Fяxrяddиn mustafayev

İkinci 
dərəcəli əlamətlərə
isə cinsi çoxalmada köməkçi rol oynayan, qametogenezi, 
cinsi hüceyrələrin birləşməsini və mayalanmanı təmin tedən əlamət və xassələr 
(məməlilərdə eksteriyerin, yelinin, toxumluqların olması, quşlarda dişi və erkək 
fərdlərin rənglərinin, baş və qarın nahiyəsinin, quyruq lələklərinin fərqlənməsi, 
V FƏSĠL

---

173 
balıqlarda üzgəclərin xüsusi quruluşu və s.) aiddir. Südlük istiqamətli qaramal 
xətt və cinslərinin südlülük xassəsini, eləcə də toyuqların yumurta 
məhsuldarlığını tənzimləyən genlər hər iki cinsə mənsub olan fərdlərdə mövcud 
olsa da, həmin genlər yalnız dişilərdə biruzə verir. Müxtəlif növlü fərdlərdə bəzi 
əlamət və xassələr bəzən cinsiyyətdən asılı halda olur. Belə ki, qoyun və 
keçilərin dominant homoziqot (HH) fərdlərinin törəmələri cinsiyyətdən asılı 
olmayaraq buynuzlu, resessiv homoziqot (hh) fərdlərinki isə buynuzsuz olur. 
Buna baxmayaraq heteroziqot fərdlərin erkək törəmələri (Hh) isə buynuzsuz 
olur. Bu hadisə dominantlığın mahiyyətini və sinciyyətlə bağlı olan əlamətlərin 
irsi olmasını bir daha təsdiqləyir və onun öyrənilməsinə mühüm zəmin yaradır. 
Ali bitki və heyvan növlərinin xeyli fərdlərində, eləcə də bəzi ibtidailərdə erkək 
və dişiləri bir-birindən fərqləndirən əlamət və xassələr 
cinsi dimorfizm
adlanır 
və təkamül prosesinin bütün pillələrində müşahidə olunmaqla, çox geniş 
yayılmışdır. Heyvandarlıq və quşçuluqda arzu olunan erkək və dişi fərdlərin əldə 
edilməsinin nəzəri və praktiki cəhətdən xüsusi əhəmiyyəti vardır. Çünki dişi 
fərdlər süd, yumurta, erkəklər isə ət istehsalı üçün olduqca səmərəli və rentabelli 
hesab olunur. Bunu nəzərə alaraq, heyvandarlığın və quşçuluğun istiqamətindən 
asılı olaraq, bir halda dişi, digər halda isə erkək fərdlərin daha üstünlük təşkil 
etməsinə önəm verilir. Həmin problemin həlli bioloji qanunauyğunluğa 
əsaslanaraq cinsiyyətin formalaşması üçün əsaslı zəmin yaradır. Məsələn, 
baramaçılıq təsərrüfatlarında erkək fərdlərə daha çox üstünlük verilir. Çünki 
onların barama məhsuldarlığı dişilərə nisbətən 25-30% çox olur. Erkək və dişi 
fərdlər genetik baxımdan bir-birindən xromosomların müxtəlifliyi ilə 
fərqlənirlər. Müxtəlif növə mənsub olan heyvanların yeni doğulan fərdlərinin 
50%-ni erkək, 50%-ni isə dişilər təşkil etməklə cinsiyyətin nisbəti 1:1 olur. 
Cinsiyyətin əmələ gəlmə mexanizmi aşağıdakı kimi olur: 
P… XX XY