Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

6. A L LO H N IN G U L U G ‘VORLIGI, SHON-
S H A V K A T I V A OLIJANOBLIGI H A Q ID A SO ‘Z
S h u n in g d e k , b u u n in g u lu g 'v o rlig i, s h o n - s h a v k a t i va 
olijanobligiga h a m taalluqlidir. C h u n k i ulug'vorlik, s h o n -
shavkat va olijanoblik b iro r narsada n a m o y o n boMgan, bu 
unin g k a m o lo t hosil qilganiga bogMiq, yo boMmasa o 'z in in g
javhari (substansiyasi)ga bogMiq, yo boMmasa o 'z in in g birorta 
oraz (aksidensiyasi)ga bog'liqdir. Bu n arsa k o 'p in c h a tasodifiy 
k a m o l o t h a q i d a g a p i r i l g a n d a , x u s u m a t b iz h a q i m i z d a
gapirilganda seziladi.
C h u n o n c h i , boylik, ilm va yo b a d a n h odisalaridan biror 
narsa gapiriladi. Birinchi borliq kamolotiga k o 'ra boshqa barcha 
n arsadan ajralib turadi. M asalan, un in g ulug'vorligi, s h o n - 
shavkati va olijanobligi b o sh q a b a r c h a ulug'vorlik va s h o n - 
shavkatdan ajralib turadi. U n in g ulug'vorligi, olijanobligi va 
sharafi unin g asli-ildizi bo 'lib , bu un in g javharidagi kam oloti 
boMadi. (L e k in ) u n in g ja v h a ri (substansiyasi) va z o tid a n
tashqari boMgan b o sh q a b ir narsa boMolmaydi. U o 'z zoti 
bilan ulug'v or, olijanob va sharafli b o 'la d i, unin g asli o 'z id a n
b o sh q a h a r q a n d a y bir narsaga q a r a m emas. U boshqasini 
q a n c h a l i k m a q ta s in yo m a q t a m a s i n , b u y u k lig in i k o 'k k a
k o ' t a r s i n y o k o ' t a r m a s i n , s h a r a f i n i y u k s a l t i r s i n y o
2 - A - 6 0 2 0
17 
I 2 0 * 1

---

A B U N A S R F O R O B I Y
yuksaltirm asin, baribir, o ‘zi buyuklikka, o ‘zi s h o n -sh arafg a 
sohibdir.
B a r c h a m a v j u d o t n in g h u s n i , g o 'z a l l i g i , z i y n a t i n i n g
(xosiyati) s h u n d a n iboratki, u o ‘z vujudini afzal holatga 
keltirib, so'nggi kam olotga erishadi. S h u n d ay qilib, ilk borliq 
eng m u k a m m a l (afzal) vujud boMgach, uning g o ‘zalligi ham
g o lzallik sohibi boMgan h a r q an d a y chiroydan ustun turadi. 
X uddi sh u n d ay in , b arc h a g o ‘zallik sohibi ning h a m ziynat va 
go'zalligida shunday boMadi. So'n gra bularning ham m asi uning 
zoti (m o h iy ati)d a va javhari (substansiyasi)da bo'ladi. Bu esa 
unin g o 'z i (borliq)da b o 'ladi va uning к о ' magi bilan zoti aql 
qabul qilgan b o 'la d i, dem akdir.
A m m o bizga kelgan da, sh u n i aytish kerak k i, b izning 
j a m o l i m i z , z i y n a t i m i z , g o 'z a l l i g i m i z b i z n i n g o r a z i m i z
( a k s i d e n s i y a m i z ) d a b o 'l a d i , b i z d a n t a s h q a r i d a boMgan 
n arsalarim izda, z o tim iz d a , ja v h a r (substansiya)m izda ham
boMmaydi. U nda gi ja m o l va k a m olot bir z o td a n b o sh q ad a 
bo'lm ay d i. Xuddi s h u n d a y ahvol boshqa narsalarda h a m yuz 
beradi.
L a z z a t , s h o d l i k v a f a r o g ' a t y u z b e r a d i , o ' z i n i n g
toMaqonliligi eng go'zal, eng ulu g 'v o r va eng ziynatli narsani 
k o 'p r o q idrok qilish bilan nihoyasiga yetiladi va kam olotga 
yetkaziladi. D e m a k , ilk borliq niho y atd a go'zal, olijanob va 
eng ziynatlidir. U n in g o ' z zotiga boMgan idroki b u tu n la y
n i h o y a s i g a y e t g a n , m u k a m m a l ed i. U n i n g o ' z j a v h a r i
(substansiyasi) bilan egallagan o 's h a bilimi esa m u tla q o eng 
afzal ilm lardan edi. Ilk borliq lazzatlanadigan lazzat tabiatini 
biz hatto idrok qilishga h a m erisha olm ay m iz , uning ulug'lik 
m i q d o r i n i h a m b i l o l m a y m i z . B ilsak h a m fa q a t q iy o s
(a n alo g iy a) b ilan , o 'z im i z lazzat d e b b iladigan n a r s a m iz
orqali sezibgina bilamiz. Bular nazdimizda nima boMgan bo'lsa, 
o 's h a n in g h am m asi eng m u k a m m a l, eng g o'zal va nihoyasiga 
yetib idrok qilingan bo'lsa b o 'lad i; b u lar yo his bilan va yo 
xayol b ila n yoki boM m asa aqliy b ilim la r j a r a y o n i bilan
tugallanadi. B u n d ay hollarda bizda sh u n d a y lazzat paydo 
b o 'l a d i k i , g o 'y o u o 'z i d a n u s tu n b o 'l g a n b a r c h a b u y u k
lazz atlardan b ala n d keladi. G a rc h i bu hoi bizga lazzat paydo 
qilsa h a m , biz u n d a bularning h a m m a si ulug'likda b archa
18

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
lazzatlardan ham yuqori turishini bilib olam iz. G a rc h i bu hoi 
bizni baqoga erishtiradigan va tez o ‘t a r boMsa h am , an a s hunda 
biz o ‘zim izni baxtga оЧ а sazovor va unga g 'a rq b o i g a n deb 
bilamiz.
U n in g ilmining qiyosi va asl zo tid an afzal b o i g a n uning 
idroki eng go 'z al, eng porloq b o 'lg an n arsaning ta m o m a n
m u k a m m a l b o 'lg an bir y o 'sin d a idrok etg an im iz misoli bir 
un in g sururi, qiyosi, lazzati va ro h a t- fa r o g 'a ti b izning zavq- 
shavq bilan kutib olishim izni bildiradi. C h u n k i bu ahvolda 
bizda buyuklik nuqtai n a z arid an butu n lay bosh q a ro h a td a n
ustun b o 'lg an b ir ro h a t-fa ro g 'a t hosil b o 'la d i va s h u n d a biz 
o 'rn ig a qo'yganim iz bilan natijasi va buyuk bir baxtlilik tuyg'usi 
bilan to 'la m iz . S h u n d ay k i, bu ahvol bizda uzoq m uddatli 
e m a s , balki t e z g in a d a o 'r t a d a n k o 'ta r ila d i. U h o ld a ilk 
borliqning o 'z i eng m u k a m m a l, eng g o'zal va eng porloq 
bo'lgan narsa haqidagi bilimi va idroki bizning o 'z im izga k o 'ra 
eng m u k a m m a l va eng porloq bo'lgan narsa haqidagi bilim va 
id ro k im iz b ilan y u z m a - y u z kelib q o lsa, b iz n in g o 'z im i z
erishganim iz chegarali xursandchilik, sevinch va baxtliligimiz 
oldida unin g shodligi, sevinchi va baxtliligi kabidir. Endi 
bizning idrokimiz bilan uning idroki orasida bizning bilimimiz 
m avzui bilan uning bilimi m avzui orasida hech b ir nisbat 
bo'lmaganiga ko'ra-bunchalik bir nisbat bo'lsa so'ngsiz darajada 
aham iyatsizdir-bizga tuyu lg an roha t, s h o d u -x u rra m lik bilan 
ilk borliqning tuygan xursandchiligi orasida hech b ir nisbat 
yo'qdir. Oralarida bir nisbat bo'lsa ham , bu o 'ta ahamiyatsizdir. 
C h u n k i kichik bir p archa b o 'lg an bilan z a m o n ichida m iqdori 
chegarasiz b o 'lg an bir narsa orasida q a n d a y nisbat b o 'lishi 
m u m kin va yana oxirgi darajada kamchilikli bo'lgan bir narsani 
yuksak m ukam m al darajasida bo'lgan narsa bilan qanday nisbati 
bo'lishi m u m k in ? Shunisi borki, unin g o 'z i o 'z zoti bilan 
lazzatlanadi, k o 'p r o q sh o d -x u rra m lik k a erishadi, o'z i bilan 
o'z i rohatlanadi, ro h atlanganda h a m unin g (ya’ni ro h a tn in g — 
tarjimon.)
eng ulug'voriga erishadi. U o 'z zotini sevadi,unga 
oshiq, o 'z i o'z iga k o 'p r o q berilgan.
S h u n d a y qilib, o c h iq -o y d in k i, Birinchi Sabab o 'z zotini 
yaxshi ko'radi. U n in g o 'z i o'z iga m ahliyo va o 'z i bilan o'z i
19

---

A B U N A S R F O R O B I Y
m a g ‘m r boMishi bilan o ‘zim izni o 'z im iz sevishim izdan paydo 
b o 'lg an ishqim iz orasidagi nisbat uning o 'z in in g ustunligi va 
mukammalligi bilan bizning o'zim izdan g'ururlanganimiz o'sha 
ustunlik va m u k am m allig im iz orasidagi nisbat kabidir. Shu 
R i r i c h i S a b a b d a g i m u h i b - s e v g u c h i ( o ‘s h a ) m a h b u b -
s e v ilu v c h in in g o 'z id i r . Bu esa o r a m i z d a b o 'l a d i g a n n i n g
teskarisidir. C h u n k i biz u c h u n m a ’shuq - u fazilat va ja m o l- 
g o 'z allik d a n iboratdur. V aholanki, o r a m iz d a b o 'lm is h oshiq 
hech q an d a y ja m o l va kam ol — fazilatga e rish m ag a n bo'ladi. 
Lekin oshiq boshqa quw atga ega bo'ladi. A m m o u na m a ’shuqqa 
va na sevgi o b ’ektiga tegishli bo'ladi.
A m m o chindan ham oshiq misoli o'sha m a ’shuqning o'zidir. 
M u h ib -s e v u v c h i o 's h a s e v ilu v c h i- m a h b u b n in g o 'z id ir. U 
Birinchi m a h b u b va Birinchi m a ’shuqdir. Harqalay, birining 
uni sevishi va yoki sevmasligi, unga oshiq bo'lishi va yoki 
b o 'lm a slig in in g ah a m iy a ti y o 'q d ir. U ilk sevgan va oshiq 
bo'lg an d ir.