Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

11. M A R T A B A L A R 0 ‘R T A S ID A G I BO L IN IS H ,
MODDIY V A ILOHIY BO‘L IN IS H L A R
H A Q ID A SO Z
Bu m a v j u d o t n i n g t a r t i b va d a r a j a l a r i a w a l о e n g
n o m u k a m m a l l ik d a n b o s h la n a d i. S o 'n g r a o 'z id a n y a n a d a
m u k a m m a l b o ' l g a n d a n t o r t i b , u n d a n h a m m u k a m m a l
bo'lganga q arab boradi va hattoki u n d a n oshib bo 'lm ay d ig an
darajadagi m u k a m m a llik k a crishgunga q a d a r h a m boradi. 
U larning eng past qadrlisi m u sh tarak b o 'lg an ilk m oddadir. 
U n su rla r bu ilk m o d d a d a n h a m qadrlisi sanaladi. Keyin bular 
sirasiga m a ’daniy jismlar kiradi. Til va tush u n ch a sohibi bo'lgan 
tirik z o td a n ortiqroq m u k a m m a l b o 'lg an biror zot yo'qdir.
A m m o a w a l eslatilgan m avjudotga kelsak, ular tartibi 
sh undayki, u la r eng afzal darajalar bilan boshlanadi. U lard an
oldin eng m u k a m m a l b o 'lg a n i keladi. K eyin eng qusurli 
b o 'lg an g a yetgunga q a d a r y a n a k o 'p m u k a m m a llik d a n oz 
m u k a m m a lik k a q arab boradi. U lar ichida eng m u k am m al 
bo'lgani ilk borliqdir. A m m o ilk mavjud zo tdan yuzaga kelgan 
borliqlar orasidan ch iq q a n eng afzali bir s o 'z bilan aytganda 
bular jism b o 'lm a g a n va jism la rd a n deb hisob 1 a n m a g a n 1 a r d ir. 
U n d a n s o 'n g sam oviy jism la r keladi. M o d d a d a n ajralib bor 
bo'lganlar ichida eng m ukam m ali ikkinchisidir. U n d a n so'ngra 
tartib bilan to o 'n birinchiga yetgunga q adar boshqalari keladi. 
Eng yuksak jism lar ichida eng m uk am m ali avvalgi osm ondir. 
Keyin ikkinchisi keladi. Keyin boshqalari kelib, u to tugagunga 
q a d a r o 'n birinchisigacha keladi. Shu bilan u oy kurrasiga 
q a d a r keladi. Ilk borliq d an s o 'n g keladigan ajralgan so n lar 
sanog'i o'n dir. O sm on jismlari to'plam i to 'qqiz donadir, xulosa 
qilib aytsak, bularn in g h am m asi o 'n to'qqizdir.
H a r bir o 'n t a (borliq)da o 'z yo'liga b itta dan darajalari 
bo'ladi. Uning borlig'i o'z id a n boshqa hech kimga hech qachon 
tegishli bo'lm aydi, chunki boshqasi uning borlig'iga qatnashadi. 
Bu b u tu n la y bosh q a b o 'lib , u bu so'nggisidan b u tu n la y farq 
qiladi. U zarurat iga k o 'ra u n d a n ajralib turadiga n b oshqa bir 
narsaga ega bo'lishi kerak. S h u n d a y qilib bu h o latd a boshqa 
borliq n in g
borligi c h in d a n h a m , unin g b o rlig 'in in g ayni 
o 'z i boMolmaydi. 
S h u n d a bu b oshqa borliqning o'z in in g
24

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
borlig i o ‘sh a tu fa y li b o r b o l g a n l i g i g a q a r a m a s d a n b o r
b o ‘lolmas edi.
B u n d an ch iqdi, d e m a k , ikki vujud b ir xil vujud boMmay, 
balki ularning h a r biri boshqasiga xos boMmay, o'zigagina 
xos boMgan vujud bo'ladi.
Shunisi ham borki, yana har birining qaram a-qarshi tom oni 
h a m bo'lishi m u m k in em as, c h u n k i ziddi b o 'lg a n h a r bir 
n a rsa d a s h u n d a y h o la t b o 'la d ik i, u n d a o 'z ig a va ziddiga 
m u sh tarak b o 'lg an u m u m iy b ir m o d d a bo 'lad i. A m m o bu 
o rtiqcha borliqlarning hech birining m oddasi bo'lishi m u m k in
emas.
Y ana s h u n d ay , bir turga oid b o 'lg a n o 's h a b ir narsaning 
o 'z in in g xili ko'p ligining o 'z i bu tu rn in g shakli so n in in g k o 'p
bo'lishidandir. A m m o shunisi h a m borki, m oddasi b o 'lm a g a n
h a r bir narsa navida o 'z id a n boshqa bir narsaning ziddi bo'lishi 
m u m k in h a m emas.
S hu n in g d e k , zidlari esa yo asl — javharlari q a ra m a -q a rsh i 
b o 'lg an narsalardan yuzaga keladilar va yoki ahvollari xuddi 
sov u q yo issiq kabi b ir-b irig a q a r a m a - q a r s h i b o 'lg a n bir 
n arsadan yuzaga keladilar.
S hu bilan birga zidlar shu n arsad an yuzaga keladilar: yo 
asllari bir biriga q a r a m a -q a rsh i b o 'lg a n narsalardan paydo 
b o 'la d ila r yoki hollari va nisbatlari bir-biriga q a ra m a -q a rsh i 
b o 'lg a n b ir n arsadan yuzaga keladilar. Misoli sovuq yo 
issiq kabi.
Bu ikkalasi h a m quy o sh d an chiqadilar. A m m o quyosh ning 
tu rli-tu m a n ikki xil holati bor. B a ’zan u d u n y o g a nisbatan 
yaqinlashadi, b a ’zan uzoqlashadi. M a n a shu ikki q a r a m a - 
qarshi h o la td a bir-biriga teskari b o 'lg a n hollar va nisbatlar 
chiqadi.
D e m a k , Ilk b o r l i q i k k i n c h i b o r l i q q a n i s b a t a n z id
boMolmaydi va unin g hollari ikkinchi b o r b o 'lg a n g a nisbatan 
h a m zid boMolmaydi: ikkinchiga b o 'lg a n nisbati h a m biror 
zidlik m u n o s a b a tid a b o 'lm a y d i. Ikkinchi borliqda h a m biror 
qaram a-q a rsh ilik bo'lishi m u m k in emas. X uddi s h u n in g d ek u 
to o 'n in c h ig a yetgunga q a d a r u c h in c h i va b oshqalarida ham
shu holat yuz beradi.
25

---

A B U N A S H F O R O B I Y
-----------
O 'n ilk borliqning bar b in o lz zotini tushinadi va ilk borliqni 
h a m tushinadi. Lekin shunisi borki, ularning hech biri ham
o kz z o t i n i t u s h i n i s h d a u n d a n o r t i q c h a q o b iliy a tg a ega 
boMolmaydi. Balki aksincha aql qabul qiladigan fazilaming 
h a m m a sin i toMaligicha o ‘zlashtiradi. S h u n d a u buni ayni shu 
h o ld a o ‘z zoti b o ‘lgan Birinchi sabab bilan o ‘zlashtiradi.
Ilk b o rliq n in g m u k a m m a llig i u la rn in g h a r qaysisining 
m u k a m m a llig id a n q a n c h a lik ortiq b o ‘lsa-da; ularn in g har 
birining ilk borliqni tu sh in g an z a m o n sezilgan zavq unin g
o 'z i n i
tu s h i n g a n
vaqt 
sez ilg a n
z a v q d a n
o ‘s h a n c h a
ortiqchadir.
Bu xuddi s h u n in g d e k , B irinchi sababga erishib, uning 
o ‘z zoti b ilan lazzatlanishi u n in g o 'z ig a b o ‘lgan zavq va 
sevgisidan afzal bo'lgani kabi. Bu xuddi o ‘z go'zalligi va zavqiga 
erishgan kabi Birinchi sababga erishganidekdir. S h u n d ay qilib 
ularning h a r biri dastlab Birinchi sababga q a n d a y erishgan 
boMsa, o ‘s h a n d a y birinchi m a h b u b b o l a d i , xuddi avvaldan 
aql olganday.
Birinchi sabab zavqlanadigan b o ‘ladi. U n d a n keyingina 
o ‘z zo tid an aql oladi.
Birinchi sabab bu o ‘sha o ‘n ta borliq bilan aloqadorligi 
tufayli u Birinchi m ah b u b va Birinchi m a ’shuq h a m b o ‘ladi.