Gənc tədqiqatçıların respublika elmi-praktik konfransının materialları

MƏHKUMLARIN CƏZAÇƏKMƏ MÜƏSSİSƏSİNƏ

PSİXOLOJİ ADAPTASİYASININ ƏSAS ASPEKTLƏRİ VƏ ADAPTASİYANI ÇƏTİNLƏŞDİRƏN AMİLLƏR HAQQINDA
Zamin Ramilov

BDU-nun I kurs magistrantı
Məlum olduğu kimi, məhkumların cəzaçəkmə müəssisəsinə psixoloji adaptasiyası özünə idraki, emosional, iradi, motivasyon və praktik aspektləri daxil edir:

1. İradi aspekt-məhkum müəyyən sosial mühitlər qarşılıqlı təsirdə olarkən tədricən bu mühir haqda, buradakı əhatə, həyat şəriti və fəalyyət haqda müxtəlif informasiya əldə edir (ünsiyyətdə olduğu insanların mənəvi dəyərlərin, yönümləri, ona bu və ya digər qrup üzvü kimi verilən tələblər haqda, ətrafdakıların ona münasibəti və s. haqda).

Məhkum ətraf mühit haqda sosial-psixoloji məlumatı öz təcrübəsinə, sərvət dəyər­lə­ri­nə, yönümünə müvafiq mənimsəyir. Əgər bu informasiya onun təcrübəsinə mü­va­fiq gəlirsə, o, bu informasiyanı mənimsəyir. Bu yolla tədricən məhkumun mü­hitlə iden­ti­fi­ka­si­yası pro­se­si baş verir.

2. Emosional aspekt. Məhkumun mühit, insanlar və sosial həyatda özünün real iştirakı haqda əldə etdiyi müxtəlif sosial-psixoloji informasiya əsasında psi­xo­lo­ji adaptasiyanın emosional aspekti tızahür edir. Bu aspekt ətrafındakı insanlarla mü­­na­sibətlərin asanlığı, ya­xud bu münasibətlərin çətinləşməsilə, həmin müna­sibət­lər sis­temində məhbusun öz möv­qe­yin­dən və qarşılıqlı münasi­bət­lə­rin­dən məm­nun­luğu ilə bağlıdır.

3. İradi aspekt.Yeni şəraitə daxil olma məhkumlardan bu şəraitdəki çətinlik və maneələri aradan qaldırmaq üçün iradi səy tələb edir. Bu da adaptasiyanın iradi aspektini təş­kil edir.

4. Motivasiya aspekti.Bu aspekt məhkumun adaptasiyası zamanı əsas­lan­dığı mo­tiv­lərdə təzahür edir.

5. Praktik aspekt.Məhkum yeni şəraitə düşdüyü ilk vaxtdan ətrafdakı in­san­lar­la obyektiv münasibətlər sisteminə daxil olur. Məhkumun mühitlə iden­ti­fik­a­siyası onun sosial mü­hitə daxil olma fəallığından asılıdır [2, s. 452].

Lakin bir çox məhkumlar adaptasiya prosesində müəyyən çətinliklərlər qarşılaşır. məh­kumların cəzaçəkmə müəssisəsinə adaptasiya prosesini çətinləşdirən 2 qrup amilləri fərqlən­di­rir­lər: subyektiv və obyektiv [1, s.48].

Adaptasiyanı çətinləşdirən subyektiv amillərə məhkumun temperament tipi, aşağı kom­munikativlik səviyyəsi, qapalılığı, asanlıqla təsir altına düşməsi, yüksək konformluq dərə­­cəsi aid edilir.

Müəssisəyə adaptasiyanın ilkin mərhələlərində məhkumların temperament xüsusiy­yətlərinin nəzərə alınması olduqca əhəmiyyətlidir. Müşahidələr göstərir ki, məhkumlarda temperamentin məhz neqativ keyfiyyətləri aksentuasiya olunur. Belə ki, sanqviniklərdə yün­gül fikirlilik, laqeydlik, fleqmatiklərdə emosional kütlük, etinasızlıq, şübhələnmə, melan­xo­lik­lərdə bədbinlik, qapalılıq, həyəcanlılıq, xole­rik­lərdə isə affektiv, aqressiv xüsusiy­yət­lər təza­hür edir.

Adətən ekstravert tipli məhkumlarıda adaptasiya asan, intravert tiplərdə isə bir qədər çətin gedir. Melanxolik və fleqmatik tipli məhkumlarda müəssisəyə gəl­dik­ləri ilk vaxtlar çox güc­lü həyəcan, gədbinlik, qapalılıq müşahidə olunur ki, bu da çox vaxt autoaqressiyaya və suisidal cəhdlərə gətirir. Azadlıqdan ömürlük və uzun müddətə məhkum edilmiş məh­kum­lar­da psixi və fiziki qüsurları olan, yolu­xucu xəstəlikləri olan məhkumlarda adap­taisya daha çətin gedir. Onlar əksər hallarda bu mühitdə autsayder olur.

Adaptasiyanı çətinləşdirən obyektiv amillərər isə rejimin növü, məhkumlar kollektivi, bu şəraitə düşənə qədər məhkumların olduğu şərait aid edilir.

Adətən, ümumi rejimə tez, ciddi və xüsusi rejimə isə çətin uyğunlaşırlar. Çün­ki xüsusi rejimli cəzaçəkmə müəssisəsində həyat şəraiti azadlıqdakı həyat şərai­tin­dən kəskin fərqlənir.

Hesab olunur ki, məhkum cəzaçəkmə müəssisəsində nə qədər çox vaxt keçib­sə, azadlıqdakı həyata nə qədər yadırğayıbsa, oradakı yeni şəaritə bir o qədər çətin uyğunlaşır. B müəssisədə nə qədər çox vaxt keçiribsə, yenidən azadlıqdan məhrum edildikdə adaptasiya mexa­nizmi daha tez işə düşür.

Ədəbiyyat
1. Поздняков В.М. Пенитенциарная психология: история и современность. М.: 2000

2. Ушатиков А.И., Казак Б.Б. Пенитенциарная психология: учебник. -2-е изд., пере­раб. и доп. Рязань: Академия права и управления Минюста России, 2003.