Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A B U N A S R F O R O B I Y
k o'rinishim i, ularning h a r birining boshqasidan farqi, darajasi 
n im ad a; ular bilan z o h ir b o 'lad ig an m o d d a la r n im alard a n
iborat; u la rn in g
ikkalovida 
m o d d a g a asoslan g a n vujud 
n im a d a n iborat; suvrat bilan qaysi vujud hosil boMadi -
sh u lar h aqida s o ‘z.
6. 0 ‘zi m aloika deyilishi m u m k in boMgan va kayfiyatidan 
m avjudot deb tavsif qilinadiganlar h aqida so'z.
7. U m u m a n O sm o n jismlari deb tavsif qilinadigan narsalar 
haqida s o ‘z.
8. U m u m a n m oddiy jism lar qanday yuzaga keladi; ularning 
qay biri - birinchi. qay biri — ikkinchi va qay biri - uchinchi 
va shu tariqa ketaverib, nihoyat oxirida yuzaga keladigan narsa 
inson boMib qoiishi haqida; qisqacha. h a r bir s i n f - turning 
yuzaga kelishi haqida xabarlar.
9. U lardan boMgan h a r bir tu rn in g boqiy qoiishi u c h u n
q an d a y shart-sharoit c h o ra la r boMishi haqida; h a r bir nav 
shaxslarning saqlanishi haqida; ularni idora qilishda adolatli 
c h o r a - t a d b i r h a q i d a ; u l a r d a n n i m a y u z a g a k e lsa , bari 
a d a s h m a s d a n , x i l o f l i k k a b o r m a s d a n , n u q s o n g a y o ‘l 
q o ‘y m a sd a n , adolat natijasida, h u k m la r yuritish va kamolatga 
erishish bilan boMishi kerak. C h u n k i b u lar h a m m a si boMishi 
vojib boMgan narsalar boMib, ularning mavjudot tabiatlarida 
boMishi m u m k in boMmagan narsalardan boshqa narsa emasligi 
haqida.
10. inson haqida, inson nafsining q uw a tlari haqida va uning 
paydo boMishi haqida, avvalan, qaysi biri yuzaga kelgani, 
ikkinchisi - q a c h o n , uchinchisi - q a c h o n yuzaga kelgani, 
u la rn in g o 'z a r o m u n o s a b a tla r i h a q id a , u la rn in g qay biri 
boshqarishi haqida; qaysi biri boshqasiga xizmat qiladi; qaysi 
biri faqat boshchilik qalidi; qay biri ularning biror narsasiga 
xizm at qiladi, qaysi biri qaysisini idora qiladi - shular haqida.
11. Inson a ’zolarining paydo boMishi va ularning darajalari 
haqida, b a ’zilarining boshqalari bilan m un o sab at darajalari 
haqida; ularning qaysinisi bosh masala va qay biri al-x o d im -
ikkinchi darajali masala, raisi q a n d a y qilib boshchilik qila 
oladi va ularning ikkinchi darajalisi q a n d a y qilib xizmat qila 
oladi — shu haqida.
12. Erkak va xotin jinsi haqida; ularning h a r birining quvvati 
h a m d a ularning h a r birining fe’li haqida; u larda n q an d a y
6

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
qilib bola paydo boMishi haqida; ularning b ir-biridan farqi, 
bir-biriga nisbatan um um iyligi haqida; un in g erkakligi va 
xotinligining sababi; nega bola o ‘z ota-onalariga o lxshashi yoki 
o ‘zining ajdodlariga o ‘xshash boMishi yo boMmasa ularning 
hech qaysinisiga —n a ajdodiga va na ota-onasiga o ‘xshamasligi 
haqida.
13. N u tqli in so n n in g m a ’q u lo t-aq l qabul qiladigan qismi 
tuzilishi q an d a y , ularning turlari qanday; quvvatli aql (aqli 
qaviy) n im a va fe’lli aql — aqli bilfe’l n im a va m o d d iy aql 
n im a va aqli m unfail (passiv intellekt) n im a d e ga ni-yu, faol 
aql (aktiv aql) n im a degani va un in g darajalari h aqida va nega 
faol aql deb atala d i-y u , uning feMi-harakati nim a - shular 
haqida; yana quvvatda boMgan h a tto feMli aql boMa oladigan 
quvvatlar q a n d a y qilib m a ’qulot sifatida tasvirlanadi, hatto 
feMli — h a ra k a td a g i aql boMadi. Iroda d egani n im a , u lar 
ikkalovi nafsning qaysi boMaklariga taalluqli, toMa baxt-saodat 
n im a -y u , fazilat va n u q so n la r n im a , ixtiyor degani nim a, 
harakatdagi xayr ishlar n im a -y u y o m o n ishlar n im a, ulardan 
n im a g o ‘zal sanaladi-yu n im a qabih sanaladi - shular haqida.
14. Nafs boMaklari h a q id a boMgan m utaxayyil-xayolga 
boriladigan boMaklar h aqida so‘z; ular feM-harakatlarining 
tu rla ri h a q i d a ; u n a f s n in g qaysi tu r ig a t a a llu q li, u n in g
t o ‘g ‘riligiga boMgan sabab, u n d a n im a g a t o kg bri deb ishonish 
m u m k i n ; ( p a y g ‘a m b a r l i k ) v a h iy s i q a n d a y y u z b e r a d i ;
in s o n la m in g qaysi turiga vahiy kelishi m u m k in ; qaysi bir 
toifadagi o d a m vahiyga d u c h kelishi m u m k in ; kelajakda 
boMadigan n arsad an x abar beradigan va unga ishonadigan 
kishilar ko'p ligining sababi n im a d a - sh u lar haqida.
15. Jamiyatda inson hojati va o ‘zaro yordami haqida; insoniy 
jam iy atlarn in g turlari h aqida va fozil jam iy at haqida; fozil 
s h a h a r n i m a d e g a n i , u q a n d a y i d o r a q i l i n a d i , u n i n g
boMaklarining tartibi q an d a y , fozil s h a h a rd a fozil raisning 
turlari va avvalgi fozil raisning tartibi q an d a y boMishi kerakligi 
h aqida; fozil shaha rga boshliq boMadi deb e ’tiqod qilinadigan 
bola yo yigitda q a n d a y a lo m a t va belgilar boMishi mumkinligi 
h a q i d a ; u n d a b u n d a y b e lg ila r t o p i lg u d a y boMsa, qaysi 
sh aro itd a kam olga yetib, h a tto unga birinchi fozil rais boMib 
olishi mumkinligi haqida; fozil shaharga qaram a-qarshi boMgan
7

---

A B U N A S R F O R O B I Y
s h a h a rla r q a n c h a , johil s h a h a r degani n im a, zalolatga ketib 
toygan sh ah a rlar-ch i; johil sh a h a rla r va ularni idora qilish 
usullari haqida.
16. S o ‘ngra baxt-saodat zikri haqida, unga fozil s h a h a r 
ahli o ‘z h a y o ti d a v o m i d a , v a f o tid a n s o ‘ng q a n d a y qilib 
erishishi haqida; fozil shaharga qaram a-qarshi boMgan shahar 
ahli vafotidan 
s o ‘ng q a n d a y baxtsizlikka d u c h o r boMishi 
haqida.
17. O 's h a fozil s h a h a rd a r a s m - ru s m la r q a n d a y boMishi 
haqida; so‘ngra ko‘p o d am lard a buzuq usullar, yolg'onchilikka 
oid narsalar. ulardan johillik qarashlarining paydo boMishi 
haqida.
18. S o 'n g ra johiliy qarashlar xususiyati yuzaga kelib, undan 
jo h iliy s h a h a rla rd a p ay d o boMadigan feMIar hosil boMishi 
haqida.
19. S o ‘ngra b u z g ‘u n u su llar t o ‘g ‘risida, u n d a n t o 'g 'r i
yoMdan toygan s h a h a r ahli qarashlari kelib chiqishi haqida.