerent bo’lmaydi. SHu sababli birinchi 
marta yorug’lik interferensiyasini kuzatish uchun sun’iy usuldan 
foydalanganlar, ya’ni bir manbadan chiqayotgan yorug’likni ko’zgu, linza 
yordamida yoki boshqa usulda ikkiga ajratib, so’ng uchrattirganlar. Bunday 
usuldan Frenel, YUng, Lloyf, Bete, R. Pol kabi olimlar foydalanganlar. Misol 
tariqasida YUng sxemasini ko’ramiz. T.YUng bir tirqishdan tarqalayotgan 
yorug’lik yo’liga ikki tirqishli to’siq qo’ydi. Natijada to’siqdan so’ng yorug’lik 
ikki mustaqil dasta sifatida tarqaladi. Bu ikki yorug’lik bir manbadan 
chiqayotgan bo’lgani uchun o’zaro kogerent bo’ladi va ekranda interferensiya 
maksimumlari va minimumlari kuzatiladi. Agar ekranda uchrashayotgan ikki 
kogerent yorug’lik to’lqinlarining optikaviy yo’llari farqi 

juft sonli 

2
to’lqin 
o’zunligiga teng bo’lsa 
 

2
2
k
k


(2.1) 
interferensiya maksimumi kuzatiladi. YOzilgan (2.1) shart interferensiya 
maksimumlari sharti deyiladi. Agar ekranda uchrashayotgan ikki kogerent 
yorug’lik to’lqinlarining optikaviy yo’llari farqi 

toq sonli 

2
to’lqin 
o’zunligiga teng bo’lsa 

---

 

(
)
2
1
2
k

(2.2) 
interferensiya minimumlari kuzatiladi. YOzilgan (2.2) ifoda interferensiya 
minimumlari sharti deyiladi. 
Interferensiya hodisasini hayotda biz uchratib turamiz. Masalan, suv 
yuzidagi yupqa yog’ yoki moy qatlamlariga yorug’lik tushganda ularning 
tovlanishini ko’ramiz. Bu hodisaga optikada yupka plastinkalar rangi deb 
nom berilgan. Bunday rangli tovlanishlar sovun pufaklarida juda yupqa neft 
pardalarida, eski shisha yoki metallar sirtida ham kuzatiladi. Agar yupqa 
shaffof plyonkani yoritsak, unda ham shunday hodisani ko’ramiz. Buning 
sababi shundaki, yorug’lik yupqa plastinkaning ikki sirtidan qaytganda 
yorug’lik to’lqini ikki kogerent dastani vujudga keltiradi. Bu dastalar o’zaro 
uchrashib interferensiyani beradi. Bunda hosil bo’lgan interferension 
manzaralar lokallangan manzaralar deyiladi. CHunki ular faqat parda sirtiga 
yaqin sohada kuzatiladi. Interferensiya hodisasi aniq o’lchashlarda, fizik 
tajribalarda, sanoatda, texnikada va yana juda ko’p sohalarda keng qo’llaniladi. 
Interferensiya hodisasiga asoslanib ishlovchi maxsus optik asboblar -
interferometrlar yasalgan.