Açar sözlər: V.V.Radlov, “Türk ləhcələri sözlüyü, qədim türk sözləri, paralellər, samitlər. Leksikoqrafiya sahəsinin müxtəlif dövrlərdəki nümunələrini araşdırmaq bu gün dilçilik sahə-
sində xüsusilə aktualdır. V.V.Radlovun
“Türk ləhcələri sözlüyü” lüğəti
bütün tarix boyu türk leksi-
kilogiyası üçün əvəzolunmaz vəsait olub. Bu lüğət bir çox türk dili və dialektlərini əhatə edən tarixi-
müqayisəli metod əsasında qurulmuş ən dəyərli nümunələrdən sayılır. Məlumdur ki, dilin fonetik
quruluşu leksik və qrammatik quruluşa nisbətən daha mütəhərrikdir. Bu mütəhərriklik dilin tarixi
inkişaf xətti ilə düz mütanasibdir. V.V.Radlovun lüğətində bir qrup qədim türk sözlərinə müasir iş-
lək variantından fərqli formada rast gəlirik. Bu dil üçün təbii hadisədir. Lakin, təbiiliklə yanaşı, əl-
bəttə ki, min ildən çox dövr üçün bu çox böyük sabitlikdir.
Saitlərdən fərqli olaraq samitlərdə paralellik daha çox rast gəlinən hadisədir. Bu isə kar və
cingiltili səslər arasında bir sıra fonoloji halların olması ilə bağlıdır. Belə ki, daha qədimə getdikcə
kar samitlərin üstünlük təşkil etdiyinin şahidi oluruq. Bu hal özündə türk dillərinin daha qədim ol-
duğunu və samitlərin karlaşıb-cingiltiləşmə prosesinin bir neçə dəfə təkrar olunduğunu sübut edir.
Bu prosesin orijinallığı ondadır ki, ancaq əsl türk sözləri bu qanuna tabedir. Sözlərdə rast gəlinən
fonetik fərqləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
t-d M.Kaşğari bu əvəzlənməni qıpçaq dilindən keçmə ünsürlərin təsiri kimi izah edib. Oğuz dili
xüsusiyyətlərinə əsasən bu sözlər “d” ilə yazılıb tələffüz olunmalı idi. Müasir Türkologiyada qıpçaq
dilinə daxil edilən dillər üçün sözbaşı kar səslər və o cümlədən “t” səsi xas əlamət sayılır. Sonradan
Oğuz dilinin, yaxud onun üstünlüyü ilə təşəkkül tapmış olan Azərbaycan dilinin qanunlarına əsasən
bu sözlər “d” ilə yazılıb tələffüz olunur (6, səh.67).
