GƏNCƏ- 2017 MÜNDƏRİcat mövzu I genetikanin predmeti

9.Krossinqoverin mexanizmi haqqinda hipotezlər
Krossinqoverin mexanizmi haqqında bir neçə hipotezlər mövcuddur, lakin onlardan heç biri, sitoloji nöqteyi nəzərdən genlərin rekombinasiyası faktını tam sübut edə bilmir. F.Yansenin irəli sürdüyü və K.Darlinqton tərəfindən inkişaf etdirilən hipotezə görə bivalentdə, homoloji xromosomların sinapsis prosesində xromosom tellərinin spirallaşması ilə əlaqədar, həmçinin bivalentdə, homoloqların qarşılıqlı sarmaşması əsasında dinamik gərginlik yaranır. Bu gərginlik qüvvəsinin nəticəsində dörd xromatid telindən biri qırılır. Qırılma bivalentdə tarazlığı pozaraq, həmin bivalentdə hər hansı di-gər xromatidin identik nöqtəsində müvazinətləşdirilmiş qırılmaya gətirib çıxarır. Sonra qırılmış ujlar resiprok olaraq yenidən birləşib krossinqoverə səbəb olur. Bu hipotezə görə xiazmlar krossinqoverlə bilavasitə əlaqədardır.

K.Saksın hipotezinə görə xiazmlar krossinqover nətijəsində yaranmır. Əvvəl xiazmlar əmələ gəlir, sonra isə mübadilə baş verir. qütblərə çəkilən zaman xiazmlar olan yerlərdə Xromosomlar mexaniki gərginlik nəticəsində qırılmalar baş verir və müvafiq sahələr arasında mübadilə gedir. Mübadilədən sonra xiazm yox olur.

D.Bellinq tərəfindən təklif olunan və İ.Lederberqer tərəfindən inkişaf edilən hipotezə görə DNT-nin replikasiyası prosesində bir zəncirdən digərinə resiprok olaraq mübadilə gedə bilər: bir matrisada başlanmış ikiləşmə hansısa nöqtədə DNT-nin homoloji zənjirinə keçərək, sonradan yenə öz matrisasına qayıdır. Bu da genetik materialın rekombinasiyasına səbəb olur. Bu hipotezə sürət seçmə” hipotezi adlandırılmışdır.

Nəhayət, K.Uaytxauz krossinqoveri molekulyar səviyyədə izah etməyə çalışmışdır. Bu hipotezin əsasında DNT-nin xarakter xüsusiyyəti olan komplementar A-T və Q-S arasında hidrogen rabitələri yaranması durur. Sxematik olaraq bu hipotezələr 51-ci şəkildə öz əksini tapıb (Şəkil 51). Beləliklə, heç bir hipotezə krossinqover prosesini tam izah edə bilmir və onun mexanizmi bu günədək aydın deyil.

10.Krossinqoverə təsir edən faktorlar
Xromosomlar, hüceyrənin bütün sistemlərinin ayrılmaz hissəsidir. Xromosomların reduplikasiyası və bölünmənin tsikli bütün hüceyrənin fəaliyyətinin nəticəsidir. Xromosomların çarpazlaşması mürəkkəb bir proses kimi, xarici mühitin müxtəlif amillərin, bütöv orqanizmin və hər bir hüceyrənin funksional vəziyyətinin təsirinə məruz qalır.

Xromosomların çarpazlaşması, onların daxili struktur və gen tərkibi ilə, yeni genotipi ilə bağlıdır. Hər hansı iki bir-biri ilə ilişikli genlərin arasında krossinqoverin tezliyi, məhz eyni şəraitdə, daimi səviyyədə qala bilər.

Nəzərə almaq lazımdır ki, krossinqoverin tezliyinə bir sıra daxili və xarici amillərin təsiri də mövcuddur, buna görə krossinqover xəritələrini qurmaq üçün bunu mütləq nəzərə almaq lazım gəlir.

Öyrənilmiş əksər orqanizmlərdə krossinqoverin tezliyi hər iki cinsdə eyni olur, lakin heteroqamet cinsiyyətə məxsus olan bəzi heyvanlarda az olur, məsələn erkək cinsə məxsus olan siçanlarda krossinqoverin tezliyi dişilərə nisbətən azdır, xoruzlarda çox. Drozofildə və barama qurdunda krossinqover yalnız homoqamet cinsiyyətə məxsus olan fərdlərdə müşahidə olunur, heteroqamet cinslərdə, yə’ni erkək drozofildə və dişi barama qurdunda meyotik krossinqover, həm jinsi xromosomlarda, həm də autosomlarda olmur, başqa sözlə desək, hər bir xromosomda lokalizə olunan genlərin, tam ilişikliyi müşahidə olunur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, erkək drozofillərdə meyoz zamanı xiazmlar meydana gəlmir. Lakin mitotik krossinqover drozofil milçəyinin, hər iki cinsində müşahidə olunur.

Bir sıra orqanizmlərdə, bə’zi genlərin iştirakı nətijəsində, xromosomlarda krossinqoverin tezliyi azalır və hətta tamamilə dəf edilir, bununla yanaşı bə’zi genlərin olması əksinə, krossinqoverin tezliyini artırır.

Drozofil milçəyinin dişilərində yaşdan asılı olaraq krossinqoverin tezliyi dəyişilir - javan fərdlərdə yüksək, sonra azalır, daha sonra isə bir qədər artma müşahidə edilir.

Krossinqoverin tezliyinin kəskin surətdə azalmasına müxtəlif xromosom dəyişmələri tə'sir edir, çünki onlar sinapsisin normal getməsini ziqonema mərhələsində pozur.

Drozofil milçəyinin inkişafı üçün optimal olan temperaturda (25⁰S) krossinqoverin tezliyi minimal olur, lakin həm yüksək (30-32⁰S), həm də aşağı (9-13⁰S) temperatur krossinqoverin tezliyini artırır.

Drozofildə, temperatur eyni dərəjədə mitotik krossinqoverə də tə’sir göstərir. Ajlıq drozofil milçəyinin sürfələrində krossinqoverin tezliyini artırır, suyun çatışmaması isə əksinə azaldır. Meyoz zamanı rentgen şüaları ilə tə’sir etdikdə drozofildə krossinqoverin tezliyi artır, hətta erkək fərdlərdə də, az da olsa krossinqover qeyd olunur, halbuki normada erkəklərdə meyotik krossinqover olmamalıdır.

Kimyəvi maddələrin tə’sirinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, onların bir çoxu krossinqoverin tezliyini artırır. Məsələn, etilendiamintetrasirkə turşusu (EDTA) xromosomların kalsium və maqniumun ionlarını çıxararaq xromosomların strukturunun bütövlüyünü pozur və xromatid qırılmalarının tezliyini artıraraq genlərin rekombinasiyasına gətirib çıxarır.

Tədqiqatlar nətijəsində müəyyən olunmuşdur ki, xromosomda sentromerə yaxın olan sahələr, sentromerdən uzaq olan sahələrə nisbətən xariji tə’sirlərə daha həssasdır. Bu hadisəni sentromerə yaxın olan heteroxromatid sahələrinin daha yüksək reaktivliyi ilə bağlayırlar.

Krossinqover hadisəsinə, xariji faktorların tə’sirinin konkret mexanizmi, hələ müəyyən olunmay

MÖVZU VI

İRSİYYƏTİN MOLEKULYAR ƏSAS LARI

Mövzunun plani:

1. 
   Molekulyar genetikanin yaranmasinin əhəmiyyəti
   

2.Transformasiya

3.DNT-sintezi, DNT-redupkikasiyası

4. Genetik kod və hüceyrədə zülal sintezi

5. Hüceyrədə zülal sintezi və onun tənzimlənməsi

6.Transduksiya .

7.Mikroorqanizmlərin genetik xüsusiyyətləri

Ədəbiyyat

1.Seyidəliyev N. Y. Genetika. Dərs vəsaiti, Bakı, 2001.

2. Seyidəliyev N. Y. Genetika, seleksiya və toxumçuluq Dərs vəsaiti, Bakı, 2010.

3.Quliyev R. Ə., Əliyeva K. Ə. Genetika. Dərslik, Bakı, 2002.

4.Quliyev R. Ə. Genetikanın əsasları ilə bitkilərin seleksiyası. Bakı, 2003.

5.Qurbanov F. H., İbrahimov A.Q., Seleksiya və toxumçuluq (laborotor-praktikum). Bakı 2012

6.Axundova E. M. Ekoloji genetika. Bakı, 2006

7. Musayev Ə.C.və b. Dənli taxıl bitkiləri seleksiyasının metodikası.Bakı,2008

8. Cəfərov İ.H. Taxılın xəstəlikləri,Dərslik,Bakı,2009.

9. Супотницкий М. В. Словарь генетических терминов. — М: Вузовская книга, 2013. — 508 с. — (Словари. Справочники). — ISBN 5-9502-0201-5.

10.↑ Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции: учебник для студентов высших учебных заведений / С. Г. Инге-Вечтомов. — СПб.: Изд-во Н-Л, 2010. — С. 597-658. — 720 с. — ISBN 978-5-94869-105-3
Mühazirəçi: Professor N.Y.Seyidəlıyev

2. 
   Molekulyar genetikanin yaranmasinin əhəmiyyəti
   

Xromosomların maddələr mübadiləsi ilə və irsi informasiyaların ötürülməsini molekulyar səviyyədə öyrənməyə başlayandan sonra genetikanın yeni dövrü başladı, bununlada molekulyar genetika meydana çıxdı.

Molekulyar genetikanın yaranması ilə

irsiyyətin saxlanması, nəsildən-nəsilə ötürülməsi tam aydınlaşdırıldı. Burada bir sıra vacib elmlərin, xüsusən kimya və fizikanın bu işə əsaslı köməyi oldu. Molekulyar biologiya genetika elminin inkişafının 3-cü mərhələsi olub irsiyyətin qazanılmasında və onun nəslə ötürülməsində elmi əsasları müəyyən etdi.

Molekulyar biologiya, həyatın başlıca hadisələrini (maddələr mübadiləsi irsiyyət,qıcıqlanma) hüceyrənin bütün hissəciklərini birləşdirən molekulların quruluşu və qarşılıqlı təsiri səviyyəsində öyrənir

Xromosomların kimyəvi təhlili göstərdi ki, onlari iki əsas hissədən nukleoproteid adlanan zülal və DNT-dən ibarətdir.Əvvəllər belə hesab etmişlər ki,orqanizmin irsiyyət xromosomu zülal komponentləri ilə müəyyən edilir,DNT-ilə sadə quruluşa malik olub belə mürəkkəb quruluşlu proses olan irsiyyəti müəyyən edə bilməz. Lakin xromosomun molekulyar quruluşunu öyrənmək nəticəsində müəyyən edildi ki, irsiyyət hadisəsində əsas rol zulal hissəsi uzərinə deyil DNT üzərinə düşür. Bununlada genetikada molekulyar biologiyanın əsası qoyulmuş oldu.

Fizika, kimya,elektronika və digər dəqiq elmlərin son naliyyətlərindən istifadə edərək molekulyar biologiyanın yeni tədqiqat üsulları tədqiq edir. Onlardan electron mikroskop, roentgen quruluşlu təhlil, radioaktiv izotoplar üsülu və.s. göstərmək olar.

DNT-irsiyyətin maddi əsası kimi fəaliyyət göstərir. DNT (dezoksiribonuklein turşusu) irsiyyətin əsas daşıyıcısıdır. Başlıca genetik əhəmiyyətinə görə DNT aşağıdakı faktorları təsvir edir.

1.DNT-nin miqdarı bədən hüceyrələrinə nisbətən cinsi hüceyrələrdə 2 dəfə azdır. Qametlərin əmələ gəlməsi zamanı o, tam yarıya qədər iki dəfə azalır və ziqotda dəqiq bərpa olunur. Beləliklə deyə bilərik ki, DNT –nin tərkibinin dəyişməsi meyoz və mayalanma zamanı hüceyrələrdə nizamlanır. Bu DNT-nin orqanizmlərinin çoxalması ilə düzgün əlaqəsini göstərir.

2. DNT molekulunun unikal xüsusiyyəti hüceyrənin bölünməsi və orqanizmlərin çoxalması ilə bilavasitə əlaqədar olmasındadır.Hüceyrələrdə heç bir komponenti DNT qədər özünü yaratma qabliyyətinə malik deyildir.

3. DNT-nin genetik rolunu düzünə sübutu bakteriyal transformasiya təcrübələrindən ibarətdir.

2.Transformasiya

Pnevmokoklar arasında, yəni ciyərlərə soyuq dəyməni törədənlər arasında kapsullu və kapsulsuz hüceyrə qabığına malik olan növ müxtəliflikləri vardır. Bunlara ştammlar deyilir.

Transformasiya hadisəsini ilk dəfə 1928-ci ildə Qriffits kəşv etmişdir. Transformasiya-donorun DNT-nin bir hissəsinin ressipientə keçərək onun genetik

xassəsini dəyişməsi hadisəsinə deyilir.

Qriffits bu hadisəni əsasən siçanlar üzərində aparmışdır. Məlum olmuşdur ki, siçanların ağ ciyərlərində iltihab yaradan pnevmokoklarda (bakteriyalarda) iki cür kaloniya olur. Bunlardanbirinin üzəri hamar (S), o birinin üzəri isə kələ-kötür olur (R).Birincilər hamar iri kaloniyalar əmələ gətirir və onlardan polieaxarid əmələ gəlir. Bu kapsul bakteriyanı faqositozdan xilas edir.Həmin bakteriyalar ona görə də viruslet olur. Hər iki ştamın qeyd etdiyimiz xassələri irsən keçir. R ştamından olan bakteriyaların bu cür poli saxarid turşusu olmur və özləri də viruslet deyil aviruslet olur. Bir bakteriyanın ştammının (donordan) DNT-nin kiçik bir sahəsinin digər bakteriya ştamına (ressipientə) keçərək genotipik dəyişgənlik əmələ gətirməsinə transformasiya deyilirə

Qriffits hər iki ştamma (RS) bakteriyalarıqızdırmaqla öldürərək onların dəri altına vurduqda onlar ölməmiş, salamat qalmışlar. Lakin R kaloniyasından olan diri bakteriyaları qızdırmaqla öldürülmüş S bakteriyalarına qarışdırıb vurduqda onlar xəstələnmişlər.Demək öldürülmüş bakteriyaları öz xassəsini –kapsul hazırlamaq qabliyyətini itirməmiş və canlı bakteriyaya keçirmişdir.

Ümumiyyətlə, tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, təbii şəraitdə bakteriyalar öldükdən və parçalandıqdan sonar onun DNT-si xarici mühitə keçir və əlverişli şəraitdə başqa bakteriya hüceyrələrinə hüfuz edir və onun xromosomlarına daxil olur. DNT və həmçinin RNT irsiyyətin əmələ gəlməsi və bütün orqanizmlərin həyat fəaliyyətində vacib rola malikdir. Bunlarin hər ikisinin əsası nuklein turşularından ibarət olub birici dəfə İsveçrə bioximiki Mişer tərəfindən 1869-cu ildə heyvan hüceyrələrinin nüvəsihdə tapılmışdır. Nuklein turşularının bioloji təbiəti aydınlaşdırıldıqdan sonar tam müəyyən edilmişdir.

Transduksiya və transformasiya oxşar xüsusiyyət daşıyırlar. Hər ikisi nuklein turşularının polimer yeni maddələr, nisbətən sadə molekuldan ibarət olan prosseslərdə iştirak edir. DNT- mürəkkəb strukturaya malikdirş İki qat zəncir əmələ gətirir. RNT- sadə strukturaya malikdir, bir qat zəncir əmələ gətirir. Hüceyrə özünün bütün orqanoidləri ilə birlikdə elə bil ki, nuklein turşuları ilə ötürülmüşdür. Bu da onların vacib genetic əhəmiyyətini göstərir. DNT-nin tərkibində adenine, quanin, sitozin, timin, fosfor turşusu, dezoksiriboza; RNT-nin tərkibində isə adenine, quanin, sitozin, urasil, fosfor turşusu və riboza daxildir. Zülallar bioloji polimerlərdir, onların molekulları 20 ədəd monomerlərdən ibarətdir.

3.DNT-sintezi, DNT-redupkikasiyası

Bir çox alimlərin tədqiqatlarında zülalın biosintezininmatrin nəzəriyyəsi irəli sürülmüşdür. Bunlara əsasən zulalın biosintezi DNT-nin müxtəlif RNT və bir sıra fermentlərin iştşrakı zamanı yaranan çox pilləli mürəkkəb prossesdir. DNT molekulunda RNT sintez olunur, bu zaman irisi informasiya elə bil ki, onunla hesablaşır və sonar RNTmatrisasında zülal sintez olunur,yəni RNT-nin azotlu əsaslarının ardıcıllığı zülalın amin turşuları ardıcıllığına çevrilir.

Zülalların sintezi 4 dövrdən ibarətdir.

1.Amin turşularının aktivləşməsi-bu dövr zülal molekulunda polipepdid zəncirlərinin sonrakı əlaqəsindən ibarətdir.

2.Amin turşularının zulal sintezi yerinə köçürülməsi, yəni ribosomlara köçürülməsi.

3.RNT matrisasında DNT nukleotidlərinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar olan qaydada amin turşularının yerkəşməsi və peptid əlaqələrinin qapanması.

4. Polipeptid xətvari molekulun həcm quruluşlu zəncirlərinin yaranması.

Beləliklə deyə bilərik ki, DNT nukleidlərinin quruluşunda əmələ gələn dəyişgənliklərin ardıcıllığı digər zülaların sintezini yaratmış və bununla əlaqədar, orqanizmin digər inkişafını təmin etmiş olur. Genin funksiyası genetikanın inkişafının ilk dövrlərində bir sıra yanlış hipotezlər söylənilmişdir. Məs.belə hesab etmişlər ki, genlər dəyişilməyən vahiddirlər, avtomoldurlar.Bunların əlaqələri yer şarında bütün müxtəliflikləri yaradır. Hətta belə deyirlər ki, gen orqanizmdə gedən maddələr mübadiləsinin getməsində iştirak etmir və xarici şərait amillərinidə dəyişmirlər. Genetikanın inkişaf dövründə belə yalnış təsəvvür ləğv edildi. Müəyyən olundu ki, gen ikiləşmək, öarici şəraitin təsiri ilə dəyişirilmək qabliyyətinə malikdir. Genlər nişanələr hissəcikləri deyil, orqanizmlərin nişanələri prossesində bir hissə şəkilində bir nəsildən digərinə hazır, yaxud ayrıca bir hissə şəkilində keçirilir. Genlər hər bir nəsildə yenidən inkişaf edirlər. Nəslə yalnız irsiyyətin maddi quruluşu keçirilir, bunun əsasında orqanizm bütün nişanə və xüsusiyyətləri ilə inkişaf edir. Genlər müxtəlif xarici şəraitin təsiri ilə dəyişilirlər, lakin bu dəyişmələr həmişə onların molekulyar yer dəyişməsi ilə əlaqədar olur, ona görə də onlara təsir göstərən xarici şəraitin təsirinə uyğunlaşmaları özünə deyil, ancaq seçmə nəticəsində yaranır.İrsiyyətin xromosom nəzəriyyəsində gen bölünməz vahid kimi təsvir edilir, lakin molekulyar biologiya onu qəbul etmir, bununlada müəyyən edilmişdir ki, gen nukleotidlərdən ibarətdir. Onların miqdarı və qarşılıqlı yerləşməsi hər biri ayrıca geniş spesifikliyini müəyyən edir. Gen müəyyən həcmə malikdir bud a nukleotidləri sayı və molekulyar kütləsi ilə aydınlaşmış olur. Gen xromosomların tərkibində biokimyəvi funksiya daşıyan xırda hissəciklərə deyilir.

4. Genetik kod və hüceyrədə zülal sintezi

DNT molekulunda azotlu əsasların ardıcıllığının zülal molekulunda olan amin turşularının ardıcıllığı təmin edir. Ardıcıllığın belə əlaqəlliliyi də DNT –də azotlu əsasların zülalda sintez olunan amin turşularının yerləşməsinə genetic kod yaxud da irsiyyət kodu deyilir.

Buna 3 ədəd nukleid bə bir ədəd amin turşusunun biriəşməsidə demək olar. Bütün orqanizmlərin forma və funksiyaları, onjarın həm fərdi və həm növ fərqləri, DNT –molekulunda olan 4 azotlu əsasın kombinasiyası ilə müəyyən edilir. Daha doğrusu, bu polimer quruluş 4 cür nukleoitidin birləşməsindən meydana gəlir. Orqanizmlərdə olan həddən artıq müxtəlif zülallar 20 tip amin turşuları müəyyən ardıcıllıqla birləşmələri, uzlaşmaları sayəsində meydana gəlir.Deməli, zülal molekulunun quruluşu 20 cür müxtəlif sözdən təşkil oluna bilər.

Bu baxımdan nuklein turşularının “dılı” cəmi 4 sözdən (nukleoitiddən) ibarət olur. Əgər hüceyrədə müxtəlif cür zülallar nuklein turşularının informasiyaları ilə sintez olunursa, bunun üçün 4 cür nukleotid kifayyət edərmi? Başqa sözlə nukleotidin uzlaşmaları 20 cur amin turşularının zəncirindən ibarət olan zülal dili uçun kifayyət edərmi?

Bəli, əgər nukleotidlər 3-3 təşəkkül etsə, onlar 64 triplet 64 amin turşusunu ifadə etmiş olardı. Halbuki, bizə ancaq cəmi 20 triplet lazımdır. DNT və RNT-nin polinukleoitid zəncirlərində ardıcıl olaraq yerləşən hər üç müxtəlif mononukleotid triplet adlanır. Belə zənn etmək olar ki. Bütün 64 üçlüyün (tripletin) hamısı lazımdır və onlar zülülın biosintezində iştirak edir. Həqiqətən də bəzən amin turşuları bir neçə triplet işarə edilir,lakin bunların imərisində “mənasız” tripletlər də vardır (UAA, UQT, UAQ).Bu tripletlər amin turşuiarını kodlaşaırmır. Qeyd etmək lazımdır ki, hər triplet üç nukleotidin təsadüfi qruplaşmasından meydana gəlmişdir. Hər triplet zülal zəncirində ancaq müəyyən bir amin turşusunun yerləşməsini ifadə edir. Nukleotidlərin ardıcıllığını əsasların ardıcıllğı kimi göstərmək olar. Hər bir triplet bir informasiya vahididir, informasiya siqnalıdır ki, bunu genetika ədəbiyyatlarında kodon və ya kod termini ilə ifadə edirlər.

DNT –zəncirində hər üç tripletin arasında işarə qoyulmur.

Zülal sintez edən system informasiyalarının şifrəsinin hər bir tripletinin birinci hərifindən mononukleitiddən başlayaraq açır. Buna görə də tripletlər belə qeyd edilə bilməz.

Q- A - U - Q - S - U - S - S - U - U - U - U

Burada 4 triplet ardıcıllıqla yazılmışdır. Tripletlər düzgün hesablanır. Lakin bəzən tripletdə bir nukleotid məs. Q-düşmüş olsa və ya hər hansı səbəbdən yaddan çıxmış olsa, o zaman kodonlar aşağıdakı kimi hesablanmış olacaqdır.

Q – Q – A – U – S – S – S – S – U – U – U – U – U

Bunua uyöun olaraq zulal molekulunda amin turşuları bu cür ardıcıllıqla yerləşmiş olacaqdır: birinci yerdə - metonin, ikinci yerdə -leysin, üçüncü yerdə yenə -leysin yerləşdiyindən, ardıcıllıq dəyişir bə buna əsasən də zülal düzgün qurulmur. Zülal sintez edən sistemi həmişə informasiyaları bir istiqamətdə soldan –sağa doğru açır.

Bu misaldan görunur ki, bir leysin iki tripletdə də kod jana bilir. ( S- U – S – və S – U – U ),hətta, məlum olur ki, alanin üçün 4 triplet ( AAS, QSU, QSS, QSQ ) bəzi şəraitdə 5-ci triplet də tələb (QSA) olunur.

5. Hüceyrədə zülal sintezi və onun tənzimlənməsi.

DNT müəyyən ardıcıllıqla amin turşularının polipeptid zəncirində düzülməsi üçün lazım olan informasiyaları özündə daşıyır, lakin özü bilavasitə zülal sintezində içtirak etmir. DNT informasion H – RNT molekulunun matrisasında olur.

Müəyyən edilmişdir ki, DNT-nin zəncirləri eyni deyildirlər. Onların birində polipeptid zəncirlərinin quruluşu müəyyənləşir və zəncir adlanır, digəri isə qeyri komplementardır və mənasız zəncir adlanır. Mənalı zəncir M – RNT sintezi üçün matritisa ( transprasiya) rolunu oynayır. RNT polimeroza fermentinin təsiri altında DNT – nin mənalı zəncirindən kod M – RNT –yə köçürülür.Qeyd etməliyik ki, M –RNT DNT –nin mənalı zəncirində komplementar olur. Bu o deməkdir ki, bir zəncirdə ardıcıllıq məlum olarsa, digər zənciri avtomatik müəyyən etmək olar. Məs. əgər DNT –nin sintezinə nəzarət edən kodu-SAA-dırsa onda M-RNT-də QUU olacaqdır. Hər prosses bir neçə dəqiqə okur. M-RNT sitoplazmaya keçir və orada ribosomlarla təmasda olur. Ribosom və M-RNT – nin kompleksə polisom adlanır.Polisomlarda zülalın sintezi baş verir.

Hüceyrələrdə zülal sintezinin gedişini sübut etmək üçün alimlər müxtəlif obyektlər üzərində təcrübələr aparmışlar və belə nəticəyə gəlmişlər ki,bütün canlılar üçün universal qanunauyğunluqlar vardır.

Eksperimentlərlə müəyyən edilmişdir ki, genlərin fəaliyyəti ancaq zülal-fermentinin sintezini idarə etməkdən ibarət olmur. Bəzi genlər zülal fermentlərinin biosintezində hüceyrədə gedən maddələr mübadiləsində iştirak etmir. Bu cür genlər adi, əsas genlərin biokimyəvi prossesdə iştirakını tənzim edir. Həmin genlər tənzimedici genlər adlanır.

6.Transduksiya

Bir bakteriyadan (donordan) mötədil bakteriyafaqlar vasitəsilə müəyyən iris materialın (fraqmentin) digər bakteriyaya (resirientə) keçirilməsinə transduksiya deyilir.

Bu maraqlı genetik mexanizm 1952-ci ildə Sinder və Lederberqin təcrübələrində aşkara çıxarılmışdır. Solmonella turnimmurium adlananbakteriyalarda 2-cür ştamm məlumdur: 22A və 2.A.22A ştammından olan bakteriyalarda mutant gen (T) triptofan sintez edilməsinin qarşısını alır. Buna görədə çu ştammın çoxalması üçün qida mühitinə triptofan əlavə edilməlidir.

2A ştammı isə inkişafı üçün mühitə triptofan əlavə olunmasını tələb etmir,o özü triptofanı sintez etmək qabiliyyətinə malikdir.Təcrübəni aparmaq üçün alimlər U şəkilli boru götürüb onu ayrı-ayrı qollarında 2A və 22A ştammları yerləşdirmişlər.U-yə bənzər borunun sağ və sol qolları arasında elə filtir qoyulmuşdur ki,oradan qeyd etdiyimiz ştammlardan olan bakteriyalar keçib,bir-birilə rekombinasiya oluna bilməz.Lakin bu dediyimiz boruda inkubasiya getdikdən sonra hər iki qoldan bakteriyalar götürülüb ayrıca müəyyən mühitə əkilir.22A ştammı mühitinə triptofan-əlavə edilmədiyi halda bir neçə kaloniya əmələ gətirdiyi müşahidə edilmişdir.Bə”zi hallarda profaq bakteriya xromosomunu müxtəlif yerlərinə daxil olur və bununla sahibin xromosomunun müxtəlif lokuslarini resipientə keçirə bilir.Lakin çox hallarda profaq resipentin xromosomunda müəyyən yer tutur.Belə hallarda transduksiya məhdud transduksiya adlanır.Faq lyabda profaq halına keçdikdə bakteriya xromosomunda eyni lokusda yerləşir.Məs.Fak bakteriya xromosomunda qalaktazanın qıcqırmasını tə”min edən çal lokusunu resipientə keçirir.Təcrübələrin çoxunda faq protorof-bakteriyanın xromosomunda auksotrof bakteriya hüceyrəsinə müəyyən uyğun gen gətirir,başqa sözlə,tam transduksiya baş vermiş olur.Bə”zən prototrofda vasitəsilə baş verən koloniya normal koloniyardan 10 dəfə kiçik olur.Belə transduksiya abortiv transduksiya adlanır.Başqa sözlə,faq zərrəciyi özü ilə gətirdiyi transduksiya materialı ilə bərabər sahibin xromosomuna keçmir və episom halında qalır,sonra tezliklə autoreproduksiya qabiliyyətini,deməli,minimal mühitə həyatiliyini itirmiş olur.

λ Faqın bakteriyaya gətirdiyi genetik materialın bakteriya xromosomuna daxil olması kroseiqqover mexanizmi tipində gedir,başqa sözlə,mübadilə gedir və həmin homoloq ressipientin xromosomundan ayrılır və öz yerini faqla gətirilən homoloqa verir.Hələ Lederberq vaxtilə qeyd etmişdir ki, transduksiya hadisəsi gələcəkdə böyük praktik əhəmiyyət kəsb edə bilər,daha doğrusu,insanların irsi xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilə bilər.1972-ci ildə Lirill və Qirer və Petriçanı kol ecoli hüceyrələrində faqını yetişdirdikdən sonra kol geni DNT-ni insan hüceyrələri kulturasına transduksiya yolu ilə keçirmişlər. Deməli faq çal geni olan DNT-ni insan hüceyrələrinin DNT-sinə daxil edir.Sonralar,hətta uzaq növlərində məs:bakteriyardan ali bitkilərə,onurğalı heyvanlara transduksiya yolu ilə DNT keçirmək təcrübələri aparmışlar.Bu qayda üzrə yeni bir genetik elm sahəsi mühəndislik genetikası meydana çıxmışdır.

7. Mikroorqanizmlərin genetik xüsusiyyətləri

Genetika elminin sür”ətlə inkişaf etməsi mikroorqanizmlərin genetikasının öyrənilməsinə geniş imkan yaratmışdır.Molekulyar genetikanın meydana çıxmasında bakteriya və virusların bir tədqiqat obyekti kimi çox böyük rolu olmuşdur. Bakteriyaları laboratoriyada saxlamaq və çoxaltmaq asandır, və bu iş çox ucuz başa gəlir. Genetik tədqiqat uçun obyektin az vaxtda çox nəsil verə bilməsi şərtdir. Bu baxımdan bakteriyalar əvəzedilməz bir obyekt olaraq genetiklərin diqqətini cəlb etmişdir. İnsanın yoğun bağırsağında yaşayan Escherichia coli adlanan bakteriyalar bə Samonella turhimurium adlanan tif bakteriyaları ən əlverişli tədqiqat obyekti kimi seçilmişdir. Bakteriyaların bədəni bir hüceyrədən ibarətdir, E. Coli –nin bədəninin uzunluğu 2 mk, yoğunluğu 0,8 – 1 mk –dır. Bakteriyalarda bitkilərin və heyvanların hüceyrələrində gördüyümüz kimi, sitoplazmadan seçilən və xüsusi membrane ilə örtülən nüvə olmur. Bakteriyaların nüvələri içərisində dağınıq halda müxtəlif formada və ölçüdə olan hissəciklərdən ibarətdir ki, belə nüvəyə nukleoid deyilir.

Bunlar hüceyrənin başqa hissələrindən müəyyən membrane ilə ayrılır. Bakteriyaların nukleotidləri şəraitdən asılı olaraq müxtəlif şəkil ala bilər. Adi şəraitdə bağırsaq çöpcüklərinin nukleoidləri budaqlanmış şəkildədir. Nukleoiddə molekul çəkisi 10000000000 olan nəhəng DNT molekulu olur. Bakteriyalarin DNT-ləri qapalı həlqə şəkilindədir, başqa bitki və heyvanlarda olduğu kimi diskretdir, yəni onun ayrı-ayrı sahələri müxtəlif zülaların –fermentlərinin sintezini təmin hissəciklərdən –genlərdən ibarətdir. DNT-də genlər bir xətt üzrə düzülmüş və ardıcıl olaraq müəyyən fermentlərin sintezini təmin edir. Bakteriyaların xromosomunda olan DNT-dən əlavə sitoplazmasında xromosomdan kənar ayrıca irsiyyət faktorlarıda olur ki, bunları U. Xeys episom adlandırmışdır.

Bir qədər əvəllər elə güman edilirdi ki, bakteriyalar ancaq bölünmə yolu ilə (vegetative) çoxalır. Sonralardan məlum oldu ki, bakteriyalarda cinsiyyətli çoxalma hadisəsi baş verir.Onlarda konyuqasiya getdikdə birindən digərinə genetik material keçir və beləliklə rekombinantlar meydana gəlir.Bu nəticəyə aşağıdakı təcrübələr vasitəsilə gəlib çıxmışlar.E. Coli adlanan bakteriyalardan iki tip ştamm hazırlanmışdır.Bunlardan birində döllülük (F) olur, o birində isə bu faktor olmur. Döllülük faktoru olan bakteriyaları –F⁺ , olmayanları –F^- ilə işarə edirlər. Jakob, Bolman, Xeys bakteriyalar içərisində döllülük faktoru (F^- ) daşıyan və daşımayan (F^-) ştammları bir yerdə müəyyən qidalı artırdıqda onların arasında konuqasiya getdiyini müşahidə etmişlər.

F⁺ döllülük faktoru olmayan bakteriyaları birgə yetişdirdikdə onların arasında konuqasiya getməmişdir. Lakin iki müxtəlif ştammları çarpazlaşdırdıqda, yə”ni qidalı mühitə birgə çoxaltdıqda onların arasında az da olsa milyon hüceyrədən birində konuqasiya baş vermişdir. F⁺ ştammı öz genetik materialını buradan F^- ştammına ötürür.Bunu nəzərə alaraq F⁺ ştammını donor-erkək, F^- ştammını isə pressipient – dişi hesab etmişdir. Qeyd etməliyik ki, həmişə genetik informasiya F⁺ –dan F^- –doğru keçir.

Bakteriyalarda özünü F faktoru və hüceyrə 2 alternativ vəziyyətdə sitoplazmatik hissəcik və ya bakteriya xromosomunun lokusu xüsusiyyətinə malik olan bir neçə genetik determinantlar da aşkar edilmişdir. Belə determantlar episomlar adlanır.

Bağırsaq bakteriyalarında aşkar edilmiş KTF adlanan episomlar maraqlıdır. Bu episom hüceyrənin antibiotiklərə çox dözümlülüyünə imkan yaradır. KTF, konuqasiya zamanı xromosom DNT-nin ötürülməsindən asılı olmayaraq 1 dəq. müddətində nəslə ötürülür. Bunlar patogen növlərdən, daima bağırsaqda yaşayan bağırsaq çöpcüyü hüceyrələrinə ötürülə bilər və əksinə PTF episomunu bu xüsusiyyətinin epidemiologiyada böyük əhəmiyyəti vardır. Yaponiyada bu episom öyrənilən zaman maraqlı hadisə aşkar edilmişdir.

Bağırsaq yatalağı xəstələrinə antibiotiklər daxil edildikdən sonra onların miqdarı xeyli ixtisar olunmuşdur. Lakin sonradan yenə də xəstəliyin əyrisi yuxarı qalxmışdır. Dözümlülük qabiliyyəti olan bakteriya ştammlarının tezliyi bu zaman 400 dəfədən çox artmışdır.

Bir sıra genetik qanunauyğunluqların molekulyar səviyyədə kəşv olunmasında həm mikroorqanizmlərin, həm də virusların böyük rolu olmuşdur.

MÖVZU VII

NÖVDAXİLİ HİBRİDLƏŞDİRMƏDƏ İRSİYYƏTİN

QANUNAUYĞUNLUQLARI

Mövzunun plani:

1. 
   Mendel tərəfindən işlənmiş hibridoloji təhlil üsulunun xüsusiyyətləri və
   

əhəmiyyəti

2. 
   Monohibrid çarpazlaşdirma (qovuşdurma)
   

3. Birinci hibrid nəslinin ejnilik qaydasi

4. Dominantliq və ressesivlik

5. Əlamətlərin parçalanmasi qanunu

6.Qametlərin safliği hipotezinin mahiyyəti

7.Genotip və fenotip

8.Tetrad analizi və ya qametik parçalanma

9.Əlaqəli – (retsiproq) təhliledici və qayitma qovuşdurmasi

10. Dihibrid və polihibrid çarpazlaşdirma

11. Əlamətlərin sərbəst paylanmasi qanununun mahiyyəti

12.Tirihibrid çarpazlaşdirma

13. 
    Parçalanmanin statistik analizi
    
14. 
    Genlərin komplementar təsiri
    
15. 
    Genlərin epistatik təsiri
    

16.Genlərin polimer təsiri

17. Genlərin pleytrop təsiri

18. Genlərin modifikasiyalaşdirici təsiri.

19. Gen balansi

Ədəbiyyat

1.Seyidəliyev N. Y. Genetika. Dərs vəsaiti, Bakı, 2001.

2. Seyidəliyev N. Y. Genetika, seleksiya və toxumçuluq Dərs vəsaiti, Bakı, 2010.

3.Quliyev R. Ə., Əliyeva K. Ə. Genetika. Dərslik, Bakı, 2002.

4.Quliyev R. Ə. Genetikanın əsasları ilə bitkilərin seleksiyası. Bakı, 2003.

5.Qurbanov F. H., İbrahimov A.Q., Seleksiya və toxumçuluq (laborotor-praktikum). Bakı 2012

6.Axundova E. M. Ekoloji genetika. Bakı, 2006

7. Musayev Ə.C.və b. Dənli taxıl bitkiləri seleksiyasının metodikası.Bakı,2008

8. Cəfərov İ.H. Taxılın xəstəlikləri,Dərslik,Bakı,2009.

9. Супотницкий М. В. Словарь генетических терминов. — М: Вузовская книга, 2013. — 508 с. — (Словари. Справочники). — ISBN 5-9502-0201-5.

10.↑ Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции: учебник для студентов высших учебных заведений / С. Г. Инге-Вечтомов. — СПб.: Изд-во Н-Л, 2010. — С. 597-658. — 720 с. — ISBN 978-5-94869-105-3

Mühazirəçi: Professor N.Y.Seyidəlıyev

1. 
   Mendel tərəfindən işlənmiş hibridoloji təhlil üsulunun xüsusiyyətləri və
   

əhəmiyyəti

Əlamət və xassələrin valideynlərdən övladlarına- gələcək nəsillərə keçməsi faktını insanlar qədimdən öyrənib və səbəblərini axtarmışlar. Bu məsələnin həllində tətbiq olunan metotlardan ən faydalisi hibrodoloji təhlil üsuludur.

İrsiyyətin başlıca qanunauyğunluğunu ilk dəfə Qreqor Mendel müəyyən etmişdir (1882-1884). Mendel özünün əvvəlki sələflərindən fərqli olaraq həmin mürəkkəb məsələni analitik yolla öyrənməyə başlamışdır. O, öyrəndi ki, orqanizmlər çoxlu miqdarda irsi nişanələrə malikdirlər. Mendel onların hər birini ayrılıqda öyrənməyi təklif etdi. İndi bizə məlumdur ki, irsiyyətin yalnız belə, onun diskret quruluşunu təmin edən üsulla öyrənilməsi müsbət nəticə verə bilər. Mendel irsiyyət qanunlarını öyrənmək məqsədilə apardığı təcrübələrdə qazandığı nailiyyətlərə səbəb aşağıdakılar oldu.

1. 
   Mendel çarpazlaşdırılan bitkinin yalnız bir və ya bir neçə əlamətlərin nəslə ötürülməsini ayrılıqda izləyirdi, başqa əlamətləri nəzərə almırdı. Bu üsul Mendelə bir və ya bir neçə cüt əlamətin valideynlərdən nəslə keçirilməsinin qanunauyğunluqlarini kəşv etməyə imkan verdi. Mendel nəsildə qoşa-qoşa və ya alternativ əlamətləri izləyirdi, yəni çiçəyin qırmızı-ağ toxumun sarı yaşıl rəngi, toxumun hamar- qırışıq forması, bitkinin hündür və alçaq boyu və s. əlamətlərinin nəsildə qazanılma xarakterini izləyirdi. Hər cüt alternativ əlamətin irsiliyi bir neçə nəsil boyu ayrılıqda qeyd olunurdu. Hər bir fərdin verdiyi nəslin əlamətləri bir neçə nəsildə ayrılıqda analiz edilirdi.
   
2. 
   Mendel təcrübə üçün əlverişli obyekt olan noxud bitkisini seçmişdir, belə ki, noxud öz-özünü tozlayan birillik bitki olduğundan genetik cəhətdən əlverişli bir obyekt oldu.
   
3. 
   Noxud bitkiləri arasında təcrübə üçün bir-birindən müəyyən əlamətləri ilə rəng, forma və sairə kəskin fərqlənən 22-yə qədər müxtəlif sort vardır. Buna görə də təcrübələr üçün imkanlar çoxdur. O, təcrübə üçün seçdiyi sortların ayrılıqda çoxaltmış və onların öyrənilən əlamətlərə görə saf olduqlarını, yəni həmişə öz əlamətlərini sabit olaraq, nəslə keçirdiyini müəyyən etmişdir. Məs: toxumu sari olan noxud bitkisindən həmişə sarı, yaşıl olan noxuddan yaşıl toxum verən bitkilər əmələ gəldiyini müəyyən etmişdir. Qohum orqanizmlər bir neçə nəsil eyni əlaməti irsi konstant olaraq nəsildə saxlayırsa, bunlar xətt adlanır.
   
4. 
   Mendel öz təcrübələrinin nəticələrini riyazi cəhətdən təhlil etməklə genetik analiz üsulunu yaratdı. Bu məqsədlə o öyrənilən hər əlamətə latın əlifbası ilə ad Verdi və bununla aldığı nəticələri təhlil etməyi xeyli aydınlaşdırdı.
   

Saydığımız bu şərtlər Mendelə əsas irsilik qanunlarını kəşv etməyə imkan verdi. İlk dəfə Mendel elmə irsiyyət anlayışı daxil etdi. Bu anlayışa görə hər bir əlamət nəslə müəyyən maddai əsaslarda faktorlarla ötürülür. Hazırda bu faktorogen anlayışı ilə əvəz edilmişdir. Gen anlayışı isə biologiyaya ilk dəfə 1895-ci ildə B. İohansen tərəfindən gətirilmişdir. Burada belə anlayışlar vardır ki, valideynlərdən övladlarına hazır şəkildə əlamət deyil, onları inkişaf etdirən faktorlar ( genlər) keçir. Çarpazlaşdırmada valideynləri göstərmək, alınan birinci, ikinci, və i.a. nəsilləri təhlil üçün genetikada müəyyən işarələrdən istifadə edilir. Valideynlər P- hərfi ilə göstərilir. Bu işarə latınca Parents (valideyn) sözünün baş hərfidir. Valideynlərin çarpazlaşdırılmasını vurğu (x) işarəsi ilə göstərir, dişiləri (ana qız) əlində güzgü tutan gözəllik ilahəsi adlandırılan Venera planetinə oxşadaraq işarəsi (♀) ilə; erkəkləri (ata oğul) isə əlində yay və ox tutan müharibə ilahəsi sayılan Mars planetinə bənzədərək işarəsi(♂) ilə göstərirlər. Alınan nəsilləri latınca filialis- uşaqlar sözünün baş hərfi ilə F- ilə işarə edilir.Birinci nəsil F¹ ; 2-ci nəsil F² və s. işarəsi ilə yazılır.

2. 
   Monohibrid çarpazlaşdirma (qovuşdurma)
   

Mendel bir-birindən bir və bir neçə cüt əlamətlə fərqlənən noxud sortlarını çarpazlaşdırdı. Bu sortlar bir-birindən toxumların rənginə (məs.sarı, yaşıl) bitkilərin boyuna (hündür, alçaq) çiçəklərin rənginə (məs. qırmızı və ağ) görə aydın gözə çarpan əlamətlər fərqlənir. Bir neçə il dəqiq yoxlanıldıqda məlum olmuşdur ki, onlar öz əlamətlərini sağ halda nəsillərinə ötürür. Bu saydığımız qoşa əlamətlər- sarı/yaşıl, hamar- qırışıq və i.a. allel və ya alternativ əlamətlər adlanır. Allel əlamətlərin orqanizmdə inkişafını təmin edən, yəni meydana çixmasına səbəb olan genlərə deyilir. Bəzi ədəbiyyatlarda allel istilahı alleomorf da yazılır. Allel əlamətlər, başqa sözlə desək, cüt (qoşa) əlamətlər bir-birinə kontrol (zidd) olur. Yəni orqanizmdə onlardan biri mövcud olduqda o biri meydana çıxmır. Bu allel genlər latın hərfləri ilə işarə edilir. Çarpazlaşdırmadan alınan hibriddə allel əlamətlərindən hansı üstün gəlsə ona dominant, meydana çıxmayan nəsildə gizli saxlanılan əlamətə isə ressesiv əlamət deyilir. Dominant yəni üstün gələn əlamət böyük həriflə, ressesiv isə həmin hərifin kiçiyi ilə işarə edilir. Bu baxımdan əgər biz toxumu sarı rəngdə olan bitkini A hərfi ilə işarə etsək, onda toxumu yaşıl olan bitkini isə a hərifi ilə işarə etməliyik.

Bir cüt alternativ əlaməti ilə fərqlənən valideyn formalarının çarpazlaşdırılmasına monohybrid çarpazlaşma deyilir. Mendel toxumları sarı və yaşıl rəngdə olan noxud sortlarını çarpazlaşdırmışdı. Çox maraqlıdır ki, hələ genlərin xromosomlarda yerləşməsi və meyozda xromosomların reduksiyaya uğramaları haqqında elmi məlumat olmadığı bir dövrdə, Mendel çarpazlşdırılan valideynləri qoşa hərflə və onlardan törəyən cinsiyyət hüceyrələrini- qametləri isə onun biri ilə qeyd edirdi. Həm də onu nəzərə almalıyıq ki, Mendel monohibrid çarpazlaşdırmadı bitkilərin bütün başqa əlamətlərinə fikir vermədən ancaq bir cüt allel əlamətlərin nəslə necə ötürüləcəyini izləyirdi. Noxud öz-özünü tozlandıran bitki olduğundan alternativ əlamətləri ilə fərqlənən və ona olaraq götürülmüş bitkinin çiçəklərdən erkəkçikləri çıxarılır (axtalanır): oraya başqa bitkinin çiçəyinin tozcuqları düşməsin deyə üzəri tənsif və ya kağız kalpak ilə örtülür. Sonra ata olaraq bitkidən tozcuqlar alınır və axtxlanmış çiçək tozlandırılır. Bu qayda üzrə ana bitkinin çiçəklərində əmələ gələn toxumlar birinci nəsil (F_İ) hybrid adlanır və özündə həm ana, həm də atanın irsiyyət faktorlarını daşıyır.bu toxumları əkib-becərəndə əmələ gələn bitkilər ikinci nəsil (F₂) adlanır. Dediklərimizi nəzərə alaraq Mendelin eksperimentlərində əldə edilən nəticələri və çıxarılan qanunları öyrənmək olar. Mendel öz təcrübələrinin nəticələrinə əsasən üç mühüm qanun kəşv etmişdir.