Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A B U N A S R F O R O B I Y
Forobiy 949—950 yillarda Misrga borgan, so‘ng D am ashqda 
yashab, shu ycrda vafot etgan. D am a sh q d ag i “ Bob a s-sa 'ir” 
qabristoniga dafn qilingan.
Forobiy o 'r ta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarining 
qariyb b arc h a sohalarida 160 d a n ortiq asar yaratgan. U turli 
b i l i m l a m i n g n a z a riy t o m o n la r i , falsafiy m a z m u n i bilan 
k o ‘proq qiziqqan.
F orobiy y u n o n mutafakkirlari — P laton, Aristotel, Evklid, 
P tolem ey, Porfiriy va b o sh q alar asarlariga sh a rh la r yozgan.
F orobiy o ‘rta asrlar sharoitida birinchi b o ‘lib jam iy atn in g
kclib chiqishi, m aq sa d va vazifalari h aq id a izchil ta'lim ot 
yaratdi. Bu t a ’lim otda ijtimoiy h a y o tn in g k o ‘p masalalari -
davlatni b o sh q a rish , ta 'lim -ta rb iy a , axloq, m a'rifat, diniy 
e'tiqod, urush va yarash, m e h n a t va boshqalarni q am ra b olgan.
Bu b o ra d a un in g “ Fozil o d a m la r s h a h r i” asari alohida 
a ha m iya tga ega. U n d a jam iy at ( “ in so n ja m o a s i” )ning kelib 
chiqishi h aq id a s h u n d a y yozadi: “ H a r b ir inson tab iatan
s h u n d a y tuzilganki. u yashash va oliy darajadagi yetuklikka 
e rishm oq u c h u n k o ‘p narsalarga m u htoj boNadi, u bir o ‘zi 
b u n d a y narsalarni q o ‘lga kirita olm aydi, ularga ega bofiish 
u c h u n inso n lar jam o asig a ehtiyoj tugfiladi... B unday j a m o a
a ’z o la rin in g faoliyati bir b u tu n h o ld a u la rn in g h a r biriga 
yashash va yetuklikka erishuv u c h u n za ru r boMgan narsalarni 
yetkazib beradi. S h u n in g u c h u n inson shaxslari k o ‘paydilar 
va yerning aholi yashaydigan qism iga o 'm a s h d ila r , natijada 
inson ja m o a s i vujudga keldi” .
F o ro b iy s h a h a r n i ijtim oiy u y u s h is h n in g y e tu k shakli, 
i n s o n i y a t k a m o l a t g a e r is h i s h i n i n g z a r u r iy v o sita si, deb 
hisoblaydi. Butun insonlarni o 'z a r o ham k o rlik k a, xalqlarni 
tinchlikka c ha qiradi, d u n y o d a yagona inson jam o asin i tuzish 
h a q i d a o r z u q ila d i. M u t a f a k k i r i n s o n q a d r - q i m m a t i n i
kamsituvchi jam iy atg a qarshi chiqadi. D o im iy u ru sh lar va 
bosqinchilikka asoslanuvchi jam iy atn i adolatsiz, johil jam iyat 
sifatida qoralaydi.
4

---

F O Z IL O D A M L A R S H A H R I
Abu N a s r a l-F o ro b iy n in g “ Fozil o d a m la r s h a h r i” asari 
boblari t a ’rifi:
1. Alloh T aolo n im a va unga q an d a y e'tiq o d qilish kerakligi 
haqida so"z; u q a n d a y tavsif etilishi kerak, qaysi vajhdan u 
boshqa m avjudotga sabab b o ‘lib qoldi; bu u n d a n q a n d a y qilib 
yuz beradi; ularni q a n d a y yuzaga keltiradi; u bilan bogMiqligi 
qand a y ; u q a n d a y qilib bilinadi va q a n d a y qilib aql yuritilishi 
kerak; uni qaysi n o m bilan atash lozim boMadi; bu ismlar 
nim alarga d alolat qilishi kerak boMadi.
2. F arishtalar deb e ’tiqod qilinishi kerak b o i g a n m avjudot 
h a q id a s o ‘z. U la r n in g h a r b i r in in g m o h iy a ti n im a , u lar 
q a n d a y , u la rn in g p a y d o b o l i s h sabablari, darajalari, bir- 
biriga b o i g a n m artabalari, u larning h a r birida n im a la r yuz 
berishi m um kinligi, q a n d a y qilib ulardan yuz beradigan narsa 
(boshqa) h a r bir narsaga sabab b o i g a n , u larning choralari 
haqida; c h in d a n h a m ularning h a r biri o s m o n jism laridan 
b o i g a n jismning sabablaridir, uni idora qilish unga topshirilgan.
3. O s m o n jis m la r in in g o ‘z a ro b o g l i q li g i h a q id a s o fcz; 
U la rn in g h a r biri a lo h id a -a lo h id a ikkinchisi bilan bogliq lig i 
haq id a; u la rn in g h a r biri ikkinchisi un g a b o g l i q b o i g a n
o s m o n jism larini idora qilishi haqida;
4. O sm on ostida b o i g a n jismlar haqida so‘z; ular hayulloniy 
—m o d d a jismlardir; uning borligi q a n d a y yuz berdi, u q an c h a, 
u larning h a r birining javhari - substansiyasi n im ad a; oldin 
aytib o l i l g a n m a v ju d o td a n u n in g farqi n im a d a — s h u la r 
haqida.
5. M o d d a va suvrat h aqida s o ‘z; ularning h a r biri alohida 
o l g a n d a n i m a d a n i b o r a t ; u l a r i k k a l o v i j i s m l a r n i n g
5

---