Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

3. UNING ZIDDI YO‘QLIGI HAQIDA SO Z
Shuningdek ilk mavjud zot ning ziddi boMishi h a m m u m k in
em as. Z i d n i n g tu s h u n c h a s i ( y a ’ni m a ’nosi) a n g lash ilg an
t a q d i r d a b u a y o n boMib q o l a d i . C h u n k i z id ( b a r c h a )
narsalardan (butunlay) farq qiladi va b ir n arsaning ziddi shu 
narsaning o'z i — asli boMib qoiishi m u m k in emas. A m m o
b ir-biridan farq qiladigan h a r bir q a r a m a -q a rsh i narsa h a m
uning ziddi boMavermaydi. Shunisi h a m borki, bu narsaning 
o bzi boMa o lm a g a n b a r c h a narsa h a m un in g ziddi boMishi 
m u m k in e m as. Lekin h a r b ir q a r a m a - q a r s h i li k h a m zid 
boMavermaydi. N arsa boMa olm aydigan h a r bir narsa h a m bir- 
biriga zid boMolmaydi. Lekin ayni paytda narsa boMgan b archa 
narsa h a m q a r a m a -q a rsh i h a ra k a td a boMadi. Q a ra m a -q a rsh i 
boMgan h a r bir narsa birga boMsa, u albatta, buzilishga va
и

---

A B U N A S R F O R O B I Y
----------------------------------------------------------------
o ‘z y o ‘lida aynashga olib keladi. Zidlarning h a r birining tabiati 
s h u n d a y boMadi, u larda n birining qay yerda boMishidan qat'i 
n azar, unin g y o ‘qligi ikkinchisining borlgini ta q o z o etadi. 
Z i d d i boMishi m u m k i n boMgan h a r b ir n a r s a d a a h v o l 
shundaydir. Bordi-yu, ularning biri boshqasi turgan yerda b or 
boMguday boMib qolsa b o rm i, u holda u uni halok etadi. Bu 
sh u n in g u c h u n k i, u joyni u birinchi boMib egallagan boMadi. 
(shu tariqa biri - boshqasining joylashishiga yoM bermaydi). 
Bu h o i q a r a m a - q a r s h i l i g i b o r boMgan b a r c h a n a r s a g a
taalluqlidir. S h u n d a y ek a n , agar bir narsa bosh q a hollarda 
boMmay, balki o ‘z harakt-feMida boshqasiga zid boMar ekan, 
bu h olda bu faqat harakatiga taalluqli boMadi. Agar javharlari 
( s u b s t a n s i y a s i ) xoliligi n u q t a i n a z a r i d a n b i r - b i r i g a zid 
kayfiyatda boMsalar, bu h o la t sifatlariga h a m taalluqli boMadi. 
Bordi-yu bu qa ra m a -q a rsh ilik javhariga taalluqli boMsa, u 
h olda ularning ikkalasining javhari h a m shu sifatni oladi.
S h u n d a y eka n, agar ilk mavjud zot zid boMadigan boMsa, 
u sh u s ifa td a n u n in g zid d ig a alo q a d o rlig i tu s h u n tir ila d i. 
B u n d a n ch iq d i h a r b ir q a r a m a -q a rs h ilik d a boMgan narsa 
bosh q a to m o n d a n buzdirilishi lozim boMadi va birinchi esa 
o ‘z ta b ia ti bilan q a r a m a - q a r s h i t o m o n d a n i n k o r etilgan 
boMadi. Bu esa un in g ja v h a rid a (substansiyasida) mavjud 
boMgan boMadi. D e m a k , nimaiki in kor etilgan boMsa, u o ‘z 
j a v h a r i va b o q iy lig in i t o p o l m a g a n boMadi. Balki u n in g
mavjudligi d a v o m etishi u c h u n jav h ari yetarli boMmagan 
boMadi. Borligini hosil qilish u c h u n j a v h a r in in g boMishi 
yetarligina emas, balki uning borligiga qandaydir narsa boMishi 
talab qilinadi. A m m o b o r boMishiga imkoni boMmagan har 
bir narsaning azaliy boMishi imkoni h a m m u m k in emasdir. 
Asl jav h arin in g boqiyligiga yoki borligiga yetarli boMmagan 
narsa o ‘z borligi yoki boqiyligiga o ‘zidan bosh q a y ana biror 
sabab boMishi kerak boMadi. B unday narsa esa ilk borliq 
boMolmaydi.
S h u n in g d e k , u n in g borligi u n in g z iddi boM maganligi 
tufayligina boMadi. D e m a k , z id d in in g y o ‘qligi esa u n in g
borligining sababi boMadi. D em ak, bu holda ilk borliq butunlay 
birinchi sabab boMolmaydi.
Shuningdek, bu ikkaloviga shu narsa boMishi lozim boMadi: 
bir-biriga q aram a-qarshi boMgan ikki zid narsa t o ‘qnash kelishi
12

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
h a m m u m k in . S h u n d a ularning biri boshqasini y o ‘q qiladi. 
A m m o bu jo y un in g o ‘rni sanaladi, yo jinsi, yo boMmasa 
u lar ikkalovidan b o sh q a bir narsa boMishi h a m m u m k in . Bu 
jo y sobit boMishi m u m k in . B ordi-yu, bu ikkalovi bir-biriga 
(q a ra m a -q a rsh i) to m o n boMishsa, u h olda u lar bir-biridan 
keyin k e tm a - k e t kelgan boMur edi. S h u n in g u c h u n bu yer 
ularn in g h a r biridan avvalroq boMgan vujud boMadi.
B ordi-yu, agar b ir kimsa bu keltirilgan sifatlarga sohib 
boMmagan b oshqa bir zid narsalarni o ‘rtaga q o ‘ysa, bu o ‘rtaga 
qo'yilgan narsa boshqasining ziddi boMmaydi, balki u q a ra m a - 
qarshisi boMadi. U z id d a n boMak b ir qaram a-q a rsh ilik lard an
boMgan b ir narsa boMadi. Biz ilk borliq n in g o^zidan bosh q a 
narsalarga ega boMganini inkor etm ay m iz. B uning natijasida 
ayni shu borliqqa sohib boMgan b ir zidning va yoki boshqa 
bir n arsaning borligini qabul e tolm aym iz. U h olda hech bir 
bor boMgan narsa ilk borliqning ayni o ‘sha borliq darajasida 
boMmaydi. C h u n k i ikki q a r a m a -q a rsh i t o m o n la r bir va ayni 
borliq m arta b asid a boMa olmaydi.
D e m a k , ilk borliq, aslida borliq xoliligi nuqtai naz aridan 
yagonadir, uning mavjudligiga undan boshqa hech narsa ishtirok 
e tm aydi, unin g borliq turini boMa oladigan hech bir narsa 
y o ‘q. D e m a k , u birdir, u o ‘z navi jih a tid a n h a m , m artabasi 
jih a tid a n h a m yakkayu yagonadir.